Przejdź do zawartości

Ceija Stojka

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ceija Stojka
Ilustracja
Ceija Stojka w Wiedniu, 2008
Data i miejsce urodzenia

23 maja 1933
Kraubath an der Mur

Data i miejsce śmierci

28 stycznia 2013
Wiedeń

Zawód, zajęcie

pisarka, malarka, działaczka społeczna

Multimedia w Wikimedia Commons

Ceija Stojka (ur. 23 maja 1933 w Kraubath an der Mur, zm. 28 stycznia 2013 w Wiedniu) – austriacka malarka i pisarka, działaczka społeczności romskiej, pochodząca z grupy Lowarów. Podczas II wojny światowej straciła niemal całą bliższą i dalszą rodzinę. Przetrwała trzy obozy koncentracyjne, wyzwolenia przez wojska brytyjskie doczekała w Bergen-Belsen 15 kwietnia 1945. Po wojnie zamieszkała w Wiedniu, z którym związana była do końca życia. W latach 80. jako jedna z pierwszych zaczęła publicznie poruszać kwestię ludobójstwa Romów. Wydała kilka książek wspomnieniowych oraz poezje. Pozostawiła przeszło 1500 obrazów i rysunków. Doczekała się indywidualnych wystaw w kilku miastach europejskich. Wielokrotnie nagradzana i wyróżniana, od 2014 jej imię nosi jeden z wiedeńskich placów.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie i kontekst społeczny

[edytuj | edytuj kod]

Ceija Stojka urodziła się 23 maja 1933 w Kraubath an der Mur w austriackiej Styrii jako piąte z sześciorga dzieci Karla Wackara Horvatha i Marii Sidi Rigo Stojki[1][2]. Miała dwóch starszych braci i dwie starsze siostry. Po niej na świat przyszedł jeszcze jej najmłodszy brat[3]. Była Lowarką, członkinią grupy romskiej, która przybyła na ziemie austriackie z Węgier oraz ze Słowacji[4][5]. Od strony ojca wywodziła się z klanu Bagareschtschi, natomiast od strony matki z klanu Giletschi[6]. Jak sama wskazywała, związki jej rodziny z Austrią sięgają stu lub stu pięćdziesięciu lat. W dokumentach oraz drukach urzędowych figurowała jako Margarete Horvath[7]. Ceija Stojka, imię używane w macierzystej społeczności artystki, a także to pod którym jest najszerzej znana, w języku romskim oznacza córka Stojki[8].

Jej rodzina prowadziła tradycyjny, koczowniczy tryb życia, utrzymując się przy tym z handlu końmi[9]. Tabor, którego część stanowili, zimy spędzał z reguły w Wiedniu, resztę roku natomiast na austriackiej prowincji[10]. W związku z tym tak bracia, jak i siostry Stojki przyszły na świat w różnych regionach kraju. Rodzice przyszłej artystki zawarli wyłącznie ślub zgodnie z wymogami romskiego prawa zwyczajowego[11]. Jakkolwiek pierwsze lata jej życia upłynęły w spokoju to otoczenie, w którym wzrastała od samego początku, pełne było uprzedzeń wobec Romów. Powszechne również były w nim akty ich zinstytucjonalizowanej dyskryminacji. Od 1928 ludność romska przebywająca na obszarze Burgenlandu zobowiązana była do rejestracji w specjalnie do tego utworzonym rejestrze cygańskim[12]. W 1933 w tym samym kraju związkowym pojawiły się ponadto wezwania by pozbawić Romów praw obywatelskich[13]. Po reformie z 1929 tak zwaną walkę z problemem cygańskim uczyniono w Austrii kwestią, za którą odpowiedzialne były władze federalne. W 1936 utworzono centralny urząd do spraw walki z problemem cygańskim z siedzibą w Wiedniu[14].

Życie w nazistowskiej Austrii

[edytuj | edytuj kod]

Wczesne dzieciństwo Stojki, które kilka dekad później, już jako artystka, odmalowywała w niemal idylliczny, przepełniony nostalgią sposób, było szczęśliwe[15][16]. Szybko zakłóciły je jednak wydarzenia polityczne burzliwego okresu bezpośrednio poprzedzającego wybuch II wojny światowej. Wchłonięcie Austrii przez nazistowskie Niemcy 12 marca 1938 oznaczało rozciągnięcie niemieckiej jurysdykcji prawnej również na obszar dotychczasowego państwa austriackiego. Co za tym idzie, weszły na jego terytorium w życie między innymi tak zwane ustawy norymberskie z 15 września 1935. Nie wspominały one Romów bezpośrednio, w praktyce jednak uderzały także i w tę grupę, na mocy mających w nich swoje źródło aktów prawnych i rozporządzeń niższego szczebla[17][18]. Pozbawiono ich praw wyborczych i zakazano im wstępu do centrów miast. W 1939 przed romskimi dziećmi, zatem również i przed Stojką, zamknięto szkoły[19][20].

