Перайсці да зместу

Самуіл Барысавіч Бернштэйн

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Самуіл Барысавіч Бернштэйн
Дата нараджэння 21 снежня 1910 (3 студзеня 1911)[1]
Месца нараджэння
Дата смерці 6 кастрычніка 1997(1997-10-06)[2] (86 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Род дзейнасці дыялектолаг
Навуковая сфера філалогія
Месца працы
Навуковая ступень доктар філалагічных навук[3]
Навуковае званне
  • прафесар[d]
Альма-матар
Навуковы кіраўнік Рыгор Андрэевіч Ільінскі, Афанасій Мацвеевіч Сялішчаў і Mily Gerasimovich Dolobko[d]
Вядомыя вучні Nataliya Ananyeva[d], Уладзіслаў Маркавіч Ілліч-Світыч, Tatyana Tikhomirova[d], Мікіта Ільіч Талстой, Уладзімір Мікалаевіч Тапароў, Rina Usikova[d], Уладзімір Канстанцінавіч Жураўлёў і Віктар Яўгенавіч Гусеў
Узнагароды
ордэн «Знак Пашаны» ордэн «Кірыл і Мяфодзій»

Самуі́л Бары́савіч Бернштэ́йн (21 снежня 1910 (3 студзеня 1911)[1], Баргузін, Іркуцкае генерал-губернатарства[d] — 6 кастрычніка 1997(1997-10-06)[2], Масква) — савецкі і расійскі лінгвіст-славіст, балканіст, дыялектолаг, спецыяліст па балгарскай мове, лінгвістычнай геаграфіі. Доктар філалагічных навук, прафесар. Аўтар мемуараў, гісторык навукі. Замежны член Балгарскай і Македонскай акадэмій навук[4].

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Нарадзіўся 3 студзеня 1911 года ў с. Баргузін Забайкальскай вобласці.

У 1928 годзе скончыў сярэднюю школу ў Нікольск-Усурыйску і адправіўся паступаць у Маскоўскі ўніверсітэт на філасофскі факультэт, ад чаго яго адгаварыў сакратар прыёмнай камісіі. Тады Бернштэйн змяніў свой выбар на карысць гісторыка-этналагічнага факультэта. Як сын службоўца ён не меў права на паступленне ва ўніверсітэт, аднак дзякуючы дапамозе таварыства паліткатаржан быў дапушчаны да ўступных экзаменаў, якія паспяхова здаў[5][6].

Спецыялізаваўся на славістыцы, займаўся на аддзяленні заходніх і паўднёвых славян. Яго настаўнікамі былі члены-карэспандэнты АН СССР А. М. Сялішчаў і Р. А. Ільінскі. У 1931 годзе скончыў Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт і паступіў у аспірантуру Маскоўскага навукова-даследчага інстытута мовазнаўства пры Наркамасветы. Бернштэйн быў паслядоўным праціўнікам «яфетычнай тэорыі» і з’яўляўся членам антымарысцкай групы «Мовафронт»[7]. Калі «прапрацоўкам» марыстаў пачаў падвяргацца навуковы кіраўнік Бернштэйна А. М. Сялішчаў, Самуіл Барысавіч быў адзіным, хто выступіў у яго падтрымку. У студзені 1932 года Сялішчаў быў звольнены з Навукова-даследчага інстытута мовазнаўства, а праз месяц з аспірантуры Інстытута, а таксама з «Мовафронту» быў выключаны і сам Бернштэйн. Улетку 1932 года ў сітуацыю ўмяшаўся Наркам асветы РСФСР А. С. Бубнаў, і навукоўцаў аднавілі ў Інстытуце[8].

У 1934 годзе на вачах Бернштэйна разварочвалася «Справа славістаў», у ходзе якой былі арыштаваны Р. А. Ільінскі і А. М. Сялішчаў. Была нанесена цяжкая шкода савецкаму славяназнаўству, у пасляваенны перыяд менавіта на плечы Бернштэйна ў многім лягла задача аднаўлення ў СССР гэтай галіны ведаў. У сувязі з ліквідацыяй НДІ мовазнаўства працягваць працу над кандыдацкай дысертацыяй «Цюркскія элементы ў мове дамаскінаў XVII-XVIII стагоддзяў» Бернштэйн быў вымушаны ў Ленінградзе пад кіраўніцтвам М. Г. Далабко. У 1934 годзе адбылася абарона дысертацыі, у ролі апанентаў выступілі М. Г. Далабко і М. К. Дзмітрыеў.

