Jump to content

អាស៊ី

កែប្រែតំណភ្ជាប់
ពីវិគីភីឌា
(ត្រូវបានបញ្ជូនបន្តពី ទ្វីបអាស៊ី)
អាស៊ី
Globe centered on Asia, with Asia highlighted. The continent is shaped like a right-angle triangle, with Europe to the west, oceans to the south and east, and Australia visible to the south-east.
ផ្ទៃក្រឡា៤៤,៥៧៩,០០០ គម២[១]
ចំនួនប្រជាជន៤,៦៩៤,៥៧៦,១៦៧ (២០២១, ទី១)[២][៣]
សន្ទភាពប្រជាជន១០០/គម២
ប្រទេសសមាជិក អសប ចំនួន ៤៩
រដ្ឋសង្កេតការណ៍ អសប ចំនួន ១
រដ្ឋចំនួន ៤ ផ្សេងទៀត (list of countries)
Dependencies
Unrecognized regions
ភាសាបញ្ជីភាសា
ល្វែងម៉ោងUTC+២ ទៅ UTC+១២
អន្តរជាល ដ.ក.ច..asia
ទីក្រុងសំខាន់ៗ

អាស៊ី (ភាសាអង់គ្លេស៖ Asia ឬភាសាបារាំង៖ Asie) គឺជា​ទ្វីប​មួយ​ធំជាងគេ និងព្រមទាំងមាន​ប្រជាជន​រស់នៅច្រើនជាងគេ​បង្អស់ផងដែរ​នៅលើ​ពិភពលោក​។ ទ្វីប​នេះបាន​គ្របដណ្ដប់លើផ្ទៃដីជាង ៤៤​ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េ ដែលស្មើនឹង ៣០% នៃផ្ទៃដីសរុបនៅលើផែនដី និង ៨% នៃ​ផ្ទៃផែនដី។ ទ្វីបអាស៊ីត្រូវបានមនុស្សឆ្លងមកតាំងទីលំនៅតាំងពីយូរលង់ណាស់មកហើយ ហើយក៏ជាទីកន្លែងកំណើតនៃអរិយធម៌បុរាណដំបូងៗគេជាច្រើនណាស់ផងដែរ។ អាស៊ីមាន​ប្រជាជនរស់នៅប្រមាណ ៤.៧ ពាន់លាន​នាក់ដែលស្មើនឹងប្រមាណ ៦០% នៃ​ប្រជាជន​ទាំងអស់នៅលើពិភពលោក។

អាស៊ីមានព្រំដែនជាប់នឹងទ្វីបអឺរ៉ុប ដែលខ្លះបានបញ្ចូលទ្វីបទាំងពីរជាទ្វីបតែមួយហៅថា អឺរ៉ាស៊ី ហើយមិនតែប៉ុណ្ណោះ អាស៊ីក៏មានព្រំដែនជាប់ទ្វីបអាហ្វ្រិកផងដែរ ដែលនាំឱ្យអ្នកខ្លះបង្រួមទ្វីបទាំងបីបញ្ចូលគ្នា បង្កើតបានជា អាហ្វ្រូ-អឺរ៉ាស៊ី។ ជាទូទៅ ទ្វីបអាស៊ីមាន​ព្រំប្រទល់ខាងកើត​ជាប់នឹង​មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ខាងត្បូង​ជាប់នឹង​មហាសមុទ្រឥណ្ឌា និង​ខាងជើង​ជាប់នឹង​មហាសមុទ្រអាកទិក​។ ព្រំដែន​អាស៊ី​ជាមួយនឹង​អឺរ៉ុប​គឺកើតចេញពីកត្តា​ប្រវត្តិសាស្ត្រនិង​វប្បធម៌ និងមិនមានទីតាំង​ភូមិសាស្ត្របែងចែក​ច្បាស់លាស់​​ឡើយ។ ជាទូទៅគេនិយមបំបែកភូមិសាស្ត្រអាស៊ីពីទ្វីបផ្សេងៗតាមព្រែកជីកស៊ុយអេនៅភាគខាងកើតពីទ្វីបអាហ្វ្រិក ខណៈពីទ្វីបអឺរ៉ុប គេច្រើនកំណត់ច្រកសមុទ្រតួកគី ជួរភ្នំ​អ៊ូរ៉ាល់និងទន្លេអ៊ូរ៉ាល់ និងជួរភ្នំកូកាសក៏ដូចជាសមុទ្រកាសព្យែននិងសមុទ្រខ្មៅ។[៤]

ពាក្យគំនិតនៃអាស៊ីបច្ចុប្បន្នគឺកើតចេញតាមទស្សនៈអឺរ៉ុបសម្រាប់សម្គាល់តំបន់ដែលស្ថិតភាគខាងកើតនៃទ្វីបអឺរ៉ុបនោះ។ ខុសពីអឺរ៉ុប អាស៊ីគឺជាតំបន់ដែលវប្បធម៌ឯករាជ្យនានារួមរស់នៅជាមួយគ្នាជាជាងចែករំលែកវប្បធម៌តែមួយ ហើយព្រំដែនរបស់វាជាមួយអឺរ៉ុបគឺមានលក្ខណៈកំណត់ខុសៗគ្នា ហើយបានវាផ្លាស់ប្តូរជាច្រើនលើកច្រើនសារចាប់តាំងពីសម័យបុរាណមកម៉្លេះ។ ការបែងចែកអឺរ៉ាស៊ីជាទ្វីបពីរដាច់ពីគ្នាគឺជាការឆ្លុះបញ្ចាំងពីភាពខុសគ្នានៃវប្បធម៌លិច-កើត។

ប្រទេសចិន និងឥណ្ឌាបាន​ឆ្លាស់កន្លែងគ្នាទៅវិញទៅមកក្នុងនាម​ជា​រដ្ឋប្រទេស​ដែលមាន​សេដ្ឋកិច្ច​ធំ​ជាង​គេ​លើពិភពលោក​ចាប់ពី​ឆ្នាំ​ទី ១ នៃ គ.ស. រហូតដល់​ឆ្នាំ ១៨០០ គ.ស.។[៥][៦][៧] ប្រទេសចិនផងដែរគឺជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចដ៏ធំបំផុតមួយនៅក្នុងកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សលោក ដែលមានផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបខ្ពស់បំផុតសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗរហូតទៅដល់ឆ្នាំ ១៥០០។ ផ្លូវសូត្របានក្លាយជាផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់តភ្ជាប់ពីតំបន់ខាងកើតទៅលិច ខណៈដែលច្រកសមុទ្រម៉ាឡាកាគឺជាផ្លូវសមុទ្រដ៏សំខាន់បំផុតនៅក្នុងទ្វីបមួយនេះ។ អាស៊ីបានបង្ហាញពីសក្ដានុពលសេដ្ឋកិច្ច ក៏ដូចជាកំណើនប្រជាជនដ៏រឹងមាំក្នុងកំឡុងសតវត្សរ៍ទី២០ ប៉ុន្តែចាប់តាំងពីពេលនោះមក កំណើនប្រជាជនសរុបក៏បានធ្លាក់ចុះបណ្ដើរៗ។[៨] ទ្វីបអាស៊ីផងដែរគឺជាទីកន្លែងកំណើតនៃសាសនាធំៗនៅលើពិភពលោករួមមាន៖ ព្រះពុទ្ធសាសនា គ្រិស្តសាសនា លទ្ធិខុងជឺ ហិណ្ឌូសាសនា ឥស្លាមសាសនា ជេនសាសនា យូដាសាសនា សិក្ខាសាសនា សាសនាតាវ ហ្សូរូអាសទ្រីសសាសនា និងសាសនាជាច្រើនៗផ្សេងទៀត។