W 1939 rodzinę Stojki zmuszono, podobnie jak innych miejscowych Romów w tym okresie, do osiedlenia się[21][22]. Wóz taborowy, którym przemieszczała się po kraju, posłużył wówczas jako materiał do skonstruowania niewielkiego, drewnianego domostwa[6][23]. Wzniesiono go nieopodal Wiednia[24]. Zmiany w sposobie życia stały się też przyczynkiem do zmiany sposobu zarobkowania. Zarówno ojciec Stojki, jak i jej bracia podjęli zatem pracę w fabrykach[25].

Przeżycia i doświadczenia wojenne

[edytuj | edytuj kod]

W styczniu 1941 ojciec Stojki został aresztowany[26]. Następnie wysłano go do obozu koncentracyjnego w Dachau. Później mężczyznę uwięziono w obozie w Neuengamme nieopodal Hamburga. Następnie został przeniesiony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Wreszcie w listopadzie 1942 umieszczono go w centrum eutanazyjnym w Hartheim, gdzie został zamordowany[27][28]. Stojka, próbując przetrwać, ukrywała się w owym czasie wraz z matką oraz rodzeństwem[29][30]. Krótko później nazistowskie represje dotknęły już bezpośrednio Stojkę[31]. Na początku marca 1943 aresztowano ją, a także wraz z rodziną osadzono w wiedeńskim więzieniu Rossauer Lände. Krótko później wysłana została do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau[32]. Otrzymała tam numer obozowy Z6399[33]. Była więźniarką tak zwanego obozu cygańskiego[34][35]. W 1944 przeniesiono ją do Ravensbrück, wreszcie w 1945 trafiła do Bergen-Belsen[36][37]. Tam też doczekała wyzwolenia przez wojska brytyjskie, które nastąpiło 15 kwietnia 1945[38]. Powrót do rodzinnego kraju zajął jej cztery miesiące, całą bowiem drogę przebyła pieszo[39].

Rządy nazistów w Austrii oraz powiązane z nimi ludobójstwo ludności romskiej doprowadziło do niemal całkowitego zniszczenia przedwojennej populacji tej grupy etnicznej[40]. Ocenia się, że życie straciło wówczas 90% austriackich Romów[41][42]. Tragedia ta dotknęła osobiście również krewnych Stojki. Podczas wojny straciła ona bowiem niemal całą swą niezwykle rozgałęzioną i liczną, bo liczącą około dwustu osób rodzinę[43]. Poza nią samą przeżyła jedynie jej matka oraz czwórka rodzeństwa[44][45].

Życie po wojnie oraz działalność społeczna

[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu działań wojennych Ceija Stojka zamieszkała w austriackiej stolicy[46]. Wiedeń pozostał jej domem do końca życia[47]. Podjęła naukę w szkole, umieszczono ją jednak w klasie z dziećmi znacznie młodszymi. Czuła się w niej dziwnie i nie zdołała nawiązać relacji ze szkolnymi kolegami. Po 6 miesiącach przestała uczęszczać na zajęcia, samodzielnie nauczyła się czytać i pisać[48]. Wcześnie założyła rodzinę, pierwsze dziecko urodziła jako piętnastolatka. Doczekała się łącznie trojga dzieci[49][50]. Utrzymywała się dzięki sprzedaży dywanów na targowisku[51]. Podobnie jak i inni członkowie społeczności romskiej nie doczekała się oficjalnego uznania cierpień, których doświadczyła, żyła zresztą w środowisku, w którym utrzymano w mocy niektóre akty prawne o wyraźnym antyromskim wydźwięku[52][53]. Dodatkowo w 1948 federalny minister spraw wewnętrznych wydał okólnik przestrzegający przed Romami podającymi się za więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Dokument ten zresztą wykorzystywał nazistowską terminologię, wspominał na przykład o tak zwanej cygańskiej pladze[54].

