Еўрапейскі Саюз

	Назва на афіцыйных мовах ЕС: Англійская: European Union; Балгарская: Европейски съюз; Венгерская: Európai Unió; Грэчаская: Ευρωπαϊκή Ένωση; Дацкая: Den Europæiske Union; Ірландская: An tAontas Eorpach; Іспанская: Unión Europea; Італьянская: Unione europea; Латышская: Eiropas Savienība; Літоўская: Europos Sąjunga; Мальтыйская: L-Unjoni Ewropea; Нідэрландская: Europese Unie; Нямецкая: Europäische Union; Партугальская: União Europeia; Польская: Unia Europejska; Румынская: Uniunea Europeană; Славацкая: Európska únia; Славенская: Evropska unija; Фінская: Euroopan unioni; Французская: Union européenne; Харвацкая: Europska unija; Чэшская: Evropská unie; Шведская: Europeiska unionen; Эстонская: Euroopa Liit
	; Сцяг
	Дэвіз: Згода ў разнастайнасці
Гімн
	; Ода "Да радасці" (інструментальная версія)
Карта
	; Дзяржавы — члены Еўрапейскага саюза
Асноўная інфармацыя
Адміністрацыйны цэнтр	Брусель
Палітычныя цэнтры	Люксембург; Страсбург
Найбуйнейшы горад	Парыж
Дзяржавы-члены	27 Аўстрыя; Балгарыя; Бельгія; Венгрыя; Германія; Грэцыя; Данія; Ірландыя; Іспанія; Італія; Кіпр; Латвія; Літва; Люксембург; Мальта; Нідэрланды; Партугалія; Польшча; Румынія; Славакія; Славенія; Фінляндыя; Францыя; Харватыя; Чэхія; Швецыя; Эстонія;
Афіцыйныя мовы	24 англійская; балгарская; венгерская; грэчаская; дацкая; ірландская; іспанская; італьянская; латышская; літоўская; мальтыйская; нідэрландская; нямецкая; партугальская; польская; румынская; славацкая; славенская; фінская; французская; харвацкая; чэшская; шведская; эстонская;
Рэлігія (2015)	Хрысціяне - 71.6%:; каталікі - 45.3%; пратэстанты - 11.1%; праваслаўныя - 9.6%; астатнія хрысціяне - 5.6%; Атэісты - 24%; Мусульмане - 1.8%; Астатнія рэлігіі - 2.6%
Урад
Старшыня савета	Шарль Мішэль
Старшыня камісіі	Урсула фон дэр Ляен
Старшыня парламента	Раберта Мецола
Савет міністраў	Бельгія
Фарміраванне
Парыжскі дагавор	23 ліпеня 1952
Рымскі дагавор	1 студзеня 1958
Маастрыхцкі дагавор	1 лістапада 1993
Лісабонскі дагавор	1 снежня 2009
Геаграфічнае апісанне
Тэрыторыя	7-я ў свеце; 4 236 351 км²; вада - 3.08%
Насельніцтва (2020)	3-е ў свеце; ▲ 447 206 135 чал.; шчыльнасць - 106 чал/км²
ВУП (па ППЗ, 2020)	2-і ў свеце; усяго: ▲ $ 20,366 трлн; ВУП/чал: $ 45 541
ВУП (намінал, 2020)	2-і ў свеце; усяго: ▲ $ 16,033 трлн; ВУП/чал: $ 35 851
ІЧР	▲ 0,899; вельмі высокі
Валюты	9 Еўра (€) (EUR); Балгарскі леў (BGN); Венгерскі форынт (HUF); Дацкая крона (DKK); Польскі злоты (PLN); Румынскі лей (RON); Харвацкая куна (HRK); Чэшская крона (CZK); Шведская крона (SEK)
Часавы пояс	UTC ад 0 да +2; Летні час: UTC ад +1 да +3
Дамен верхняга ўзроўню	.eu
Спасылкі
	Афіцыйны сайт ЕС.

Еўрапейскі саюз (Еўрасаюз, ЕС)^{[кам. 1]} — эканамічны і палітычны саюз 27 дзяржаў Еўропы. Быў заснаваны 1 студзеня 1993 года згодна з Маастрыхцкай дамовай. У арганізацыйным і функцыянальным аспектах ЕС спалучае рысы міжурадавай і наднацыянальнай арганізацыі.