У 1934—1938 гадах кіраваў кафедрай балгарскай мовы і літаратуры Адэскага педагагічнага інстытута, а ў 1937—1939 гадах быў загадчыкам кафедры мовазнаўства і дэканам літаратурнага факультэта ў Адэскім універсітэце[9][10]. У 1938 годзе быў рэпрэсіраваны бацька Бернштэйна, які атрымаў «дзесяць гадоў без права перапіскі» (рэабілітаваны ў 1956 годзе)[9][11].

З восені 1939 года Бернштэйна запрасілі ў Маскоўскі інстытут гісторыі, філасофіі і літаратуры, які ў 1941 годзе ўвайшоў у склад МДУ, дзе ён чытаў лекцыі па ўводзінах у славянскую філалогію, параўнальнай граматыцы славянскіх моў і асобных славянскіх мовах. У 1941—1943 гадах філалагічны факультэт МДУ знаходзіўся ў эвакуацыі ў Ашхабадзе, дзе Бернштэйн быў выконваючым абавязкі загадчыка кафедры славяна-рускага мовазнаўства і дэкана факультэта. Пасля вяртання ў 1943 годзе ў Маскву намінальна стаў намеснікам загадчыка новаадкрытай кафедры славянскай філалогіі акадэміка М. С. Дзяржавіна, аднак фактычна менавіта на Бернштэйна лягла ўся арганізатарская праца.

У 1943 годзе паступіў у дактарантуру Інстытута мовазнаўства АН СССР. 6 снежня 1946 года там жа абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Язык валашских грамот XIV—XV ст.». Апанентамі выступілі М. С. Дзяржавін, Л. А. Булахоўскі, М. У. Сергіеўскі і Б. А. Ларын. З 1947 года стаў працаваць таксама ў наваствораным Інстытуце славяназнаўства АН СССР, дзе спачатку выконваў абавязкі загадчыка сектара філалогіі. 10 студзеня 1948 года Бернштэйну было прысвоена званне прафесара[12].

З восені 1948 года Бернштэйн стаў загадчыкам кафедры славянскай філалогіі і славянскага аддзялення факультэта[13][14]. У МДУ Бернштэйн чытаў лекцыі па шырокім спектры прадметаў: уводзінах у славянскую філалогію, параўнальнай граматыцы славянскіх моў, гісторыі і дыялекталогіі балгарскай, сербахарвацкай, чэшскай і польскай моў, гісторыі балгарскай літаратурнай мовы, балгарскай лексікалогіі і лексікаграфіі, стараславянскай мове, турэцкай мове, агульным мовазнаўстве і гісторыі асобных славянскіх літаратур[15].

У 1950 годзе, калі марызм амаль дамогся статусу паноўнай у савецкім мовазнаўстве канцэпцыі, Бернштэйна абвінавацілі ў спробе «прадоўжыць агонію індаеўрапеістыкі» і апавясцілі пра тое, што на пасадзе загадчыка кафедры славянскай філалогіі ён застанецца яшчэ толькі год, каб падрыхтаваць сабе змену[16]. Сітуацыю выратавала запачаткаванае ў тым жа годзе вяртанне да традыцыйнага параўнальна-гістарычнага мовазнаўства, якое адбылося пасля з’яўлення ў «Правде» артыкулаў А. С. Чыкабавы і Сталіна. Пасаду загадчыка кафедры ў МДУ Бернштэйн займаў да 1970 года, пасля чаго застаўся на кафедры на пасадзе прафесара[13].

У 1951 годзе ў Інстытуце славяназнаўства быў вылучаны сектар славянскага мовазнаўства, які ўзначаліў Бернштэйн. У 1977 годзе сектар быў падзелены, і Бернштэйн стаў кіраўніком Групы этналінгвістыкі і славянскіх старажытнасцей. З 16 сакавіка 1981 года Бернштэйна прызначылі кіраўніком Групы агульнакарпацкага дыялекталагічнага атласа. 30 чэрвеня 1986 года Бернштэйн выйшаў на пенсію, аднак працягнуў працаваць у Інстытуце вядучым навуковым супрацоўнікам-кансультантам[13].

С. Б. Бернштэйн быў навуковым кіраўніком вялікай колькасці аспірантаў Інстытута славяназнаўства. Сярод іх будучыя акадэмікі М. І. Талстой, У. М. Тапароў і А. М. Трубачоў; такія навукоўцы, як Е. І. Дземіна, У. К. Жураўлёў, У. М. Ілліч-Світыч, М. А. Кандрашоў, Т. В. Папова, А. У. Чашко, Г. Міхаілэ, Р. Экерт[17]. У МДУ аспірантамі Бернштэйна былі Н. Я. Ананьева, Т. С. Ціхамірава, Р. П. Усікава і інш.

Памёр 6 кастрычніка 1997 года ў Маскве. Пахаваны ў Маскве на Увядзенскіх могілках (4 уч.).