Rozpoznawalność zdobyła stosunkowo późno, w latach 80. jako jedna z pierwszych zaczęła się wypowiadać publicznie na temat ludobójstwa Romów[55][56]. Początki jej aktywności zbiegły się ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie austriackim, w tym z jego większą otwartością na rozliczenie własnej wojennej, często nazistowskiej przeszłości[57]. Z czasem Stojka stała się istotnym głosem w ramach nie tylko austriackiej, ale również europejskiej społeczności romskiej[58][59]. W tym też charakterze w 2011 wzięła udział w spotkaniu z papieżem Benedyktem XVI[60][61]. Występowała przeciwko rasizmowi oraz wynikłej zeń dyskryminacji. Starała się przełamywać stereotypy narosłe przez stulecia wokół swej macierzystej społeczności. Za główne na tej drodze narzędzia uznawała edukację oraz uwrażliwianie społeczeństwa na specyfikę oraz historyczny kontekst kultury romskiej[62].

Twórczość literacka

[edytuj | edytuj kod]
Grób Stojki

Swoje wspomnienia oraz przeżytą traumę Stojka twórczo przetworzyła. W 2004, podczas konferencji zorganizowanej w Muzeum Żydowskim w Wiedniu, stwierdziła, że – sięgając po pióro – czuła, iż musi się otworzyć, musi krzyczeć[63]. Wspomnienia początkowo spisywała właśnie w tym celu. Pragnęła poczuć ulgę oraz zmniejszyć emocjonalny ciężar, który z biegiem lat odczuwała coraz wyraźniej[64]. Podobnie jak wiele innych osób, które przeżyły Holokaust, czuła przemożną potrzebę opowiedzenia swojej historii oraz równie silne moralne zobowiązanie do podzielenia się swoim świadectwem[65]. Nie uniknęła przy tym trudności, w tym tych natury technicznej i warsztatowej. Jak wspomniano wyżej, odebrała bowiem niezwykle ograniczoną formalną edukację, w związku z czym była niemal analfabetką[66]. Księgarnię po raz pierwszy odwiedziła dopiero gdy, już jako pisarka, podpisywała jedną ze swoich, wspomnianych niżej książek[67]. Wiedzę z zakresu literatury oraz malarstwa nabyła wyłącznie dzięki samokształceniu[68]. Okoliczności jej wejścia na rynek wydawniczy porównywane są z wcześniejszym o kilka dekad rozpoczęciem aktywności twórczej przez pochodzącą z Polski romską poetkę Papuszę. Przy swojej pierwszej książce współpracowała ściśle z dokumentalistką Karen Berger, która transkrybowała oraz zredagowała manuskrypt, następnie zaś podjęła się rozmów z potencjalnymi wydawcami[64]. Jej literacka aktywność spotkała się z niezrozumieniem oraz niechęcią ze strony rodziny. Jeden z braci po przeczytaniu manuskryptu pierwszej książki polecił jej go zniszczyć. Tekst przechowywała zatem od tej pory w kuchni. Uważała bowiem, że tylko w niej będzie bezpieczny[69]. Gwałtowna reakcja najbliższego otoczenia artystki na jej twórczą aktywność ma swoje korzenie w kontekście kulturowym, z którego wywodziła się Stojka. Przynajmniej w niektórych grupach romskich jest bowiem przyjęte, że kobiety powinny używać pisma w sposób ograniczony – głównie do interakcji z nie-Romami. Jakakolwiek publikacja zatem stanowi kwestię złożoną i może doprowadzić do przykrych i nieprzewidzianych konsekwencji. Dodatkowo zwłaszcza gdy tekst tematyką swą dotyka delikatnych i wrażliwych społecznie aspektów romskiej tradycji i kultury, może być traktowany jako groźba asymilacji[70].

Stojka zdołała przezwyciężyć opisane wyżej przeszkody. Opublikowała kilka publikacji książkowych o charakterze wspomnieniowym, w tym debiutancką Wir Leben im Verborgenen Aufzeichnungen einer Romni zwischen den Welten (1988)[71][72]. Książka ta stała się bestsellerem[73]. Była jednocześnie ważnym krokiem w kierunku uświadomienia innym Europejczykom ogromu cierpień, których doświadczyli Romowie z rąk nazistów[74]. Uczyniła też ze Stojki jedną z głównych postaci walczących o upamiętnienie oraz należyte utrwalenie ludobójstwa Romów w pamięci zbiorowej[75]. Przyczyniła się dodatkowo do aktywizacji środowiska austriackich Romów oraz do uzyskania przez część z nich statusu odrębnej grupy etnicznej w 1993[76][77]. Zachęcona sukcesem swojej pierwszej książki Stojka kontynuowała aktywność pisarską. W późniejszych latach ukazały się zatem kolejno Reisende auf dieser Welt (1992), Meine Wahl zu schreiben – ich kann es nicht Gedichte (2003) oraz Träume ich, dass ich lebe? Befreit aus Bergen-Belsen (2005)[78][79]. Pisała także wiersze[80][81]. Jako poetka debiutowała w antologii Österreichische Lyrik und kein Wort Deutsch z 1990[82].