អាស៊ីមានលក្ខណៈខុសប្លែកគ្នានៅតាមតំបន់នីមួយៗរបស់ខ្លួន ពិសេសទាក់ទិននឹងក្រុមជនជាតិ វប្បធម៌ បរិស្ថាន សេដ្ឋកិច្ច ទំនាក់ទំនងប្រវត្តិសាស្ត្រ និងប្រព័ន្ធរដ្ឋាភិបាល។ល។ អាស៊ីក៏មានលាយឡំអាកាសធាតុផ្សេងៗគ្នាជាច្រើនផងដែរដូចជាពីតំបន់អេក្វាទ័រនៅភាគខាងត្បូងតាមរយៈវាលលំហក្តៅនៅក្នុងផ្នែកនៃតំបន់អាស៊ីខាងលិច អាស៊ីកណ្តាល និងអាស៊ីខាងត្បូង ក៏ដូចជាតំបន់អាកាសធាតុធន់ល្មមនៅភាគខាងកើតនិងកណ្តាលទ្វីប រហូតដល់តំបន់អនុអាកទិកនិងតំបន់ប៉ូលដ៏ធំនៅអាស៊ីខាងជើង។

ប្រភព​នៃ​ឈ្មោះ

[កែប្រែ]

ពាក្យ "អាស៊ី" (Asia) មាន​ប្រភព​មកពី​ពាក្យ​ក្រិចបុរាណ "Ἀσία" ត្រូវ​បាន​សន្មត​ជាលើកដំបូង​ដោយ​ប្រវត្តិវិទូក្រិច ឈ្មោះ "ហេរ៉ូដូទុស" (ប្រហែល ៤៤០ មុន​គ.ស) ដើម្បី​តំណាង​ឲ្យ "អាណាតូលី" (Anatolia) ឬ ដើម្បី​ពណ៌នា​អំពី​សង្គ្រាមពែក សំដៅ​ទៅលើ "ចក្រភពពែក" ។

និយមន័យ

[កែប្រែ]

ព្រំប្រទល់អាស៊ី–អឺរ៉ុប

[កែប្រែ]
ខ្សែខណ្ឌអាស៊ី និងអឺរ៉ុបនៅតាមសម័យកាលនីមួយៗក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ និយមន័យកំណត់ព្រំដែនទ្វីបទាំងពីរនៅបច្ចុប្បន្នកាលភាគច្រើនយកតាមខ្សែ B និង F ។

ការបំបែកពិភពចាស់ទៅជាបីប៉ែកមាន អាស៊ី អាហ្វ្រិក និងអឺរ៉ុបត្រូវបានគេយកមកអនុវត្តប្រើប្រាស់ចាប់តាំងពីសតវត្សរ៍ទី៦ មុន គ.ស. មកម៉្លេះទៅតាមទស្សនៈរបស់ភូមិវិទូក្រិកបុរាណពីរនាក់គឺ អាណាស៊ីម៉ង់ដ៍ និងអេកាធី។​[៩] អាណាស៊ីម៉ង់ដ៍បានកំណត់ព្រំប្រទល់រវាងអាស៊ីនិងអឺរ៉ុបនៅត្រង់ទន្លេហ្វាស៊ីស (បច្ចុប្បន្នជាទន្លេរីយ៉ូនីនៅក្នុងភាគខាងលិចនៃប្រទេសចចជី) ហើយសម្មតិកម្មបែបនេះនៅតែបន្តប្រើប្រាស់ដោយអេកាធីនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី៥ មុន គ.ស.។[១០] នៅក្នុងសម័យអេល្លេនិស្ត៍[១១] សម្មតិកម្មរបស់អ្នកប្រាជ្ញទាំងពីរត្រូវបានគេកែលម្អ ហើយព្រំប្រទល់រវាងទ្វីបទាំងពីរត្រូវបានលើកទៅទន្លេតាណៃស៍ (បច្ចុប្បន្នជាទន្លេដុននៅក្នុងប្រទេសរុស្ស៊ី)។ សម្មតិកម្មដែលកែលម្អនេះក៏ត្រូវបានកវីនិពន្ធក្នុងសម័យរ៉ូមយកទៅប្រើប្រាស់ជាបន្តបន្ទាប់មានដូចជា ប៉ូស៊ីដូញីអូស[១២] ស្ត្រាបុង[១៣] និងតូលេមី។[១៤]

នៅស៊ុយអែតក្នុងឆ្នាំ១៧៣០ ប្រាំឆ្នាំក្រោយព្រះចៅពីទ័រនៃរុស្ស៊ីបានសោយទិវង្គត លោកហ្វីលីបយ៉ូហាន វនស្ត្រាលិនប៊ែកបានបោះពុម្ភសៀវភៅផែនទីថ្មីដោយស្នើការកំណត់ជួរភ្នំអ៊ូរ៉ាល់ជាព្រំដែនបំបែកអឺរ៉ុបពីអាស៊ី។ នៅសតវត្សរ៍ក្រោយ សំណើកំណត់ព្រំប្រទល់ជាច្រើនផ្សេងៗគ្នាត្រូវបានអ្នកប្រាជ្ញនិងភូមិវិទូនៅទូទាំងទ្វីបអឺរ៉ុបលើកយកមកសាកល្បងពិសោធន៍នៅលើផែនទី ប៉ុន្តែមកដល់ពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី១៩ ទន្លេអ៊ូរ៉ាល់ក៏ត្រូវបានមនុស្សជាច្រើនទទួលស្គាល់ថាជាខណ្ឌបំបែកអឺរ៉ុបពីអាស៊ី ដោយគេបានប្ដូរចេញពីសមុទ្រខ្មៅមកកាន់សមុទ្រកាសព្យែនដែលជាទីតាំងទន្លេអ៊ូរ៉ាល់ហូរចូល។[១៥] ខណ្ឌបំបែកទ្វីបទាំងពីរនៅចន្លោះសមុទ្រខ្មៅ និងសមុទ្រកាសព្យែនជាធម្មតាត្រូវបានគេកំណត់នៅតាមបណ្តោយជួរភ្នំកូកាស ប៉ុន្តែក្នុងករណីខ្លះ វាត្រូវបានគេលើកទៅភាគខាងជើងជួរភ្នំបន្តិច។[១៦]

ព្រំប្រទល់អាស៊ី–អាហ្វ្រិក

[កែប្រែ]

ព្រំប្រទល់រវាងទ្វីបអាស៊ីនិងអាហ្រ្វិកគឺស្ថិតនៅព្រែកជីកស៊ុយអេ ឈូងសមុទ្រស៊ុយអេ សមុទ្រក្រហម និងបាបអែលម៉ាន់ដេប។[១៧] អាស្រ័យហេតុនេះ ប្រទេសអេហ្ស៊ីបត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប្រទេសអន្តរទ្វីប ដោយឧបទ្វីបស៊ីណៃរបស់វាគឺមានទីតាំងស្ថិតនៅប៉ែកនៃទ្វីបអាស៊ី ខណៈទឹកដីអេហ្ស៊ីបទាំងប៉ុន្មានទៀតគឺស្ថិតនៅខាងប៉ែកអាហ្វ្រិក។

ព្រំប្រទល់អាស៊ី–អូសេអានី

[កែប្រែ]
ខ្សែខណ្ឌអាស៊ី និងអូសេអានី

ព្រំដែនរវាងអាស៊ី និងអូសេអានីជាធម្មតាត្រូវបានគេកំណត់នៅក្នុងម្ដុំប្រជុំកោះឥណ្ឌូណេស៊ី ពិសេសគឺនៅឥណ្ឌូណេស៊ីខាងកើត ឬនៅតាមខ្សែដូចដែលបានឃើញក្នុងរូបភាព។

ព្រំប្រទល់អាស៊ី–អាមេរិកខាងជើង

[កែប្រែ]
សូមមើលផងដែរ: អាស៊ីឦសាន
ព្រំដែនសហរដ្ឋអាមេរិក–រុស្ស៊ី យោងតាមកិច្ចព្រមព្រៀងព្រំដែនសមុទ្រសហភាពសូវៀត–សហរដ្ឋអាមេរិក

