Interlingue

Interlingue | ||
---|---|---|
Interlingue | ||
![]() | ||
Kreá pa | Edgar de Wahl | |
Aña | 1922 | |
Famia lingwístiko |
||
Álfabèt | Alfabet Latin | |
Kódigo | ||
ISO 639-1 | ie | |
ISO 639-2 | ile | |
ISO 639-3 | ile | |
Glottolog | inte1260 | |
Imágennan riba ![]() | ||
[Editá Wikidata] · [Manual] |
Interlingue (antes Occidental) ta un lenga artifisial internashonal, publiká na 1922. Kreá pa Edgar de Wahl (1867-1948), e idea pa e idioma tabata pa logra lo maximo den regularidat gramatikal i den karakter natural. E vokabulario ta basá riba palabranan presente den varios idioma (mas tantu idioma west-oropeo) i riba un sistema di derivashon usando prefiho i sufihonan rekonosí.
Occidental a bira popular na Oropa den e añanan promé i net despues di e Guera Mundial II pa motibu di ta fasil pa lesa, su gramátika sensio i su publikashon regular den e revista Cosmoglotta.
Historia
[editá | editá fuente]
Kuminsamentu (1922-1927)
[editá | editá fuente]Edgar de Wahl a krea Occidental (más despues Interlingue) na 1922, basá riba añanan di eksperimentashon linguístiko personal. E promé publikashon tabata Kosmoglott (más despues Cosmoglotta), lansá na Tallinn pa promové e idioma meimei di interes di Liga di Nashonnan. A pesar di no tin disionario ni gramatica, Occidental a gana usuario dor di su estilo leibel i naturalista.
E periodo di Kresementu i di Viena (1927-1939)
[editá | editá fuente]Promoshon di e idioma sentralisá na Viena a yuda pa oumentá su popularidat, spesialmente na Oropa Sentral. Figuranan clave manera Engelbert Pigal i sosten di sponsornan a mantené Cosmoglotta aktivo. E occidentalistanan a kuminsá mantené korespondensia den e idioma, publikando material didáktiko i envolví e institushonnan ku a usa Occidental.
Segunda Guera Mundial i isolashon (1939-1945)
[editá | editá fuente]E idiomanan auxiliar tabata prohibi of restringí den e paisnan okupá pa e nazis. Hopi occidentalista a ser persiguí, material a ser destruí i komunikashon a ser interumpí, spesialmente ku De Wahl na Estonia. E aktividatnan a kontinuá solamente den paisnan neutral manera Suisa i Suesia. E esfuersonan a konsentrá riba estandariza e idioma i prepará material didáktiko pa e renacimento di posguerra.
Rekonstrukshon di Postguera i rivalidat ku Interlingua (1945-1951)
[editá | editá fuente]E kontakto a kuminsá atrobe i e esfuersonan pa reforma lingwístiko a kontinuá. Entretantu, IALA a desaroyá Interlingua, un idioma similar den bokabulario pero diferente den struktura. Algun "occidentalista", inkluyendo Ric Berger, a sostené un fusion òf kambio di nòmber pa evitá sospechosonan polítiko i konfushon ku gruponan anti-soviétiko. Na 1949, Occidental a bira ofisialmente Interlingue.
Dekadensia (1951-1990)
[editá | editá fuente]E debut di Interlingua na 1951 a laga hopi "occidentalista" leu, loke a okashona un dekadensia lento den e aktividat di interlingua. Cosmoglotta B a stòp na 1950, i e frekuensia di publikashon di Cosmoglotta A a baha durante e dékadanan. E envehesimentu di su base prinsipal di usuario a kontribui na stagnashon i, den e añanan 1980, e idioma a ser konsiderá hopi biaha moribundo.
Aktividat
[editá | editá fuente]Publikashon tempran i promoshon
[editá | editá fuente]Cosmoglotta a sirbi komo un plataforma importante pa promoshon, diskushon i enseñansa di idioma. Hopi revista i boletin den diferente pais a sostené e idioma. E aktividatnan a inkluí korespondensia, publikashon di gramátika i partisipashon públiko usando e idioma.