Pisarstwo nie było obce również członkom jej rodziny. Własne wspomnienia opublikowali też bracia Stojki, Karl (Auf der ganzen Welt zu Hause: Das Leben und Wandern des Zigeuners Karl Stojka, 1994) oraz Mongo (Papierene Kinder: Glück, Zerstörung und Neubeginn einer Roma-Familie in Österreich, 2000)[83][84].

Działalność artystyczna

[edytuj | edytuj kod]

Ceija Stojka w swojej działalności na szeroką skalę wykorzystywała sztuki plastyczne. Stopniowo wytworzyła własny, charakterystyczny styl malarski, wysoce ekspresywny oraz wykorzystujący jaskrawe barwy[85]. Zdradza on wpływy europejskiej awangardy, z pewnymi motywami zaczerpniętymi od ekspresjonistów[86]. Wskazuje się, iż w jej pracach widoczna jest wielka radość z przetrwania, przekładająca się na ogromne umiłowanie życia w ogóle[87]. Zarówno w swoich obrazach, jak i tekstach chętnie wykorzystywała kwiat słonecznika, w kulturze romskiej mający dużą wartość symboliczną[88][89]. Dostrzega się w jej twórczości ślady estetyki wiązanej z takimi postaciami jak Edvard Munch czy James Ensor[39]. Doczekała się indywidualnych wystaw w rozmaitych krajach europejskich, między innymi w Austrii, Niemczech, Francji, Holandii, Hiszpanii i Szwecji[90]. Jej prace prezentowano także na biennale w brazylijskim Sao Paulo (2023) oraz w Berlinie (2025)[91].

Pozostawiła przeszło 1500 obrazów oraz rysunków, tworzonych wyłącznie w domu, w kuchni bądź też w jednym z pokojów. W pracy artystka posługiwała się nie tylko pędzlem, malowała także dłońmi. Prace Stojki podzielić można na te oparte na jej wspomnieniach z wczesnego dzieciństwa oraz na te przetwarzające wojenne doświadczenia malarki[92]. Pierwsze ukazują życie w taborze, rodzinę czy bujną i rozkwitającą naturę. Drugie ukazują prześladowania Romów przez nazistów, aresztowania, zbrodnie mające miejsce w obozach koncentracyjnych czy też wreszcie ostateczne wyzwolenie[93][94]. Jej dzieła o tematyce wojennej swą stylistyką zrywają z konwencjonalnymi formami artystycznego opisywania Holokaustu. Zrywają ponadto, co szczególnie istotne, z tabu otaczającym ludobójstwo w samej społeczności romskiej. Nie uciekają zatem od traumy, a stawiają jej czoła. Starają się przekazywać, jak to jest być ofiarą. Pragną zrozumienia, także tego zupełnie odartego z piękna. Dla wzmocnienia przekazu wspomnienia z obozów koncentracyjnych artystka odmalowuje w zasadzie wyłącznie używając odcieni bieli i czerni[95]. Jej dzieła, także te wojenne, zwracają uwagę swoją zdolnością do oddania szczegółu[96].

Stojka aktywna twórczo była niemal do swojej śmierci[97]. Poza malarstwem zajmowała się także muzyką, wykonując utwory w języku romskim[98][99]. Była częścią rodzinnego zespołu Amenza Ketane, w którego repertuarze znajdowały się zarówno utwory o nowoczesnym brzmieniu, jak i tradycyjne pieśni lowarskie[100][101]. O jej życiu opowiadają filmy dokumentalne Ceija Stojka – Porträt einer Romni (1999) oraz Unter den Brettern hellgrünes Gras (2005) wyreżyserowane przez wspomnianą wyżej Karen Berger[102].

Śmierć i pochówek

[edytuj | edytuj kod]

Zmarła 28 stycznia 2013[103][104]. Ostatnie chwile życia spędziła w wiedeńskim szpitalu[105]. Pochowana została na cmentarzu Groß-Jedlersdorf w austriackiej stolicy[106].