ច្រកសមុទ្រប៊ែរីង និងសមុទ្រប៊ែរីងបានបំបែកដីនៃទ្វីបអាស៊ីពីទឹកដីនៃទ្វីបអាមេរិកខាងជើង ក៏ដូចជាបង្កើតបានជាព្រំដែនអន្តរជាតិរវាងប្រទេសរុស្ស៊ី និងសហរដ្ឋអាមេរិកផងដែរ។ ព្រំដែនជាតិ និងទ្វីបនេះផងដែរគឺបានពុះបំបែកប្រជុំកោះឌីអូម៉េដនៅចំពាក់កណ្ដាលច្រកសមុទ្រប៊ែរីង ដោយចែកកោះឌីអូម៉េដធំនៅខាងរុស្ស៊ី និងកោះឌីអូម៉េដតូចនៅខាងសហរដ្ឋអាមេរិក។

និយមន័យបច្ចុប្បន្ន

[កែប្រែ]
អាហ្វ្រិកអឺរ៉ាស៊ី

អ្នកភូមិសាស្ត្រ​មួយចំនួន មិន​បាន​សន្មត​ថា អាស៊ី និង អឺរ៉ុប ជា​ទ្វីប​ពីរ​ផ្សេងគ្នា​ទេ ដោយ​ពួក​គេពុំ​មាន​លក្ខណៈ​រូប​ណាមួយ​ដើម្បី​ខណ្ឌ​ចែកឱ្យដាច់​ពី​គ្នា​នោះ​ឡើយ​។ តាម​លក្ខណៈ​ភូមិសាស្ត្រ អាស៊ី​គឺជា​ផ្នែក​គោល​ខាងកើត​នៃ "ទ្វីបអឺរ៉ាស៊ី" ដែល​មាន​អឺរ៉ុបគឺជា​ឧបទ្វីប​ប៉ែក​ពាយព្យបំផុត​នៃ​ផ្ទាំងទ្វីបនេះ​។ អ្នកភូមិសាស្ត្រ​ខ្លះ​ទៀត​យល់​ថា អាស៊ី អឺរ៉ុប និង អាហ្វ្រិក គឺជា​ផ្ទាំងទ្វីប​តែមួយ​ហៅថា "អាហ្វ្រិកអឺរ៉ាស៊ី"។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: ប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ី

បុរេប្រវត្តិ

[កែប្រែ]
ដំណើរនិរប្រវេសន៍របស់មនុស្សសម័យដើមបុរាណ ដោយយោងតាមទ្រឹស្តីដំណើរចេញពីអាហ្វ្រិក

នៅប្រមាណ ១.៨ លានឆ្នាំមុន អូម៉ូអេរ៉េកធូសដែលជាអម្បូរជីដូនជីតាដើមមួយរបស់មនុស្សយើងបច្ចុប្បន្នបានចាប់ផ្ដើមធ្វើដំណើរចាកចេញពីទ្វីបអាហ្រ្វិក។[១៨] អម្បូរពូជមួយ​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​ជឿ​ថា​បានចូលមក​រស់នៅ​ក្នុង​តំបន់​អាស៊ី​បូព៌ា និង​អាគ្នេយ៍​ពី ១.៨ លាន​ទៅ ១១ ម៉ឺន​ឆ្នាំ​មុន​។[១៩] អ្នកវិទ្យាសាស្ត្រស្រាវជ្រាវជឿថា អម្បូរមនុស្សបច្ចុប្បន្ន ឬអូម៉ូសាព្យាងនោះបានធ្វើនិរប្រវេសន៍មកកាន់អាស៊ីខាងត្បូងនៅប្រមាណ ៦០,០០០ ឆ្នាំមុនតាមបណ្តោយមហាសមុទ្រឥណ្ឌា។[២០]

បុព្វបុរសនៃពួកអឺរ៉ាស៊ីខាងកើតបានបំបែកចេញពីពួកអឺរ៉ាស៊ីបុរាណខាងលិចនៅប្រមាណ ៤៦,០០០ ឆ្នាំមុន ដោយធ្វើនិរប្រវេសន៍ចេញពីតំបន់ខ្ពង់រាបអ៊ីរ៉ង់។[២១] ភ័ស្តុតាងពីការសិក្សាអំពីពន្ធុវិទ្យាពេញលេញបានបង្ហាញថា មនុស្សដំបូងនៅទ្វីបអាមេរិកត្រូវបានបែកចេញពីពួកអាស៊ីបូព៌ាបុរាណនៅប្រមាណ ៣៦,០០០ ឆ្នាំមុន ហើយបានវាតទីទៅភាគខាងជើងចូលទៅកាន់តំបន់ស៊ីបេរី ដែលជាកន្លែងពួកគេបានជួប និងប្រាស្រ័យទាក់ទងជាមួយក្រុមមនុស្សស៊ីបេរីសម័យថ្មបំបែក (ដែលគេស្គាល់ថា ពួកអឺរ៉ាស៊ីបុរាណខាងជើង) ហើយក៏បានបង្កបង្កើតជាក្រុមមនុស្សប៉ាលេអូស៊ីបេរី និងពួកអាមេរិកាំងបុរាណ។[២២]

សម័យបុរាណ

[កែប្រែ]
ផ្លូវសូត្របានតភ្ជាប់អរិយធម៌ផ្សេងៗនៅទូទាំងទ្វីបអាស៊ី។

ប្រវត្តិសាស្ត្រនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីបានវិវត្តខុសៗគ្នាដោយផ្អែកទៅតាមតំបន់នីមួយៗក្នុងទ្វីបនេះ ដូចជា៖ អាស៊ីបូព៌ា អាស៊ីខាងត្បូង អាស៊ីអាគ្នេយ៍ អាស៊ីកណ្ដាល និងអាស៊ីខាងលិច។ តំបន់ទាំងអស់នេះ ពិសេសចំពោះតំបន់នៅក្បែរមាត់សមុទ្របានផ្ដល់កំណើតដល់អរិយធម៌បុរាណៗជាច្រើន ដោយអ្នកស្រាវជ្រាវបានចាត់ទុកអរិយធម៌ទាំងនោះខ្លះថាជាអរិយធម៌មនុស្សដំបូងៗគេនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ។ អរិយធម៌នៅក្នុងអនុតំបន់មេសូប៉ូតាមី ជ្រលងទន្លេឥណ្ឌា និងទន្លេលឿងបានចែករំលែកភាពស្រដៀងគ្នាជាច្រើន ដោយគេជឿថាអរិយធម៌នៅក្នុងតំបន់ទាំងនេះប្រហែលជាបានដោះដូរចំណេះដឹងគ្នាទៅវិញទៅមកមានដូចជាចំណេះដឹងខាងបច្ចេកវិទ្យា និងគណិតវិទ្យាជាដើម។ ​នវានុវត្តន៍ផ្សេងៗទៀតដូចជាក្បួនសរសេរ ហាក់ដូចជាបានវិវត្តរៀងៗខ្លួន ខណៈទីប្រជុំជន រដ្ឋនគរ និងអាណាចក្រផ្សេងៗបានច្រើនកើតនិងវិវត្តជឿនលឿននៅតាមវាលទំនាបនៅតាមតំបន់ទាំងនោះ។

តំបន់វាលស្មោងនៅកណ្តាលទ្វីបអាស៊ីត្រូវបានក្រុមកុលសម្ព័ន្ធជិះសេះរស់នៅតាំងពីរយូរណាស់មកហើយ ហើយដោយសារវាលស្មោងរាបនោះទើបក្រុមមនុស្សនៅអាស៊ីកណ្ដាលអាចធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយអរិយធម៌ជិតខាងបានដោយងាយស្រួល។ ភាសាឥណ្ឌូអឺរ៉ុបរបស់ក្រុមពួកមនុស្សនៅតំបន់វាលស្មោងបានរីកភាយសាយចូលទៅកាន់តំបន់អាស៊ីខាងលិច អាស៊ីខាងត្បូង និងជាយព្រំដែននៃប្រទេសចិន។[២៣] តំបន់ភាគខាងជើងបំផុតនៃអាស៊ី ដែលរួមបញ្ចូលតំបន់ស៊ីបេរីស្ទើរទាំងអស់មិនបានទទួលឥទ្ធិពលអ្វីច្រើនពីក្រុមមនុស្សនៅតំបន់វាសស្មោងកណ្ដាលឡើយ នេះព្រោះតែដោយសារអាស៊ីខាងជើងមានព្រៃឈើក្រាស់ អាកាសធាតុត្រជាក់ខ្លាំង និងសម្បូរទៅដោយតំបន់ទុនដ្រា។