Займае плошчу каля 4,233,255 км². Прыкладнае насельніцтва саюза — 448 мільёнаў чалавек^[1].

Дзяржавы-члены

Краіны-члены ЕС.

Націскная выява

У Еўрапейскі саюз уваходзяць 27 дзяржаў:

Нумар	Дзяржава	Год уступлення
1	Аўстрыя	1995
2	Балгарыя	2007
3	Бельгія	1957
4	Венгрыя	2004
5	Германія	1957
6	Грэцыя	1981
7	Данія	1973
8	Ірландыя	1973
9	Іспанія	1986
10	Італія	1957
11	Кіпр	2004
12	Латвія	2004
13	Літва	2004
14	Люксембург	1957
15	Мальта	2004
16	Нідэрланды	1957
17	Партугалія	1986
18	Польшча	2004
19	Румынія	2007
20	Славакія	2004
21	Славенія	2004
22	Фінляндыя	1995
23	Францыя	1957
24	Харватыя	2013
25	Чэхія	2004
26	Швецыя	1995
27	Эстонія	2004

Кандыдаты на ўступленне

9 краін маюць статус афіцыйных кандыдатаў на ўступленне ў Еўрапейскі Саюз:

Нумар	Дзяржава	Год атрымання статусу кандыдата	Год пачатку перамоваў
1	Албанія	2014	2020
2	Паўночная Македонія	2005	2020
3	Сербія	2012	2014
4	Турцыя	1999	2005
5	Чарнагорыя	2010	2012
6	Украіна	2022	2023
7	Малдова	2022	2023
8	Боснія і Герцагавіна	2022
9	Грузія	2023

Гісторыя

Ідэі пан’еўрапеізму, якія доўгі час высоўваліся мысліцелямі Еўропы на працягу апошніх стагоддзяў, з асаблівай сілай загучалі пасля Другой сусветнай вайны. У пасляваенны перыяд у гэтай частцы свету з’явіўся цэлы шэраг арганізацый: Савет Еўропы, НАТА, Заходнееўрапейскі саюз.

Першы крок у бок стварэння сучаснага Еўрасаюза быў зроблены ў 1951: ФРГ, Бельгія, Нідэрланды, Люксембург, Францыя, Італія падпісалі дамову аб заснаванні Еўрапейскага аб’яднання вугалю і сталі (ЕАВС, ECSC — European Coal and Steel Community), мэтай якой стала аб’яднанне еўрапейскіх рэсурсаў па вытворчасці сталі і вугалю, у сілу дадзеная дамова ўступіла з ліпеня 1952 года.

З мэтай паглыблення эканамічнай інтэграцыі тыя ж шэсць дзяржаў у 1957 годзе заснавалі Еўрапейскую эканамічную супольнасць (ЕЭС, Агульны рынак) (EEC — European Economic Community) і Еўрапейскую супольнасць па атамнай энергіі (Еўратам, Euratom — European Atomic Energy Community). Найважнейшай і самай шырокай па сферы кампетэнцыі з гэтых трох еўрапейскіх супольнасцей з’яўлялася ЕЭС, так што ў 1993 годзе яна была афіцыйна пераназвана ў Еўрапейскую супольнасць (EC — European Community).

Працэс развіцця і ператварэння гэтых еўрапейскіх супольнасцей у сучасны Еўрапейскі саюз адбываўся доўгім шляхам, па-першае, перадачай усё большага ліку функцый кіравання на наднацыянальны ўзровень і, па-другое, павелічэннем ліку ўдзельнікаў працэсу інтэграцыі.

Пашырэнне

У адпаведнасці з Капенгагенскімі крытэрыямі, членства ў ЕС адкрыта для любой еўрапейскай дзяржавы, якая з’яўляецца стабільным, свабодным рынкам ліберальнай дэмакратыі, якая паважае вяршэнства права і правоў чалавека. Акрамя таго, яна павінна быць гатова прыняць усе абавязацельствы, звязаныя з членствам, такія як прыняцце ўсіх раней узгодненых законаў (170 000 старонак дасягненняў супольнасці)^[2].