Spuścizna i upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

Ceiję Stojkę uznaje się za jedną z kluczowych postaci w kulturze i życiu artystycznym Romów europejskich[107]. Walnie przyczyniła się do szerszej rozpoznawalności sztuki romskiej, wspomogła jej uznanie za odrębną, pełnowartościową tradycję artystyczną[108]. Jej twórczość pisarska z kolei przełamała stereotypowe postrzeganie Romów jako grupy etnicznej polegającej wyłącznie na tradycji ustnej, a co za tym idzie w pewnym sensie pozbawionej własnej, spisanej historii[109].

W 2014 imieniem Stojki nazwano plac przy wiedeńskiej Lerchenfelder Straße[110]. W 2023 uwieczniono ją wraz z innymi znaczącymi kobietami z romskiej historii na muralu autorstwa Trinidad Reyerty i Noelii Muriany w hiszpańskiej Kartagenie[111].

Nagrody i wyróżnienia

[edytuj | edytuj kod]

Za swoją działalność Stojka była wielokrotnie wyróżniana i nagradzana. W 1993 otrzymała nagrodę imienia Brunona Kreisky’ego za najlepszą książkę o tematyce politycznej[112]. Bawarskie struktury Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) przyznały jej nagrodę imienia Josefa Feldera (2000)[113]. Władze Wiednia wyróżniły artystkę wręczając jej Złoty Krzyż Zasługi (2001)[114][115]. Od władz Górnej Austrii otrzymała Złoty Medal Zasługi (2005)[116]. Kolejny medal wręczyły Stojce władze miejskie Linzu (2004)[117]. W 2009 przyznano jej austriacki tytuł profesora[118].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Marta Miś: Kolekcja MGW: Ceija Stojka. [w:] Muzeum Getta Warszawskiego [on-line]. 1943.pl, 2024-09-18. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  2. ↑ Ceija Stojka (1933–2013): „Nie mogę zapomnieć” / wystawa. [w:] Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi [on-line]. centrumdialogu.com. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  3. ↑ Pontini 2025 ↓, s. 145.
  4. ↑ Kenrick 2007 ↓, s. 267.
  5. ↑ The Association. [w:] Ceija Stojka Association [on-line]. ceijastojka.org. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  6. ↑ a b French 2008 ↓, s. 67.
  7. ↑ Ceija Stojka – against forgetting. [w:] National Fund of the Republic of Austria [on-line]. nationalfonds.org. [dostęp 2025-08-26]. (ang.).
  8. ↑ Gembik, Kołaczek i Talewicz 2024 ↓, s. 74.
  9. ↑ Ceija Stojka AT, 1933–2013. [w:] Galerie Christophe Gaillard [on-line]. galeriegaillard.com. [dostęp 2025-08-24]. (fr.).
  10. ↑ Silvia Aguero Fernandez: Viaje a las entrañas. [w:] Ara Info [on-line]. arainfo.org, 2020-01-11. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  11. ↑ French 2015 ↓, s. 135–136.
  12. ↑ Roma/Gypsies in Austria. [w:] Minority Rights Group [on-line]. minorityrights.org. [dostęp 2025-09-18]. (ang.).
  13. ↑ Kenrick 2007 ↓, s. xxv.
  14. ↑ Leoni 2004 ↓, s. 14.
  15. ↑ Wystawa: Ceija Stojka (1933–2013): „Nie mogę zapomnieć”. [w:] Austriackie Forum Kultury w Warszawie [on-line]. austria.org.pl, 2024. [dostęp 2025-09-16]. (pol.).
  16. ↑ Roma Artist Ceija Stojka. [w:] Qbd Books [on-line]. qbd.com.au. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  17. ↑ Ustawy Norymberskie z 1935 r.. [w:] Stowarzyszenie Romów w Polsce [on-line]. romowie.org.pl. [dostęp 2025-09-16]. (pol.).
  18. ↑ Toninato 2025 ↓, s. 27.
  19. ↑ Gerhard Baumgartner: Austria. [w:] Roma Archive [on-line]. romarchive.eu. [dostęp 2025-09-23]. (ang.).
  20. ↑ French i Kurta 2025 ↓, s. 47.
  21. ↑ Ceija Stojka (1933–2013): „Nie mogę zapomnieć”. [w:] Muzeum Miasta Łodzi [on-line]. muzeum-lodz.pl. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  22. ↑ Julieta Rudich: Ceija Stojka, testigo romaní del Holocausto. [w:] El Pais [on-line]. elpais.com, 2013-02-02. [dostęp 2025-09-19]. (hiszp.).
  23. ↑ French 2015 ↓, s. 136.