មជ្ឈិមសម័យ

[កែប្រែ]
វិសាលភាពទឹកដីម៉ុងហ្គោលនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៤

ការបរាជ័យរបស់ចក្រភពប៊ីហ្សង់តាំង និងពែរ្សក្រោមថ្វីដៃកាលីផ្វចក្រឥស្លាមបាននាំឱ្យតំបន់អាស៊ីខាងលិច ក៏ដូចជាផ្នែកខាងត្បូងនៃតំបន់អាស៊ីកណ្តាល និងផ្នែកខាងលិចនៃអាស៊ីខាងត្បូងធ្លាក់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់​អាណាចក្រឥស្លាមចាប់ផ្ដើមពីសតវត្សរ៍ទី៧។ ជាបន្ទាប់ សាសនាឥស្លាមបានរាលដាលបន្តជាច្រើនសតវត្សរ៍ទៅក្នុងតំបន់ឥណ្ឌាភាគខាងត្បូង និងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍តាមរយៈពាណិជ្ជកម្មផ្លូវសូត្រសមុទ្រ។[២៤][២៥] ចក្រភព​ម៉ុងហ្គោល​បានវាតទី​យក​តំបន់​អាស៊ី​មួយ​ភាគ​ធំ​នៅ​ក្នុងសតវត្សរ៍​ទី​១៣ ដោយអូសបន្លាយពីប្រទេស​ចិនរហូតដល់ប៉ែកខាងកើតនៃទ្វីប​អឺរ៉ុប។ មុនពេលពួកម៉ុងហ្គោលចូលលុកលុយ រាជវង្សសុងរបស់ប្រទេសចិនត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថាមានប្រជាជនប្រហែល ១២០ លាននាក់ ប៉ុន្តែមកដល់ជំរឿនឆ្នាំ១៣០០ ដែលធ្វើឡើងក្រោយការឈ្លានពានបានបង្ហាញថាចំនួនប្រជាជនចិនបានធ្លាក់មកនៅត្រឹម ៦០ លាននាក់។[២៦]

កាលមរណៈដែលជាព្រឹត្តិការណ៍រាតត្បាតរោគជំងឺដ៏កាចសាហាវបំផុតមួយនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សជាតិ ត្រូវបានគេគិតថាមានដើមកំណើតចេញពីនៅតំបន់វាលទំនាបស្ងួតនៃអាស៊ីកណ្តាល ដោយកាលនុះជាតំបន់ដ៏មមាញឹកសម្រាប់ពាណិជ្ជកម្មផ្លូវសូត្រ។[២៧]

សម័យទំនើប

[កែប្រែ]

ដំណើរប្រឡូកចូលពាក់ព័ន្ធរបស់ជនជាតិអឺរ៉ុបនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីបានចាប់ផ្ដើមនៅក្នុងសម័យរុករក ដោយនាវាសំពៅជាច្រើនគ្រឿងពីអ៊ីបេរីក្រោមការដឹកនាំរបស់គ្រីស្តុប កូឡុំ និងវ៉ាស្កូដាកាម៉ាបានត្រួសត្រាយបើកច្រកផ្លូវថ្មីពីអឺរ៉ុបប៉ែកអាត្លង់ទិកមកកាន់អាស៊ីប៉ាស៊ីហ្វិក និងមហាសមុទ្រឥណ្ឌានៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៥។[២៨] ចក្រភពរុស្ស៊ីក៏​បានចាប់ផ្តើមពង្រីកទឹកដីចូលអាស៊ីភាគពាយ័ព្យផងដែរចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១៧ ហើយទីបំផុតបានត្រួតត្រាតំបន់ស៊ីបេរី និងអាស៊ីកណ្តាលទាំងមូលនៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩។

ក្រៅពីចក្រភពមកពីទ្វីបអឺរ៉ុប ចក្រភពអូតូម៉ង់ (បច្ចុប្បន្នប្រទេសតួកគី) បានគ្រប់គ្រងអនុតំបន់អាណាតូលី មជ្ឈិមបូព៌ាមួយភាគធំ អាហ្រ្វិកខាងជើង និងតំបន់បាល់កង់ចាប់ពីពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៦ ខណៈដែលនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៧ ក្រុមជនជាតិម៉ាន់ជូបានសញ្ជ័យយកចិនមកគ្រប់គ្រងក្រោមអំណាចខ្លួនដោយបង្កើតបានជារាជវង្សឈីង។ ចក្រភពមុគល (ជារដ្ឋស្នងតពីឌិល្លីស៊ុលតង់ចក្រនៅរវាងសតវត្សរ៍ទី១៣ ដល់ដើមសតវត្សរ៍ទី១៦)[២៩] និងចក្រភពមរាឋាបានត្រួតត្រានៅលើទឹកដីប្រទេសឥណ្ឌាសព្វថ្ងៃចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១៦ ដល់សតវត្សរ៍ទី១៨។[៣០]

រូបគំនូរបង្ហាញពីទិដ្ឋភាពនៅចុងបញ្ចប់នៃសមរភូមិផ្លាស្សេឆ្នាំ១៧៥៧ ដែលត្រូវជាចំណុចចាប់ផ្ដើមនៃប្រិដិឝរាជ
រូបគំនូរត្លុកបង្ហាញពីមហាអំណាចលោកខាងលិចកាត់បែងចែកប្រទេសចិន
រូបគំនូរត្លុកបង្ហាញពីអាមេរិកកំពុងសាងសង់ផ្លូវតភ្ជាប់ទៅប៉ាស៊ីហ្វិក រួមជាមួយទឹកដីអាណានិគមរបស់ខ្លួននៅហ្វីលីពីន (ឆ្វេង) ក្រោយពីយកឈ្នះសង្គ្រាមអាមេរិក–អេស្ប៉ាញឆ្នាំ១៨៩៨

ចក្រពត្តិនិយមបស្ចិមលោកនៅទ្វីបអាស៊ីបានប្រព្រឹត្តិទៅដំណាលគ្នាជាមួយនឹងបដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្មនៅលោកខាងលិច ពោលគឺចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១៨ ដល់ទី២០ ហើយក៏ជាចំណុចរបត់មួយសម្រាប់ឥណ្ឌានិងចិនផងដែរ ដែលបានធ្លាក់ខ្លួនពីមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចកំពូលពិភពលោក។[៣១] ចក្រភព​អង់គ្លេស​បាន​ចាប់ផ្ដើមចូលត្រួតត្រាគ្រប់គ្រងតំបន់អាស៊ី​ខាង​ត្បូងតាមរយៈពាណិជ្ជករ​របស់ខ្លួន​ចាប់ពីចុង​សតវត្ស​រ៍ទី១៨ ដល់​ដើម​សតវត្សរ៍​ទី១៩ មុន​ពេលត្រូវធ្លាក់ក្រោមអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេស​ផ្ទាល់នៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៧។ ការបិទបញ្ចប់ការសាងសង់ព្រែកជីកស៊ុយអេនៅក្នុងឆ្នាំ១៨៦៩ បានបើកផ្លូវឱ្យអង់គ្លេសចូលមកអាស៊ីកាន់តែងាយស្រួលជាងមុនតាមផ្លូវសមុទ្រ និងបានពន្លឿនការគ្រប់គ្រងរបស់អឺរ៉ុបលើទ្វីបអាហ្រ្វិក និងអាស៊ី។[៣២] កំឡុងពេលនោះដែរ មហាអំណាចលោកខាងលិចបានចាប់ផ្តើមចូលប្រជ្រៀតក្នុងកិច្ចការប្រទេសចិនដែលគេតែងស្គាល់ថាសតវត្សនៃភាពអាម៉ាស់ ដោយក្នុងនោះ អង់គ្លេសបានពង្រីកពាណិជ្ជកម្មអាភៀនចូលចិនជាហេតុនាំឱ្យផ្ទុះសង្គ្រាមអាភៀនឡើង និងជាលទ្ធផលបានបង្ខំឱ្យចិននាំចូលផលិតផលបរទេសច្រើនជាងការនាំចេញទៅក្រៅ។[៣៣][៣៤]