Год	Краіна	Агульная колькасць членаў
1957	Бельгія Германія Італія Люксембург Нідэрланды Францыя	6
1973	Вялікабрытанія Данія Ірландыя	9
1981	Грэцыя	10
1985	Грэнландыя (аўтаномная тэрыторыя Даніі) выйшла з супольнасці	10
1986	Іспанія Партугалія	12
1990	ГДР (далучылася да ФРГ)	12
1995	Аўстрыя Фінляндыя Швецыя	15
2004	Венгрыя Кіпр Латвія Літва Мальта Польшча Славакія Славенія Чэхія Эстонія	25
2007	Балгарыя Румынія	27
2013	Харватыя	28
2020	Вялікабрытанія выйшла з саюза	27

Нарвегія

У Нарвегіі двойчы праводзілі рэферэндумы аб уступе ў ЕС, у 1972 і 1994 гадах. На першым рэферэндуме асноўныя асцярогі звязваліся з абмежаваннем незалежнасці, на другім — з сельскай гаспадаркай.

Асноўныя падзеі ў гісторыі паглыблення інтэграцыі ЕС

1951 — Парыжская дамова і стварэнне Еўрапейскага аб’яднання вугля і сталі (ЕАВС)
1957 — Рымская дамова і стварэнне Еўрапейскай эканамічнай супольнасці (ЕЭС) і Еўратама
1967 — дамова аб зліцці, у выніку якой была створана адзіная Рада і адзіная Камісія для трох еўрапейскіх супольнасцяў
1979 — першыя ўсенародныя выбары ў Еўрапейскі парламент
1985 — падпісанне Шэнгенскага пагаднення
1986 — Адзіны еўрапейскі акт — першая істотная змена ўстаноўчых дамоў ЕС
1993 — Маастрыхцкая дамова і стварэнне на аснове Супольнасцяў Еўрапейскага саюза
1999 — уводзіны адзінай еўрапейскай валюты — еўра (у наяўным звароце з 2002)
2004 — падпісанне Канстытуцыі ЕС (у сілу не ўступіла)
2007 — падпісанне Лісабонскага дагавору
2007 — лідары Францыі, Італіі і Іспаніі абвясцілі аб стварэнні новай арганізацыі — Міжземнаморскага саюза
2020 — выхад Вялікабрытаніі з саюза
2022 — наданне Украіне, Малдове і Босніі і Герцагавіне статуса кандыдата на ўступленне

Дагаворы

Падпісаны
Набыў моц
Дакумент

1948
1948
Брусельскі пакт

1951
1952
Парыжскі дагавор

1954
1955
Парыжскія пагадненні

1957
1958
Рымскі дагавор

1965
1967
Дагавор зліцця

1975
недастасоўна
Рашэнне Еўрапейскага савета

1986
1987
Адзіны еўрапейскі акт

1992
1993
Маастрыхцкі дагавор

1997
1999
Амстэрдамскі дагавор

2001
2003
Ніцкі дагавор

2007
2009
Лісабонскі дагавор

Тры апоры Еўрапейскага саюза:

Еўрапейскія супольнасці:

Еўрапейская супольнасць па атамнай энергіі (Еўратам)

Еўрапейскае аб’яднанне вугалю і сталі (ЕАВС)

Тэрмін дзеяння мінуў у 2002-м

Еўрапейскі саюз (ЕС)

Еўрапейская эканамічная супольнасць (ЕЭС)

Еўрапейская супольнасць (ЕС)

TREVI

Правасуддзе і ўнутраныя справы (ПУД)

Паліцэйскае і судовае супрацоўніцтва па крымінальных справах (ПССУ)

Еўрапейскае палітычнае супрацоўніцтва (ЕПС)

Агульная знешняя палітыка і палітыка бяспекі (АЗПБ)

Некансалідаваныя органы

Заходнееўрапейскі саюз (ЗЕС)

Спыненне дзейнасці да 2011-га

Геаграфія

Геаграфічнае становішча

Еўрапейскі саюз амаль поўнасцю знаходзіцца ў Еўропе (за выключэннем Кіпра, які геаграфічна адносіцца да Азіі). Агульная тэрыторыя складае 4 422 773 кіламетры квадратныя, а насельніцтва налічвае каля 448 мільёнаў чалавек. Берагавая лінія вельмі неаднародная, таму Еўропа мае шмат паўвыспаў ды мораў, якія яе амываюць. Амаль поўнасцю Іспанія і Партугалія знаходзяцца на Пірэнэйскай паўвыспе, Італія — на Апенінскай, Балгарыя і Грэцыя — на Балканскай, Данія — на паўвыспе Ютландыя.