  24. ↑ ¿Sueño que vivo? Una niña gitana en Bergen-Belsen UNA NIÑA GITANA EN BERGEN-BELSEN Sinopsis. [w:] Pergamo Libreria [on-line]. pergamolibreria.es. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  25. ↑ Ianko Lopez: Ceija Stojka, la artista que sobrevivió a tres campos de concentración en la Alemania nazi. [w:] Vanity Fair [on-line]. revistavanityfair.es, 2019-11-30. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  26. ↑ Mateusz Demski: Martwa gałązka i siła życia. [w:] Przekrój [on-line]. przekroj.org, 2024-10-10. [dostęp 2025-09-17]. (pol.).
  27. ↑ Margarete “Ceija” Stojka (1933–2013) la testimonianza del Porrajmos. [w:] Gariwo [on-line]. gariwo.net. [dostęp 2025-09-16]. (wł.).
  28. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 68.
  29. ↑ Gembik, Kołaczek i Talewicz 2024 ↓, s. 15.
  30. ↑ Ceija Stojka. [w:] AWARE [on-line]. awarewomenartists.com. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  31. ↑ Sam Jones: 'She worked against forgetting’: Holocaust survivor’s art goes on display. [w:] The Guardian [on-line]. theguardian.com, 2019-12-02. [dostęp 2025-09-14]. (ang.).
  32. ↑ French 2023 ↓, s. 184.
  33. ↑ Ceija Stojka. [w:] The Times [on-line]. thetimes.com, 2013-02-12. [dostęp 2025-09-19]. (ang.).
  34. ↑ Ceija Stojka biography. [w:] Ceija Stojka Association [on-line]. ceijastojka.org. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  35. ↑ Ceija Stojka. [w:] Concha Mayordomo [on-line]. conchamayordomo.com, 2019-11-26. [dostęp 2025-09-19]. (hiszp.).
  36. ↑ Ceija Stojka. [w:] Contact Collection [on-line]. kontakt-collection.org. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  37. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 153–154.
  38. ↑ Noga Stiassny: Ceija Stojka: Reconstructing Heritage Through Art. [w:] Memorise [on-line]. memorise.sdu.dk. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  39. ↑ a b Lauren Moya Ford: The Artist Who Survived Three Concentration Camps and Captured Her Trauma in Art. [w:] Artsy [on-line]. artsy.net, 2020-01-17. [dostęp 2025-09-14]. (ang.).
  40. ↑ Leoni 2004 ↓, s. 15.
  41. ↑ Ana Belen, Garcia Flores: Ceija Stoja: la pintora que gritó el genocidio nazi contra el pueblo gitano. [w:] RTVE [on-line]. rtve.es, 2019-11-27. [dostęp 2025-09-19]. (hiszp.).
  42. ↑ José Antonio Luna: Ceija Stojka, la artista romaní que sobrevivió al genocidio nazi de los gitanos y lo pintó. [w:] El Diario [on-line]. eldiario.es, 2019-11-26. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  43. ↑ Anne Galloway: The Art of Remembering. [w:] Seven Days Vermont’s Independent Voice [on-line]. sevendaysvt.com, 2009-12-16. [dostęp 2025-09-15]. (ang.).
  44. ↑ Ceija Stojka 30.1–30.5 2021. [w:] Malmö Konsthall [on-line]. malmokonsthall.se. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  45. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 68–69.
  46. ↑ Ceija Stojka. [w:] Stowarzyszenie Rodzina Więźniarek Niemieckiego Obozu Koncentracyjnego Ravensbrück [on-line]. rodzinaravensbruck.pl, 2018-10-28. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  47. ↑ Clément Baloge: CEIJA STOJKA, GOVOREĆI O PORAJMOSU KROZ UMJETNOST. [w:] Romi [on-line]. romi.hr. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  48. ↑ French i Kurta 2025 ↓, s. 47–48.
  49. ↑ Carmen Siguenza: Ceija Stojkal, la artista que pintó el Holocausto del pueblo gitano. [w:] Efeminista [on-line]. efeminista.com, 2019-11-22. [dostęp 2025-09-19]. (ang.).
  50. ↑ Pontini 2025 ↓, s. 146.
  51. ↑ Ceija Stojka (1933–2013). [w:] Muzeum Miasta Łodzi [on-line]. sienkiewiczkarol.org, 2018-05-11. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  52. ↑ Zdeněk Ryšavý: Romani author and painter Ceija Stojka has passed away. [w:] Romea [on-line]. romea.cz, 2013-01-30. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  53. ↑ Ceija Stojka (Chaya Stoyka). [w:] Holocaust Memorial Day Trust [on-line]. hmd.org.uk. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  54. ↑ Kenrick 2007 ↓, s. 12–13.