ការត្រួតត្រាដោយបរទេសនៅចិនបានវិវត្តបន្តមួយកម្រិតទៀតនៅពេលដែលចក្រភពជប៉ុនចូលគ្រប់គ្រងផ្នែកខ្លះនៃប្រទេសចិន ក៏ដូចជាតំបន់អាស៊ីបូព៌ាមួយភាគ និងព្រមទាំងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍អស់មួយរយៈផងដែរ (ដោយមុនស្ថិតនៅក្រោមអំណាចជប៉ុន អាស៊ីអាគ្នេយ៍ធ្លាប់ស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមអង់គ្លេស ហុល្លង់ និងបារាំង ចាប់ផ្ដើមនៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩)[៣៥] នូវែលគីនេ និងប្រជុំកោះប៉ាស៊ីហ្វិក។ ភាពរីកចម្រើនផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចនិងយោធារបស់ជប៉ុននាសម័យនោះគឺជាលទ្ធផលនៃកំណែទម្រង់សម័យម៉េជិនៃចុងសតវត្សរ៍ទី១៩ ដោយផ្អែកតាមគំរូឧស្សាហកម្មពីលោកខាងលិច។[៣៦][៣៧] ក្រៅពីជប៉ុន សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានងាកមកចាប់អារម្មណ៍នឹងទ្វីបអាស៊ីផងដែរដោយដំបូងបានចាប់ផ្ដើមបញ្ជ្រាបអំណាចឥទ្ធិពលខ្លួននៅមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិកនៅដើមនិងពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី១៩។[៣៨] ការដួលរលំនៃចក្រភពអូតូម៉ង់នៅដើមសតវត្សរ៍ទី២០ បាននាំឱ្យតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាធ្លាក់ក្រោមអំណាចត្រួតត្រាថ្មីដោយអង់គ្លេសនិងបារាំង។[៣៩]

សហសម័យ

[កែប្រែ]
សហភាពសូវៀត (ក្រហម) និងចិន (លឿង) បានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងធំសម្បើមនៅទ្វីបអាស៊ីនៅចុងសតវត្សរ៍ទី២០

បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមលោកលើកទី២ បានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ រួមទាំងវិនាសកម្មបង្កឡើងដោយសង្រ្គាមនៅទ្វីបអឺរ៉ុបនិងប្រទេសជប៉ុន បានបណ្ដាលឱ្យប្រទេសជាច្រើននៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីបានចាប់ផ្ដើមរើបម្រះរំដោះខ្លួនចេញពីរបបអាណានិគមបរទេស។[៤០] ឯករាជ្យភាពឥណ្ឌាបានញែកតំបន់អាស៊ីខាងត្បូងចេញជាច្រើនប្រទេស ពិសេសតំបន់ដែលមានប្រជាជនកាន់សាសនាឥស្លាមច្រើនដូចជាប៉ាគីស្ថាននិងបង់ក្លាដែស​ ដែលបានទទួលឯករាជ្យនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧១។[៤១] សង្គ្រាមត្រជាក់បានជះឥទ្ធិពលគ្រប់រូបភាពដល់ទ្វីបអាស៊ី ដោយក្នុងនោះ វាបានបង្កភាពតានតឹងដល់ទំនាក់ទំនងរវាងឥណ្ឌា និងប៉ាគីស្ថាន ដែលបន្តមានរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។[៤២] ការបញ្ចប់សង្រ្គាមត្រជាក់ និងការដួលរលំនៃសហភាពសូវៀតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩១ បានផ្ដល់ឯករាជ្យភាពដល់ប្រទេសអាស៊ីកណ្តាលថ្មីចំនួនប្រាំ។[៤៣]

ប្រទេស​អារ៉ាប់​មួយ​ចំនួន​បាន​ទាញ​ផល​ប្រយោជន៍​សេដ្ឋកិច្ច​ពី​ឧស្សាហកម្ម​ប្រេងកាត ជាហេតុនាំឱ្យបណ្ដាប្រទេសទាំងនោះអាចផ្សព្វផ្សាយ​ឥទ្ធិពល​របស់ខ្លួនបានទៅកាន់ផ្នែកផ្សេងៗនៅលើសាកលលោក[៤៤] តែយ៉ាងណា តំបន់មជ្ឈិមបូព៌ានៅតែប្រឈមនឹងអស្ថិរភាពម្តងម្កាល ដែលជាលទ្ធផលនៃជម្លោះអ៊ីស្រាអែល–អារ៉ាប់ និងយុទ្ធនាការយោធាផ្សេងៗដែលដឹកនាំដោយអាមេរិក។[៤៥][៤៦] ប្រជាជាតិអាស៊ីបូព៌ា (ក៏ដូចជាសិង្ហបុរីនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍) បានក្លាយជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចរីកចម្រើនជឿនលឿនដោយទទួលរហស្សនាមថា "ខ្លាសេដ្ឋកិច្ច"។[៤៧] បន្ទាប់ពីឆ្លងកាត់កំណែទម្រង់ទីផ្សារពាណិជ្ជកម្មក្រោមការដឹកនាំរបស់តេង សៀវពីង[៤៨] ប្រទេសចិនបានដណ្ដើមឋានៈក្នុងនាមជាប្រទេសមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចកំពូលវិញនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី២១។[៤៩] សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសឥណ្ឌាក៏បាទទួលការអភិវឌ្ឍន៍រីកចម្រើនខ្លះផងដែរ ពិសេសបន្ទាប់ពីការធ្វើសេរីភាវូបនីយកម្មសេដ្ឋកិច្ចឥណ្ឌាដែលបានចាប់ផ្តើមនៅក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០[៥០] ដោយភាពក្រីក្រកម្រិតធ្ងន់បានធ្លាក់ចុះមកនៅក្រោម ២០%។[៥១] ភាពរីកចម្រើននៃប្រទេសឥណ្ឌា និងចិនបានកើតឡើងស្របពេលដែលប្រទេសទាំងពីរមានជម្លោះតានតឹងជាមួយនឹងគ្នាហើយវានៅតែអូសបន្លាយរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ពិសេសនៅតំបន់ឥណ្ឌូប៉ាស៊ីហ្វិកដែលកំពុងទទួលរងឥទ្ធិពលពីការប្រកួតប្រជែងយ៉ាងសកម្មរវាងប្រទេសចិននិងគូប្រជែងរបស់ចិន។[៥២][៥៣]

ភូមិសាស្ត្រ

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: ភូមិសាស្ត្រអាស៊ី
ជួរភ្នំហិមាល័យគឺជាចំណុចខ្ពស់ៗបំផុតនៅលើភពផែនដី