Standardisashon di idioma
[editá | editá fuente]Durante e guera, standarisashon a bira un enfoke. E karakterístikanan fleksibel i e multiple formulashonnan aseptá (por ehèmpel, "scrir" kontra "scripter") a keda preferensial den e komunidat. E ortografia a keda simplifiká ku tempu i un akademia interino a ser kreá na 1943 pa supervisá desishonnan formal.
Rivalidat i dekadensia
[editá | editá fuente]Ounke Interlingue i Interlingua tabata kompartí alrededor di 90% di nan bokabulario, e diferensianan struktural i e sosten profesional di e último a fortitiká nan siguidónan. E kambio di nòmber pa Interlingue a hasi poko pa evitá e desendensia.
Renasemento i era digital (dékada di 1990–presente)
[editá | editá fuente]E interes a bolbe surgi ku e yegada di internet. Foronan online, Wikipedia i e publikashon di nobo di Cosmoglotta a yuda reanimá e idioma. A publiká buki i tradukshon nobo i a reanudá e reunionnan físiko, maske den kantidat redusí.
Aktividat reciente
[editá | editá fuente]For di 2024, Cosmoglotta ta sigui publiká, i ta produsí literatura nobo den interlingue, inkluyendo tradukshonnan klasiko i storianan original, indikando un renacemento modesto pero kontinuo.
Filosofia di idioma
[editá | editá fuente]Edgar de Wahl a keda eksponé pa promé biaha na e idiomanan konstruí dor di Volapük i a bira un di e promé partidarionan di esperanto despues di a deskubrí esaki na 1888. El a kolaborá ku Zamenhof, a tradusí tèkstonan tempran (por ehèmpel, Princino Mary) i a keda aktivo te na 1894, ora un voto faya di reforma a kondus'é pa buska un sistema kompletamente nobo. Durante e siguiente 28 aña, el a kolaborá ku otro (por ehèmpel, Waldemar Rosenberger, Julius Lott, Antoni Grabowski) pa desaroyá un idioma ku lo a balansá naturalismo i regularidat, un seyo distintivo di loke a bira Occidental na 1922.
De Wahl i su kolaboradónan a proponé di ekstraé rais internashonal for di palabranan eksistente (por ehèmpel, naturalisation → nat-ur-al-is-akshon), minimalisando e palabranan raíz pero manteniendo un aparensia natural. E proseso aki a kondusí na kreashon di hopi afiks produsivo (por ehèmpel, -er- pa molinero, -or- pa editor, -essa pa reyessa), faborando sufiksashon fleksibel riba invento di rais nobo. Tambe el a desaroyá e regla di De Wahl pa derivá palabranan for di verbonan latin di rais dobel.
Promé ku e anunsio di Occidental, De Wahl a manda un memorando na e Delegashon pa Adopshon di un Idioma Auxiliar Internashonal di 1907, proponé sinku prinsipio pa un idioma auxiliar adekuá, inkluyendo e uso di material internashonal, gramátika natural i ortografia internashonal. Sinembargo, e tabata ser risibí muchu lat pa ser konsiderá seriamente.
Na 1922, De Wahl a modifiká e prinsipio famoso di Otto Jespersen pa enfatisá e fasilidat pa esnan ku realmente mester di un idioma internashonal (por ehèmpel, diplomátiko, spesialista), maske nan ta poko den kantidat. Por ehèmpel, término botániko raro manera Oenethera biennis mester wòrdu usá sin kambio. Tambe el a defendé pa preservá términonan kulturalmente spesífiko (karma, geisha, etc.) den nan forma original, en bes di adaptá nan na fonologia okidental manera na esperanto.
Den un artíkulo di 1927, De Wahl a antisipá ku Occidental mester ta natural pa e oropeonan, pero kapas di evolushoná ku tendensianan lingwístiko global, potensialmente apoyá formanan analitiko manera bake man pa baker. El a defendé un balans entre regularidat skemátiko i naturalismo, señalando ku regularidat eksesivo ta hasi fluididat difísil, miéntras ku naturalismo eksesivo ta redusí kapasidat di siña.