  55. ↑ Jacek Słodziński: Oprowadzanie kuratorskie po wystawie „Ceija Stojka: Nie mogę zapomnieć” w Muzeum Miasta. [w:] Urząd Miasta Łodzi [on-line]. uml.lodz.pl, 2024-10-06. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  56. ↑ Anna Pajęcka: Płaszcz, sukienka i podkoszulek. [w:] Dwutygodnik [on-line]. dwutygodnik.com, listopad 2024. [dostęp 2025-08-24]. (pol.).
  57. ↑ Ceija Stojka: Holocaust survivor who championed Roma rights. [w:] Independent [on-line]. independent.co.uk, 2013-01-31. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  58. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 148–149.
  59. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 71.
  60. ↑ Roberto Russo: Ceija Stojka, la prima donna rom sopravvissuta alla follia nazista, coraggiosa perché ha raccontato tutto. [w:] Elle [on-line]. gariwo.net, 2018-05-08. [dostęp 2025-09-16]. (wł.).
  61. ↑ Benedykt XVI spotkał się z pielgrzymką Cyganów. [w:] Radio Watykańskie [on-line]. archivioradiovaticana.va, 2011-06-11. [dostęp 2025-09-16]. (pol.).
  62. ↑ Huellas de mujer: Ceija Stojka. [w:] Ayuntamiento Cartagena [on-line]. cartagena.es. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  63. ↑ Falleció la escritora Ceija Stojka. [w:] Diario Rio Negro [on-line]. rionegro.com.ar, 2013-01-31. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  64. ↑ a b Zahova 2024 ↓, s. 308.
  65. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 151.
  66. ↑ Natividad Pulido: La niña gitana que sobrevivió a tres campos de concentración y pintó su historia. [w:] ABC [on-line]. abc.es, 2019-11-22. [dostęp 2025-09-19]. (hiszp.).
  67. ↑ Ceija Stojka, la gitana que sobrevivió al Holocausto y dibujó sus horrores en más de mil pinturas. [w:] COPE [on-line]. cope.es, 2019-11-22. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  68. ↑ Ceija Stojka. [w:] Tolerance Platform [on-line]. ontolerance.eu, 2023-08-22. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  69. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 150.
  70. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 149–150.
  71. ↑ Ceija Stojka. [w:] Phileas [on-line]. phileas.art. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  72. ↑ Lauren Moya Ford: Ceija Stojka: This Has Happened. [w:] Art Papers [on-line]. artpapers.org, 2020-03-18. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  73. ↑ Ceija Stojka (1933–2013). [w:] A Century in Biographies [on-line]. hdgoe.at. [dostęp 2025-09-19]. (ang.).
  74. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 69.
  75. ↑ What Should I be Afraid of? Roma Artist Ceija Stojka. [w:] Austrian Cultural Forum New York [on-line]. acfny.org, 2023. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  76. ↑ Riegler 2007 ↓, s. 261.
  77. ↑ Kenrick 2007 ↓, s. 13.
  78. ↑ STOJKA, CEIJA. [w:] Rómska Encyklopédia [on-line]. romanokher.sk. [dostęp 2025-08-24]. (słow.).
  79. ↑ Gembik, Kołaczek i Talewicz 2024 ↓, s. 34–35.
  80. ↑ French i Kurta 2025 ↓, s. 45.
  81. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 148.
  82. ↑ French i Kurta 2025 ↓, s. 46.
  83. ↑ Lorely French: Romani Literature in Austria: An Overview. [w:] Roma Archive [on-line]. romarchive.eu. [dostęp 2025-09-23]. (ang.).
  84. ↑ Toninato 2025 ↓, s. 36.
  85. ↑ Gembik, Kołaczek i Talewicz 2024 ↓, s. 67.
  86. ↑ Cristina Cabello García: Exposición 'Ceija Stojka. La memoria invicta’: „El arte tiene que ser y debe ser una herramienta de transformación social”. [w:] RTVE [on-line]. rtve.es, 2022-02-11. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  87. ↑ Ceija Stojka. [w:] Bergen Assembly [on-line]. bergenassembly.no. [dostęp 2025-09-18]. (ang.).