អាស៊ីគឺជាទ្វីបដែលមានទំហំធំជាងគេបំផុតនៅលើភពផែនដី។ ទ្វីបនេះបានគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃផែនដីប្រមាណ ៩% (ឬ ៣០% នៃផ្ទៃដីនៃភពផែនដី) ហើយមានឆ្នេរសមុទ្រវែងបំផុតផងដែរដោយអូសបន្លាយចម្ងាយ ៦២,៨០០ គីឡូម៉ែត្រ។ ចំពោះទីតាំងភូមិសាស្ត្រ អាស៊ីគឺស្ថិតនៅភាគខាងកើតនៃព្រែកជីកស៊ុយអេ និងជួរភ្នំអ៊ូរ៉ាល់ និងភាគខាងត្បូងនៃជួរភ្នំកូកាស (ឬទំនាបគូម៉ា–ម៉ានីឆ៍) និងព្រមទាំងសមុទ្រកាសព្យែននិងសមុទ្រខ្មៅ។[៤][៥៥] អាស៊ីផងដែរមានព្រំប្រទល់ខាងកើតជាប់មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ខាងត្បូងជាប់មហាសមុទ្រឥណ្ឌា និងខាងជើងជាប់មហាសមុទ្រអាកទិក។  អាស៊ីមានផ្ទុកប្រទេសចំនួន ៤៩ ដោយក្នុងនោះមានប្រទេសចំនួន ៥ (កាហ្សាក់ស្ថាន ចចជី តួកគី រុស្ស៊ី និងអាស៊ែបៃសង់) ជាប្រទេសអន្តរទ្វីបឆ្លងចូលទៅប៉ែកអឺរ៉ុប។ បើគិតតាមទីតាំងភូមិសាស្រ្ត ទឹកដីរុស្ស៊ីមួយភាគធំគឺស្ថិតនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ី ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណា ដោយសារតែរុស្ស៊ីមានវប្បធម៌និងនយោបាយទំនោរនៅខាងអឺរ៉ុប ដូច្នេះគេក៏បានចាត់ទុករុស្ស៊ីជាប្រជាជាតិមួយនៅអឺរ៉ុប។

អាស៊ីមានវាលលំហធំៗចំនួនពីរគឺ វាលលំហហ្កូប៊ីនៅក្នុងប្រទេសម៉ុងហ្គោលីនិងចិន ហើយនិងវាលលំហអារ៉ាប់ដែលគ្របដណ្ដប់លើតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ាស្ទើរទាំងអស់។ ទន្លេយ៉ាងសេក្នុងប្រទេសចិនគឺជាទន្លេដែលមានប្រវែងវែងជាងគេនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ី។ ជួរភ្នំហិមាល័យដែលស្ថិតនៅរវាងប្រទេសនេប៉ាល់និងប្រទេសចិន គឺជាជួរភ្នំដែលមានកម្ពស់ខ្ពស់ជាងគេនៅលើពិភពលោក។ ព្រៃត្រូពិចគឺលាតសន្ធឹងពាសពេញតំបន់អាស៊ីប៉ែកខាងត្បូង ហើយព្រៃសរលកូល និងព្រៃរុះរោយភាគច្រើនស្ថិតនៅជាយប៉ែកខាងជើងនៃទ្វីបមួយនេះ។

តំបន់ធំៗ

[កែប្រែ]
ផែនទីបង្ហាញពីតំបន់នីមួយៗនៃទ្វីបអាស៊ី
  អាស៊ីខាងកើត
  អាស៊ីកណ្ដាល
  អាស៊ីខាងត្បូង
  អាស៊ីអាគ្នេយ៍
  អាស៊ីខាងលិច
  អាស៊ីខាងជើង

របៀបបែងចែកតំបន់នៃទ្វីបអាស៊ីគឺមានភាពខុសៗគ្នា និងមានច្រើនបែបច្រើនយ៉ាង។ ខាងក្រោមគឺជាតំបន់សម្គាល់នីមួយៗក្នុងទ្វីបអាស៊ីដែលប្រើប្រាស់ដោយក្រុមផ្នែកស្ថិតិអង្គការសហប្រជាជាតិ (UNSD)។ ការបែងចែកអាស៊ីទៅជាតំបន់ដោយអង្គការសហប្រជាជាតិគឺធ្វើឡើងសម្រាប់តែហេតុផលស្ថិតិប៉ុណ្ណោះ និងមិនបញ្ជាក់ពីការកំណត់អ្វីទាក់ទិននឹងទំនាក់ទំនងនយោបាយ ឬទំនាក់ទំនងផ្សេងៗនៃប្រទេសនិងដែនដីនៅអាស៊ីឡើយ។[៥៦]

អាកាសធាតុ

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: អាកាសធាតុអាស៊ី

អាស៊ីមានលក្ខណៈអាកាសធាតុចម្រុះពិសេសៗច្រើន។ អាកាសធាតុក្នុងទ្វីបនេះមានចាប់ពីត្រជាក់រងាក្នុងតំបន់អាក់ទិកនិងអនុអាបទិកនៃស៊ីបេរី រហូតដល់ស្ងួតសើមក្នុងតំបន់ត្រូពិចនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌា និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ភាគខាងលិចនៃទ្វីបអាស៊ីគឺជាតំបន់ដែលមានចន្លោះសីតុណ្ហភាពប្រែប្រួលប្រចាំថ្ងៃច្រើនជាងគេបំផុតមួយនៅលើភពផែនដី ពោលគឺពេលថ្ងៃក្ដៅខ្លាំងនិងពេលយប់ប្រែមកចុះត្រជាក់ខ្លាំង។ ចរន្តខ្យល់មូសុងបានគ្របដណ្ដប់លើផ្នែកខាងត្បូង និងភាគខាងកើតទ្វីប ដោយសារតែវត្តមានជួរភ្នំហិមាល័យបានបង្ខំឱ្យមានកកើតកម្ដៅទាប ដែលទាញយកសំណើមក្នុងរដូវក្តៅ។ ស៊ីបេរីគឺជាទីតំបន់ដ៏ត្រជាក់បំផុតមួយនៅអឌ្ឍគោលខាងជើង ហើយអាចដើរតួជាប្រភពខ្យល់អាកទិកបក់បន្តទៅប្រមូលផ្ដុំនៅទ្វីបអាមេរិកខាងជើង។ តំបន់ដែលតែងទទួលរងឥទ្ធិពលពីសកម្មភាពព្យុះស៊ីក្លូនត្រូពិចខ្លាំងគេបំផុតនោះគឺស្ថិតភាគឦសាននៃប្រទេសហ្វីលីពីន និងភាគខាងត្បូងប្រទេសជប៉ុន។

នយោបាយ

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: នយោបាយនៅអាស៊ី
ផែនទីបង្ហាញពីសន្ទស្សន៍ប្រជាធិបតេយ្យបោះឆ្នោតរបស់វិទ្យាស្ថានវីឌែមក្នុងឆ្នាំ២០២៣ សម្រាប់ប្រជាជាតិនៅទ្វីបអាស៊ី

  ០.៩០០–១.០០០
  ០.៨០០–០.៨៩៩
  ០.៧០០–០.៧៩៩
  ០៦០០–០.៦៩៩
  ០.៥០០–០.៥៩៩
  ០.៤០០–០.៤៩៩
  ០.៣០០–០.៣៩៩
  ០.២០០–០.២៩៩
  ០.១០០–០.១៩៩
  ០.០០០–០.០៩៩
  គ្មានទិន្នន័យ

ប្រទេស​ដែល​មានលទ្ធិ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ច្រើន​ជាង​គេ​នៅ​អាស៊ីគឺ ប្រទេសជប៉ុន តៃវ៉ាន់ និងអ៊ីស្រាអែល នេះបើយោង​តាម​សន្ទស្សន៍ប្រជាធិបតេយ្យវីឌែមឆ្នាំ២០២៤។[៥៧]