Найбольш буйныя моры:

Міжземнае на поўдні (у ім выдзяляюць Лігурыйскае і Тырэнскае каля берагоў Францыі і Італіі, Адрыятычнае паміж Італіяй і Харватыяй, таксама Іанічнае і Эгейскае)
Кантабрыйскае мора (другая назва — Біскайскі заліў) на захадзе, амывае Іспанію ды Францыю
Паўночнае мора на паўночным захадзе, якое ляжыць паміж Брытаніяй, Даніяй, Нямеччынай і Нідэрландамі
Балтыйскае мора на паўночным усходзе паміж Польшчай і Прыбалтыкай за аднаго боку і Фінляндыяй са Швецыяй з другога.

Большая колькасць краін ЕС маюць выхад да мора, што гаворыць пра вялікія магчымасці да міжнародных і міжкантынентальных сувязяў амаль з усімі краінамі свету, што ЕС актыўна выкарыстоўвае.

Рэльеф

Нягледзячы на адносна невялікі размер, Еўрапейскі саюз мае вельмі разнародны рэльеф. У агульным, можна выдзеліць пераважна раўнінныя паўночныя краіны і пераважна гарыстыя паўднёвыя. Сярод гор ЕС найбольш значнымі з’яўляюцца Альпы, Пірэнэі ды Карпаты. Многія горныя сістэмы з’яўляюцца пачаткам буйнейшых рэк Еўропы. Найвышэйшая кропка ЕС — гара Манблан (4810 м) на мяжы Італіі і Францыі, а найніжэйшая — польдэр Прынца Александра у Нідэрландах (ляжыць на 7 метраў ніжэй за ўзровень мора). На рэльеф паўночных краін моцна паўплывалі леднікі.

Рэльеф мае каласальны ўплыў на развіццё ЕС — па-першае, узвышшы адрозніваюцца відамі гаспадаркі, што стварае больш «разнастайную» эканоміку, па-другое, яны фармуюць геаграфічны каркас эканомікі і транспарту Еўрапейскага саюза (напрыклад, з-за гор Пірэнэяў існуюць толькі 4 аўтамагістралі, што злучаюць Францыю з Іспаніяй). Таксама, рэльеф ўплывае і на распаўсюджанне карысных выкапанняў: рудныя выкапнні амаль заўсёды знаходзяцца на ўзвышшах і ў гарах, а нярудныя і паліўныя (акрамя ўрану) — на раўнінах.

Унутраныя воды

Еўрапейскі саюз даволі добра забяспечаны ўнутранымі водамі. Амаль увесь павярховы сток належыць да басейну Атлантычнага акіяна — басейны ўнутранага стоку зусім не значныя і знаходзяцца, у асноўным, у вададэфіцытных рэгіёнах. Дзякуючы блізасці да Атлантычнага акіяна, амаль уся тэрыторыя ЕС атрымлівае дастатковую колькасць ападкаў. Выключэнне — унутраныя тэрыторыі Іспаніі і Партугаліі з найбольш актуальнай праблемай недахопу вады, таму там патрэбен менеджмент водных рэсурсаў і аптымізацыя сельскай гаспадаркі. Рачная сетка даволі старажытная, але некаторыя рэкі на поўначы адносна маладыя, бо сфарміраваліся толькі пасля апошняга ледніка. Найбольш буйныя рэкі ЕС — Рэйн — у Германіі, Луара — у Францыі, Дунай — у Германіі, Аўстрыі, Славакіі, Венгрыі, Харватыі, Румыніі і Балгарыі. Усе яны з’яўляюцца значнымі транспартнымі артэрыямі, а на ўзвышшах ды ў гарах некаторыя рэкі выкарыстоўваюцца як месца размяшчэння ГЭС, напрыклад Рона і Адзіджэ.