E bokabulario di Occidental ta basá prinsipalmente riba lenga romániko, pero De Wahl a inkluí un sustrato germániko fuerte pa e bokabulario tékniko (mi, landa, musgo), mientras ku e tabata usa raisnan romanikó/griego pa konseptonan abstrakto. E tabata basá riba idiomanan ruman menor manera ladino, provenzal i katalan, afirmando na 1912 ku nan idioma tabata mas paresido na provenzal ku na italiano òf spaño. E kritiko a describi un biaha ku Occidental tabata zona manera "katalan medio siña”.
Ounke Occidental tabata parse natural, De Wahl a atverti kontra importashon siego di uzo nashonal, partikularmente pa parti di papiadónan di ingles i franses ku a asumi ku e mester imita nan idioma. El a insistí riba outonomia di e idioma i a lucha kontra e proposishonnan pa imita demasiado franses of ingles, atvirtiendo ku esaki lo introdusí iregularidatnan.
Diferente di Interlingua, ku ta usa prototiponan di e idiomanan di orígen, Occidental a derivá bokabulario di forma aktivo i spontáneo, resultando den formanan komo ínpossibil (en bes di impossibil) i scientic (di scient -e + -ic). De Wahl a argumentá ku e formanan derivá aki tabata evolushon hipotétiko legítimo di lenga bibu, enfatisando e funshon riba e presedente históriko eksakto.
Gramátika
[editá | editá fuente]-r ta forma e infinitivo di e verbo:
- amar - stima
-t ta forma e pasado di e verbo:
- tu amat - “bo a stima”
va ta e forma futuro di un verbo:
- tu va laborar - “bo ta bai traha”
vell ta forma e kondishonal:
- yo vell amar
Atverbionan derivá ta wòrdu formá dor di agregá e sufiho -men na un athetivo:
- rapid - rapidmen
Derivashon: E aplikashon di e regla di De Wahl na e verbonan, i e uso di numeroso sufiho i prefiho, a ser kreá pa resolvé e iregularidatnan ku a plaga e proyektonan lingwístiko promé ku esun di Occidental, obligando su kreadónan pa skohe entre regularidat i formanan antinatural, òf iregularidat i formanan natural.
Pa hasi un pregunta, ta kuminsá ku un palabra di interogashon òf esque i kaba ku un punto di interogashon:
- Esque tu posse dansar? - bo por baila?
- Quande tu prefere manjar? - ki tempu bo ta prefera kome?
Literatura
[editá | editá fuente]
E literatura den interlingue a eksistí for di e kreashon di interlingue na 1922 pa Edgar de Wahl. Aunke e ta konsistí en gran parti di kuentanan kortiko i tradukshonnan publiká den e revista sentral di e idioma, Cosmoglotta, tambe tin novela kompletu i antologia di poesia, partikularmente di outornan manera Vicente Costalago, Jan Amos Kajš i Jaroslav Podobský.
Segun e oksidentalista spaño Vicente Costalago generalmente por supdividí historia di literatura di interlingue den kuater sekshon:[1]
- E promé periodo (1921-1927): Literatura tempran for di kreashon di e idioma te na e traslado di e outoridat sentral di e idioma pa Viena.
- Periodo di Viena (1927-1949): Literatura for di e traslado pa Viena te na e kambio di nòmber di e idioma for di "occidental" pa "interlingue".
- Periodo di stagnashon (1950-1999): For di e kambio di nòmber pa interlingue te na e kreashon di e promé grupo yahoo!
- Renasementu via internet (1999-): Literatura for di e promé grupo yahoo! te awor.
Obranan (selektá)
[editá | editá fuente]- Li Romance de Photogen e Nycteris di George MacDonald, i tradusí pa David MacLeod (2019)[2].
- Kinderseele di Hermann Hesse, i tradusí pa Dave MacLeod (2021).
- Li últim rendevú o esque rendevús es dangerosi? di Dorlota Burdon (2021)[3].
- Li sercha in li castelle Dewahl e altri racontas di Vicente Costalago i publiká dia 27 di mart 2021.[4]
- Li Crímines de Cnocorran[5] di Vicente Costalago i publiká dia 29 di desèmber 2022.
- Exea![6] di Vicente Costalago i publiká dia 2 di mei 2023.
Wikipedia
[editá | editá fuente]Na 2004 Interlingue a krea su proprio Wikipedia, alkansando 5000 artíkulo na 2021.
Mira tambe
[editá | editá fuente]Fuente, nota i/òf referensia
|