បញ្ជីប្រទេស និងទឹកដី

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: ប្រទេសនៅអាស៊ី



និមិត្តសញ្ញា ទង់ជាតិ នាម ចំនួនប្រជាជន[២][៣]
(២០២១) 		ក្រឡាផ្ទៃ
(គម២) 		រដ្ឋ/រាជធានី
Arms កម្ពុជា កម្ពុជា ១៦,៥៨៩,០២៣ ១៨១,០៣៥ ភ្នំពេញ
Emblem កាតា កាតា ២,៦៨៨,២៣៥ ១១,៥៨៦ ដូហា
Emblem កាហ្សាក់ស្ថាន កាហ្សាក់ស្ថាន[ស ២] ១៩,១៩៦,៤៦៥ ២,៧២៤,៩០០ អាស្តាណា
Emblem កូរ៉េខាងជើង កូរ៉េខាងជើង ២៥,៩៧១,៩០៩ ១២០,៥៣៨ ព្យុងយ៉ាង
កូរ៉េខាងត្បូង កូរ៉េខាងត្បូង ៥១,៨៣០,១៣៩ ១០០,២១០ សេអ៊ូល
Emblem កៀគីស្ថាន កៀគីស្ថាន ៦,៥២៧,៧៤៣ ១៩៩,៩៥១ ប៊ីស្កេក
Emblem គុយវ៉ែត គុយវ៉ែត ៤,២៥០,១១៤ ១៧,៨១៨ ទីក្រុងគុយវ៉ែត
Emblem ចចជី ចចជី[ស ២] ៣,៧៥៧,៩៨០ ៦៩,៧០០ ប៊ីលីស៊ី
Emblem ចិន ចិន ១,៤២៥,៨៩៣,៤៦៥ ៩,៥៩៦,៩៦១ ប៉េកាំង
Seal ជប៉ុន ជប៉ុន ១២៤,៦១២,៥៣០ ៣៧៧,៩១៥ តូក្យូ
Emblem តាជីគីស្ថាន តាជីគីស្ថាន ៩,៧៥០,០៦៤ ១៤៣,១០០ ឌូសង់បេ
តួកគី តួកគី[ស ៣] ៨៤,៧៧៥,៤០៤ ៧៨៣,៥៦២ អង់ការ៉ា
Emblem តួកមេនីស្ថាន តួកមេនីស្ថាន ៦,៣៤១,៨៥៥ ៤៨៨,១០០ អាស្កាបាត
Emblem ថៃ ថៃ ៧១,៦០១,១០៣ ៥១៣,១២០ បាងកក
Emblem ទីម័រខាងកើត ទីម័រខាងកើត ១,៣២០,៩៤២ ១៤,៨៧៤ ឌីលី
Emblem នេប៉ាល់ នេប៉ាល់ ៣០,០៣៤,៩៨៩ ១៤៧,១៨១ កដ្ឋមណ្ឌូ
Emblem បង់ក្លាដែស បង់ក្លាដែស ១៦៩,៣៥៦,២៥១ ១៤៧,៥៧០ ដាក្កា
Emblem ប៉ាគីស្ថាន ប៉ាគីស្ថាន ២៣១,៤០២,១១៧ ៨៨១,៩១៣ ឥស្លាម៉ាបាដ
Emblem បារ៉ែន បារ៉ែន ១,៤៦៣,២៦៥ ៧៦០ ម៉ាណាម៉ា
Emblem ប្រ៊ុយណេ ប៊្រុយណេ ៤៤៥,៣៧៣ ៥,៧៦៥ បង់ដា⁠សេរីបេកាវ៉ាន់
Emblem ភូតាន ភូតាន ៧៧៧,៤៨៦ ៣៨,៣៩៤ ធីមភូ
Emblem ម៉ាល់ឌីវ ម៉ាល់ឌីវ ៥២១,៤៥៧ ២៩៨ ម៉ាល់
Emblem ម៉ាឡេស៊ី ម៉ាឡេស៊ី ៣៣,៥៧៣,៨៧៤ ៣២៩,៨៤៧ គូឡាឡាំពួ
Emblem ម៉ុងហ្គោលី ម៉ុងហ្គោលី ៣,៣៤៧,៧៨២ ១,៥៦៤,១១៦ អ៊ូឡង់បាទ័រ
Seal មីយ៉ាន់ម៉ា មីយ៉ាន់ម៉ា ៥៣,៧៩៨,០៨៤ ៦៧៦,៥៧៨ ណៃពិដោ
Emblem យេម៉ែន យេម៉ែន[ស ២] ៣២,៩៨១,៦៤១ ៥២៧,៩៦៨
Emblem រុស្ស៊ី រុស្ស៊ី[ស ៤] ១៤៥,១០២,៧៥៥ ១៧,០៩៨,២៤២ ម៉ូស្គូ[ស ៥]
លីបង់ លីបង់ ៥,៥៩២,៦៣១ ១០,៤០០ បៃរូត
Emblem វៀតណាម វៀតណាម ៩៧,៤៦៨,០២៩ ៣៣១,២១២ ហាណូយ
Emblem ស៊ីប ស៊ីប ១,២៤៤,១៨៨ ៩,២៥១ នីកូស៊ី
Emblem ស៊ីរី ស៊ីរី ២១,៣២៤,៣៦៧ ១៨៥,១៨០ ដាម៉ាស់
Arms សិង្ហបុរី សិង្ហបុរី ៥,៩៤១,០៦០ ៦៩៧ សិង្ហបុរី
Emblem ស្រីលង្កា ស្រីលង្កា ២១,៧៧៣,៤៤១ ៦៥,៦១០ ស្រីជ័យវធ៌នបុរកូត្តេ
Emblem ហ្វីលីពីន ហ្វីលីពីន ១១៣,៨៨០,៣២៨ ៣៤៣,៤៤៨ ម៉ានីល
Seal ហ្សកដានី ហ្សកដានី ១១,១៤៨,២៧៨ ៨៩,៣៤២ អាម៉ាន់
Emblem ឡាវ ឡាវ ៧,៤២៥,០៥៧ ២៣៦,៨០០ វៀងចន្ទន៍
Emblem អ៊ីរ៉ង់ អ៊ីរ៉ង់ ៨៧,៩២៣,៤៣២ ១,៦៤៨,១៩៥ តេហេរ៉ង់
Emblem អ៊ីរ៉ាក់ អ៊ីរ៉ាក់ ៤៣,៥៣៣,៥៩២ ៤៣៨,៣១៧ បាកដាដ
Emblem អ៊ីស្រាអែល អ៊ីស្រាអែល ៨,៩០០,០៥៩ ២០,៧៧០ យេរូសាឡឹម (ការទទួលស្គាល់មានដែនកំណត់)
Emblem អ៊ូសបេគីស្ថាន អ៊ូសបេគីស្ថាន ៣៤,០៨១,៤៤៩ ៤៤៧,៤០០ តាស្កិន
Emblem អាមេនី អាមេនី ២,៧៩០,៩៧៤ ២៩,៧៤៣ យេរេវ៉ា
Emblem អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត ៣៥,៩៥០,៣៩៦ ២,១៤៩,៦៩០ រីយ៉ាដ
Emblem អាស៊ែបៃហ្សង់ អាស៊ែបៃសង់[ស ២] ១០,៣១២,៩៩២ ៨៦,៦០០ បាគូ
Emblem អាហ្វហ្កានីស្ថាន អាហ្វហ្កានីស្ថាន ៤០,០៩៩,៤៦២ ៦៥២,៨៦៤ កាប៊ុល
Emblem អូម៉ង់ អូម៉ង់ ៤,៥២០,៤៧១ ៣០៩,៥០០ មូស្កាត
Emblem អេមីរ៉ាតអារ៉ាប់រួម អេមីរ៉ាតអារ៉ាប់រួម ៩,៣៦៥,១៤៥ ៨៣,៦០០ អាប៊ូដាប៊ី
Emblem អេហ្ស៊ីប អេហ្ស៊ីប[ស ២] ១០៩,២៦២,១៧៨ ១,០០១,៤៤៩ គែរ
Emblem ឥណ្ឌា ឥណ្ឌា ១,៤០៧,៥៦៣,៨៤២ ៣,២៨៧,២៦៣ ញូដេលី
Emblem ឥណ្ឌូណេស៊ី ឥណ្ឌូណេស៊ី[ស ២] ២៧៣,៧៥៣,១៩១ ១,៩០៤,៥៦៩ ចាកាតា