Клімат

Большая частка Еўропы — дакладна, паўночная і цэнтральная — належыць да ўмеранага клімату, таксама выдзяляюць субтрапічны клімат у паўднёваеўрапейскіх краінах. Моцна ўплывае на клімат плыня Гальфстрым, дзякуючы чаму тэмпературы ў Еўропе месцамі на 10 градусаў вышэйшыя за сярэднешыротныя (расійскі горад Уладзівасток знаходзіцца на той жа шыраце, што і Лазурны бераг). Гэта вызначае больш спрыяльныя ўмовы для сельскай гаспадаркі і развіцця інфраструктуры.

Поўнач Фінляндыі захоплівае субарктычны клімат. На захадзе ЕС распаўсюджаны марскі клімат, у цэнтральнай і ўсходняй частцы — пераходны, з меншай колькасцю ападкаў і больш халоднай зімой. На поўдні ЕС дамінуе субтрапічны міжземнаморскі клімат, які мае цёплае і сухое лета, а таксама дажджлівую і не вельмі халодную зіму. У ім знаходзяцца амаль усе еўрапейскія курорты.

Карысныя выкапні

Распаўсюджанне карысных выкапанняў цесна звязана з тэктанічнай будовай тэрыторыі ЕС: яна вельмі неаднародная, таму ў ЕС знаходзіцца вялікі спектр розных мінеральных радовішчаў. У агульным, пачынаючы з 80-х гадоў апошняга стагоддзя, краіны Еўропы (а потым і ЕС) праводзяць палітыку адыходу ад здабыўнай і арыентаванай на яе прамысловасці.

Радовішчы нафты і прыроднага газу не вельмі распаўсюджаны на тэрыторыі ЕС, але значныя запасы знаходзяцца на шэльфе Паўночнага мора (Нідэрланды), дзе выкарыстоўваюцца сумесна з Нарвегіяй. Шмат менш значныя радовішчы знойдзены ў Італіі і Францыі. Зразумела, што нафты і газу, якія здабываюцца, не хапае для прамысловасці, таму ЕС купляе іх у Расіі, Алжыры, Лівіі і Нарвегіі.

Вугаль распаўсюджаны ў Нямеччыне (Ахен, Рур) і Польшчы (Сілезія). З усіх пералічаных радовішчаў зараз выкарыстоўваецца толькі Верхнесілезскі ў Польшчы, але і ён знаходзіцца ў крызісным становішчы. ЕС не забяспечвае сябе вуглем, таму яна вымушана купляць яго ў Расіі. Адметна, што Нямеччына з’яўляецца міравым лідарам па агульных запасах бурага вугля.

Экалогія

Экалогія ў Еўрасаюзе пастаянна паляпшаецца, у асноўным, дзякуючы належным адносінам урада да яе. Але экалагічныя праблемы ўсё роўна існуюць, і выкліканы яны, галоўным вобразам, высокай шчыльнасцю насельніцтва і прамысловай нагрузкай на тэрыторыю.

Выкіды серы, азоту, діаксіду вугляроду ў атмасферу

Гэта прычына кіслотных дажджоў, часткова — дэградацыі глебаў, пашкоджання жылога фонду, транспарту і маёмасці. Найбуйнейшыя эмісіі, ў асноўным, сустракаюцца ў старапрамысловых раёнах, напрыклад, французская Латарынгія альбо «Чорная Англія». Металургія, цеплаэнергетыка і хімічная прамысловаць з’яуляюцца аднымі з іх галоўных прычын.

Забруджванне мора

Экалагічная сітуацыя найгоршая ў Балтыйскім моры, трохі лепей яна ў Міжземным і Паўночным морах. Забруджванню спрыяе вялізная сетка партоў, марскіх маршрутаў, трубаправодаў, якія праходзяць праз моры.

Забруджванне бытавым смеццем

Шматлікае насельніцтва ЕС вымушае спраўляцца і з смеццем, якое яно вырабляе. Амаль да апошніх гадоў яго захоўвалі на звалках або палілі. Зараз ўсё больш і больш смецця трапляе на перапрацоўку.