Навуковая спадчына

[правіць | правіць зыходнік]

Аўтар больш за 400 друкаваных прац, у тым ліку больш за 20 манаграфій, падручнікаў і слоўнікаў. З іх найбольш адметныя няскончаны, але вельмі падрабязны «Нарыс параўнальнай граматыкі славянскіх моў» (ч. 1, 1961, ч. 2, 1974), а таксама гісторыка-філалагічная манаграфія «Канстанцін-філосаф і Мяфодзій» (1984).

Адной з асноўных сфер дзейнасці Бернштэйна была балгарыстыка і ў першую чаргу балгарская дыялекталогія. Ужо ў 30-я гады ён пачынае займацца вывучэннем балгарскіх гаворак на тэрыторыі Украіны. У пасляваенныя гады стварэнне Інстытута славяназнаўства дазволіла надаць гэтай працы планамерны характар. У 40-60-я гады пад кіраўніцтвам Бернштэйна ў балгарскіх сёлах на тэрыторыі СССР (Бесарабія і Прыазоўе) была сабрана вялікая колькасць балгарскага дыялектнага матэрыялу, апублікаванага і прааналізаванага ў дзясятках артыкулаў і некалькіх манаграфіях. Выйшла дзесяць выпускаў серыі «Статьи и материалы по болгарской диалектологии». Галоўным вынікам працы стаў «Атлас болгарских говоров в СССР», падрыхтаваны Бернштэйном сумесна з А. У. Чашко і Э. І. Зяленінай і выдадзены ў 1958 годзе. Затым сумесна з балгарскім дыялектолагам С. Стойкавым Бернштэйн распрацаваў канцэпцыю «Балгарскага лінгвістычнага атласа» і ўдзельнічаў у падрыхтоўцы першага тома (наступныя тамы выходзілі ўжо без удзелу савецкіх дыялектолагаў)[18][19].

Досвед, назапашаны пры працы над «Атласом болгарских говоров в СССР», дапамог Бернштэйну пры распрацоўцы канцэпцыі Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа. У 1958 годзе Бернштэйн сумесна з Р. І. Аванесавым выступіў на IV Міжнародным з'ездзе славістаў з дакладам «Лингвистическая география и структура языка», прысвечаным будучаму атласу. Затым Самуіл Барысавіч прымаў удзел у рашэнні тэарэтычных і практычных праблем на першым этапе стварэння Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа (падрыхтоўка апытальніка, вызначэнне сеткі абследуемых населеных пунктаў). Аднак у далейшым праз унутраныя канфлікты ў калектыве атласа Бернштэйн і некаторыя іншыя супрацоўнікі Інстытута славяназнаўства былі вымушаны самааддаліцца ад працы над атласам[20][21][22].

У 1961 годзе Бернштэйн стаў працаваць над праектам «Карпацкага дыялекталагічнага атласа». У 1967 годзе атлас, прысвечаны ўкраінскім гаворкам Карпат, быў выдадзены. У яго падрыхтоўцы, акрамя самога Самуіла Барысавіча, удзельнічалі яго вучні — У. М. Ілліч-Світыч, Г. П. Клепікава, Т. В. Папова, В. В. Усачова. У далейшым Бернштэйн прыйшоў да ідэі пашырэння даследуемай вобласці і прыцягнення неславянскага моўнага матэрыялу, пра што ў 1973 годзе ён зрабіў даклад на Міжнародным з'ездзе славістаў. У 1983, 1989, 1991, 1993, 1994 і 1997 гадах выйшлі выпускі «Агульнакарпацкага дыялекталагічнага атласа», падрыхтаванага пры ўдзеле навукоўцаў Польшчы, Чэхаславакіі, Венгрыі, Балгарыі і Югаславіі[23][24].

Бернштэйну належыць звыш 50 прац па гісторыі славістыкі. У 1940-я гады ён піша шэраг нарысаў пра выдатных славістаў — В. Ягіча, А. І. Томсана, А. М. Сялішчава, М. С. Дзяржавіна. У далейшым з-пад пяра Бернштэйна выходзіць мноства біяграфій і некралогаў як славістаў папярэдніх пакаленняў, так і сучаснікаў, таксама вучняў: П. І. Кёпена, І. І. Сразнеўскага, В. І. Грыгаровіча, П. С. Білярскага, М. С. Дрынава, Б. М. Ляпунова, В. М. Шчэпкіна, Л. А. Булахоўскага, М. К. Дзмітрыева, А. Тэадорава-Балана, Л. Мілеціча, А. Беліча, М. Фасмера, Т. Лер-Сплавінскага, В. Дарашэўскага, І. Лекава, С. Стойкава, Р. І. Аванесава, А. М. Трубачова, У. М. Ілліч-Світыча і іншых. Акрамя таго, Бернштэйн пісаў абагульняльныя нарысы аб разнастайных кірунках славістыкі: «Унёсак навукоўцаў Маскоўскага ўніверсітэта ў вывучэнне балгарскай мовы», «З гісторыі вывучэння паўднёвых славянскіх моў у Расіі і СССР», «Рускае славяназнаўства пра сербалужыцкія мовы», «Савецкай славянскай філалогіі 50 гадоў», «Cyrillo-methodiana у Расіі». Артыкул «Трагічная старонка з гісторыі славянскай філалогіі (30-я гады XX в.)» Бернштэйн прысвяціў «Справе славістаў». Ужо пасля смерці навукоўца пад назвай «Зігзагі памяці» былі часткова выдадзены яго дзённікавыя запісы[25].