  88. ↑ We are reclaiming the Sunflower as a Symbol for the Life and Resistance of Roma!. [w:] Dikh He Na Bister Roma Genocide Rememberance Initiative [on-line]. romanokher.sk, 2024-07-28. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).
  89. ↑ Eva Ocaña: Ceija Stojka, la angustia plasmada en el lienzo. [w:] Cultura Joven [on-line]. culturajoven.es, 2019-12-27. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  90. ↑ Bernard-Nouraud 2022 ↓, s. 1.
  91. ↑ French i Kurta 2025 ↓, s. 45–46.
  92. ↑ Toninato 2023 ↓, s. 155.
  93. ↑ ‘I can’t forget it.’ – Ceija Stojka (1933–2013). [w:] ENRS [on-line]. enrs.eu. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  94. ↑ Bencini 2025 ↓, s. 85.
  95. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 69–70.
  96. ↑ Małgorzata Szlachetka: „Przemilczana zagłada” oczami dziecka. Łódzka wystawa romskiej artystki. [w:] Gazeta Wyborcza Łódź [on-line]. lodz.wyborcza.pl, 2024-10-09. [dostęp 2025-09-24]. (pol.).
  97. ↑ CEIJA STOJKA: A ROMA ARTIST OF HER CENTURY. [w:] Claudine Colin Communication [on-line]. claudinecolin.com, 2018. [dostęp 2025-09-14]. (ang.).
  98. ↑ Austria – Testimonies. [w:] Roma Genocide Council of Europe [on-line]. coe.int. [dostęp 2025-09-19]. (ang.).
  99. ↑ Factoría Cultural acoge la exposición ‘La memoria invicta’ de Ceija Stojka en el Día Internacional de Conmemoración de las Víctimas del Holocausto. [w:] Instituto de la Cultura y las Artes de Sevilla [on-line]. icas.sevilla.org, 2022-01-27. [dostęp 2025-09-19]. (ang.).
  100. ↑ Kenrick 2007 ↓, s. 6.
  101. ↑ Christa Stippinger: My years of work with Ceija Stojka 1991 – 2012. [w:] Roma Archive [on-line]. romarchive.eu. [dostęp 2025-09-23]. (ang.).
  102. ↑ Winter 2023 ↓, s. 6.
  103. ↑ Ceija Stojka. [w:] Roma Archive [on-line]. romarchive.eu. [dostęp 2025-08-24]. (ang.).
  104. ↑ Gembik, Kołaczek i Talewicz 2024 ↓, s. 33.
  105. ↑ Romani artist and Holocaust documenter Stojka dies. [w:] Reuters [on-line]. reuters.com, 2013-01-29. [dostęp 2025-09-20]. (ang.).
  106. ↑ Begräbnis der Roma-Künstlerin Stojka. [w:] Wien ORF [on-line]. wien.orf.at, 2013-02-05. [dostęp 2025-09-22]. (niem.).
  107. ↑ Ana Belen, Garcia Flores: Ceija Stojka gitana escritora, pintora y música sobreviviente del Holocausto nazi. [w:] Heroinas [on-line]. heroinas.net, 2018-01-28. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  108. ↑ Junghaus 2014 ↓, s. 70.
  109. ↑ Toninato 2025 ↓, s. 35.
  110. ↑ Claudine Colin Communication 2018 ↓, s. 5.
  111. ↑ Un mural destaca la valentía de las mujeres gitanas en Cartagena. [w:] Ayuntamiento Cartagena [on-line]. cartagena.es, 2023-09-29. [dostęp 2025-09-20]. (hiszp.).
  112. ↑ Rosenberg i Stojka 1995 ↓, s. 18.
  113. ↑ APA: Künstlerin Ceija Stojka (79) in Wien gestorben. [w:] Salzburger Nachrichten [on-line]. ots.at, 2013-01-29. [dostęp 2025-09-17]. (niem.).
  114. ↑ Ceija Stojka. [w:] Bienalsur [on-line]. bienalsur.org. [dostęp 2025-09-17]. (ang.).
  115. ↑ Autorin und Malerin Ceija Stojka gestorben. [w:] Der Standard [on-line]. derstandard.at, 2013-01-29. [dostęp 2025-09-17]. (niem.).
  116. ↑ Künstlerin Ceija Stojka ist tot. [w:] OÖNachrichten [on-line]. nachrichten.at, 2013-01-29. [dostęp 2025-09-17]. (niem.).
  117. ↑ Kulturministerin Dr. Claudia Schmied zum Ableben von Ceija Stojka. [w:] OTS [on-line]. ots.at, 2013-01-29. [dostęp 2025-09-17]. (niem.).
  118. ↑ Ceija Stojka. [w:] Encyclopaedia of the Nazi Genocide of the Sinti and Roma in Europe [on-line]. encyclopaedia-gsr.eu. [dostęp 2025-09-16]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ceija_Stojka&oldid=77779254”