Сістэма кіравання

Еўрапейскі савет

Еўрапейская камісія

Еўрапейскі парламент

Савет Еўрапейскага саюза

Суд Еўрапейскага саюза

У рамках ЕС важная роля належыць Суду ЕС. Рэгламент Суда ЕС зацверджаны Саветам ЕС. Прызнанне абавязковай юрысдыкцыі гэтага Суда — адна з умоў членства ў ЕС. Суд ЕС ўпаўнаважаны: рэгуляваць міждзяржаўныя спрэчкі; ануляваць дзеянне заканадаўчых актаў і рашэнняў, якія прымаюцца іншымі галоўнымі органамі, ЕС абавязваць дзяржавы — удзельніцы ЕС выконваць узятыя на сябе абавязкі; даваць тлумачэнне нормаў права ЕС. Ісцамі ў Судзе могуць выступаць дзяржавы-удзельніцы ЕС, нацыянальныя судовыя органы, юрыдычныя і фізічныя асобы. Рашэнні Суда маюць абавязковую для бакоў сілу.

Іншыя органы

Раздзяленне кампетэнцыі

Прававая сістэма

Замежныя справы

Эканоміка

Саюз мае адзіны рынак на тэрыторыі ўсіх сваіх членаў. У Саюзе дзейнічае свая фондавая біржа. ЕС з’яўляецца ўдзельнікам Сусветнай гандлёвай арганізацыі. Фінансавую палітыку рэгулюе Еўрапейскі цэнтральны банк. Найважнейшыя рашэнні прымаюцца на самітах кіраўнікоў дзяржаў — удзельніц саюза.

Нягледзячы на тое, што для ўсіх удзельніц ЕС дзейнічаюць адзіныя патрабаванні, узровень эканамічнага развіцця з’яўляецца розным. Найбольшы ВУП фарміруецца ў наступных краінах: Германія, Францыя, Італія, Іспанія. Да выхаду Вялікабрытаніі з ЕС яна таксама была ў спісе перадавых краін саюза^[3].

Валютны саюз

Стварэнне адзінай еўрапейскай валюты стала афіцыйнай мэтай Еўрапейскай эканамічнай супольнасці ў 1969 годзе. Аднак, толькі пасля складання Маастрыхцкага дагавора ў 1993 годзе дзяржавы-члены былі юрыдычна абавязаныя зладзіць валютны саюз не пазней за 1 студзеня 1999 года. У гэты дзень еўра быў прадстаўлены сусветнаму фінансаваму рынку ў якасці разліковай валюты 11 з 15 на той момант краін — членаў саюза. 1 студзеня 2002 года былі ўведзены ў наяўны зварот банкноты і манеты ў 12 краінах ЕС, якія склалі, такім чынам, гэтак званую Еўразону. На сёння Еўразона ўключае ў сабе 20 краін, апошняй з якіх з’яўляецца Харватыя, якая перайшла на еўра 1 студзеня 2023.

Насельніцтва

Культура

Гл. таксама

Каментарыі

↑ Таксама ўжываецца назва Еўрапейскі Звяз, радзей Еўрапейская Унія^{[крыніца?]}.

Крыніцы

↑ Eurostat (англ.). europa.eu. Праверана 16 жніўня 2023.
↑ Accession criteria (нявызн.)(недаступная спасылка). Europa. Архівавана з першакрыніцы 9 February 2008. Праверана 25 August 2008.
↑ Асаблівасці сучаснага стану эканомікі краін ЕС

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Еўрапейскі Саюз
Афіцыйны сайт Еўрасаюза
Журнал Новая Еўропа Архівавана 5 лістапада 2012.

[1] Таксама ўжываецца назва Еўрапейскі Звяз, радзей Еўрапейская Унія^{[крыніца?]}.

[2] Eurostat (англ.). europa.eu. Праверана 16 жніўня 2023.

[3] Accession criteria (нявызн.)(недаступная спасылка). Europa. Архівавана з першакрыніцы 9 February 2008. Праверана 25 August 2008.

[4] Асаблівасці сучаснага стану эканомікі краін ЕС

[кам. 1]

[1]

[2]

[3]

Г Р П Усходняе партнёрства
Арганізатар	Еўрапейскі Саюз
Удзельнікі	Азербайджан · Арменія · Беларусь · Грузія · Малдова · Украіна