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в LIBRIS — Каралеўская бібліятэка Швецыі, 2012. Праверана 24 жніўня 2018.
  2. ↑ а б Library of Congress Authorities — Library of Congress. Праверана 4 чэрвеня 2025.
  3. ↑ а б Успенский В. А. Серебряный век структурной, прикладной и математической лингвистики в СССР и В. Ю. Розенцвейг: Как это начиналось (заметки очевидца), The “silver age” of structural, applied, and mathematical linguistics in the USSR and V. Yu. Rosenzweig: how it all began (notes of an eyewitness) // Очерки истории информатики в России — Новосибирск: 1998. — С. 301. — ISBN 5-7692-0101-0
  4. ↑ Иванов, В. В. Самуил Борисович Бернштейн // Общеславянский лингвистический атлас. Материалы и исследования. 1994—1996. — 2000. — С. 220.
  5. ↑ Топоров, В. Н. Самуил Борисович Бернштейн // Балто-славянские исследования. 1997. — 1998. — С. 620—621.
  6. ↑ Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 67—68.
  7. ↑ Алпатов, В. М. История одного мифа: Марр и марризм. — М.: УРСС, 2004. — С. 95.
  8. ↑ Алпатов, В. М. История одного мифа: Марр и марризм. — М.: УРСС, 2004. — С. 98.
  9. ↑ а б Топоров, В. Н. Самуил Борисович Бернштейн // Балто-славянские исследования. 1997. — 1998. — С. 622.
  10. ↑ Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 68.
  11. ↑ Толстой, Н. И. 60 лет служения славистике // Studia slavica. К 80-летию С. Б. Бернштейна. — 1991. — С. 19—20.
  12. ↑ Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 67—68.
  13. ↑ а б в Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 69.
  14. ↑ Ананьева, Н. Е. С. Б. Бернштейн – профессор Московского университета // Современная славистика и научное наследие С. Б. Бернштейна. — 2011. — С. 3. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2017.
  15. ↑ Ананьева, Н. Е. С. Б. Бернштейн – профессор Московского университета // Современная славистика и научное наследие С. Б. Бернштейна. — 2011. — С. 4—5. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2017.
  16. ↑ Алпатов, В. М. История одного мифа: Марр и марризм. — М.: УРСС, 2004. — С. 167.
  17. ↑ Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 70.
  18. ↑ Венедиктов, Г. К. Восемьдесят лет старейшине советских славистов // Советское славяноведение. — 1991. — № 1. — С. 70—72.
  19. ↑ Толстой, Н. И. 60 лет служения славистике // Studia slavica. К 80-летию С. Б. Бернштейна. — 1991. — С. 21.
  20. ↑ Вендина, Т. И. С. Б. Бернштейн и Общеславянский лингвистический атлас // Современная славистика и научное наследие С. Б. Бернштейна. — 2011. — С. 51—54. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2017.
  21. ↑ Толстой, Н. И. 60 лет служения славистике // Studia slavica. К 80-летию С. Б. Бернштейна. — 1991. — С. 21—22.
  22. ↑ Иванов, В. В. Самуил Борисович Бернштейн // Общеславянский лингвистический атлас. Материалы и исследования. 1994—1996. — 2000. — С. 221.
  23. ↑ Толстой, Н. И. 60 лет служения славистике // Studia slavica. К 80-летию С. Б. Бернштейна. — 1991. — С. 22—23.
  24. ↑ Иванов, В. В. Самуил Борисович Бернштейн // Общеславянский лингвистический атлас. Материалы и исследования. 1994—1996. — 2000. — С. 221—222.
  25. ↑ Досталь, М. Ю. О значении трудов С. Б. Бернштейна в области истории славяноведения // Современная славистика и научное наследие С. Б. Бернштейна. — 2011. — С. 5—7. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2017.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Самуіл_Барысавіч_Бернштэйн&oldid=5020502"