ក្រៅពីរដ្ឋខាងលើ អាស៊ីនៅមានប្រទេស ឬរដ្ឋមួយចំនួនទៀតដែលមានការទទួលស្គាល់តិចតួច ឬមិនមានការទទួលស្គាល់ជាអន្តរជាតិតែម្តង។ ក្នុងចំណាមរដ្ឋទាំងនោះដែរ គ្មានរដ្ឋណាមួយត្រូវជាសមាជិកនៃអង្គការសហប្រជាជាតិទេ ខណៈប៉ាឡេស្ទីនមានឋានៈជារដ្ឋសង្កេតការណ៍៖

និមិត្តសញ្ញា ទង់ជាតិ នាម ចំនួនប្រជាជន ក្រឡាផ្ទៃ
(គម២) 		រដ្ឋធានី
Arms រដ្ឋប៉ាឡេស្ទីន ប៉ាឡេស្ទីន ៥,១៣៣,៣៩២ ៦,០២៥ យេរូសាឡឹម (ការទទួលស្គាល់មានដែនកំណត់)
Emblem តៃវ៉ាន់ តៃវ៉ាន់ ២៣,៨៥៩,៩១២ ៣៦,១៩៣ តៃប៉ិ
Arms ស៊ីបខាងជើង ស៊ីបខាងជើង ៣២៦,០០០ ៣,៣៥៥ នីកូស៊ីខាងជើង
Arms អាប់កាស៊ី អាប់កាស៊ី ២៤២,៨៦២ ៨,៦៦០ សុខូមី
អូសេទីខាងត្បូង អូសេទីខាងត្បូង ៥១,៥៤៧ ៣,៩០០ ស្គីនវ៉ាលី

សេដ្ឋកិច្ច

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: សេដ្ឋកិច្ចអាស៊ី
ប្រទេសសិង្ហបុរីមានកំពង់ផែផ្ទុកកុងតឺន័រដ៏មមាញឹកបំផុតមួយនៅលើពិភពលោក និងជាមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្មប្តូរប្រាក់បរទេសដ៏ធំជាងគេបំផុតទីបួននៅលើពិភពលោកដែរ។

អាស៊ីជាទ្វីបដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតបើប្រៀបធៀបទៅនឹងទ្វីបផ្សេងៗទៀតនៅលើពិភពលោក ទាំងតម្លៃផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបជាមធ្យម និងតម្លៃយុគភាពនៃអំណាចទិញ (យអទ) ហើយជាតំបន់សេដ្ឋកិច្ចដែលមានវឌ្ឍនភាពរីកចម្រើនលឿនបំផុតមួយផងដែរ។[៥៨] គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២៥ ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេបង្អស់នៅក្នុងទ្វីបនេះ។ ប្រទេសអាស៊ីដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំៗបន្ទាប់មានដូចជា ប្រទេសឥណ្ឌា ជប៉ុន កូរ៉េខាងត្បូង តួកគី ឥណ្ឌូណេស៊ី អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត និងតៃវ៉ាន់ ដែលសុទ្ធសឹងជាប្រទេសជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតទាំង ២០​ នៅលើលោក គិតទាំងតម្លៃជាមធ្យម និង យអទ។[៥៩] ក្រុមហ៊ុនអន្តរជាតិសរុបប្រមាណ ៦៨% គឺសុទ្ធតែមានការិយាល័យយ៉ាងតិចមួយកន្លែងនៅទីក្រុងហុងកុង។[៦០]

នៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០០០ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនត្រូវបានគេសង្កេតឃើញថាមានអត្រាកំណើនប្រចាំឆ្នាំជាមធ្យមលើសពី ៨%។[៦១] បើយោងតាមប្រវត្តិវិទូសេដ្ឋកិច្ច លោកអង់ហ្គូស ម៉ាដឌីសុនបានឱ្យដឹងថា ឥណ្ឌាគឺធ្លាប់មានសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោកក្នុងរយៈពេល ៣ សហវត្សរ៍មុន លើកលែងតែនៅក្រោយសតវត្សរ៍ទី១៩ ដោយសេដ្ឋកិច្ចឥណ្ឌាកាលនុះគឺស្មើនឹង ២៥% នៃទិន្នផលឧស្សាហកម្មសរុបនៅលើពិភពលោក។[៦២][៦៣][៦៤][៦៥] ចំណែកឯចិនវិញក៏ធ្លាប់ជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុត និងជឿនលឿនបំផុតមួយដែរនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តមនុស្សជាតិ ហើយជារឿយៗតែងរំលែកគ្នាជាមួយឥណ្ឌាក្នុងនាមជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចក្នុងសម័យបុរាណ។[៦៦][៦][៦៧] នៅប៉ុន្មានទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនៃសតវត្សរ៍ទី២០ ជប៉ុនបានផ្តួលឥណ្ឌានិងចិនក្នុងនាមជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេនៅទ្វីបអាស៊ី និងជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតទីពីរនៅលើពិភពលោក បន្ទាប់ពីបានវ៉ាដាច់សហភាពសូវៀត (វាស់វែងតាមផលិតផលសម្ភារៈសុទ្ធ) នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩០ និងប្រទេសអាល្លឺម៉ង់កាលពីឆ្នាំ១៩៦៨។ នៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ ជប៉ុនត្រូវបានចិនបានវ៉ាដាច់ក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតទីពីរនៅលើពិភពលោក ហើយបន្តរហូតមកដល់នៅឆ្នាំ២០២៥ ប្រទេសឥណ្ឌាក៏បានវ៉ាដាច់ជប៉ុនដូចគ្នា បើគិតតាមផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបជាមធ្យម ដោយក្លាយខ្លួនជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេទីបួននៅលើសកលលោក និងមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតទីពីរក្នុងទ្វីបអាស៊ីនៅពីក្រោយចិន។

កំណើនសេដ្ឋកិច្ចនៅអាស៊ីរាប់ចាប់តាំងពីសង្គ្រាមលោកលើកទី២ រហូតមកដល់ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ ភាគច្រើនតែងប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងប្រទេសជប៉ុន ក៏ដូចជាតំបន់ចំនួនបួនផ្សេងទៀតរួមមាន កូរ៉េខាងត្បូង តៃវ៉ាន់ ហុងកុង និងសិង្ហបុរី ដោយរដ្ឋទាំងនេះសុទ្ធតែមានទីតាំងភូមិសាស្ត្រស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយដោយសារកំណើនសេដ្ឋកិច្ចដ៏ស្ទុះរហ័សរបស់រដ្ឋប្រទេសទាំងបួននេះហើយ ទើបបានគេផ្ដល់រហស្សនាមឱ្យថា ខ្លាអាស៊ីទាំងបួន។ មកទល់សព្វថ្ងៃនេះ បណ្ដារដ្ឋខ្លាអាស៊ីគឺត្រូវបានចាត់ទុកជាប្រទេសអភិវឌ្ឍន៍ ដែលមានផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបសម្រាប់មនុស្សម្នាក់ៗខ្ពស់ជាងគេនៅក្នុងទ្វីបអាស៊ី។[៦៨][៥៨]

មុំបៃជាទីក្រុងដែលមានប្រជាជនរស់នៅច្រើនជាងគេបំផុតមួយនៅអាស៊ី ហើយក៏ជាមជ្ឈមណ្ឌលសេដ្ឋកិច្ច និងទេសចរណ៍មួយផងដែរ។

ក្នុងនាមជាទ្វីបដែលមានក្រឡាផ្ទៃធំជាងគេបំផុតលើលោក អាស៊ីគឺសម្បូរទៅដោយធនធានធម្មជាតិជាច្រើនបែបច្រើនយ៉ាងដូចជា រ៉ែប្រេងកាត ព្រៃឈើ ត្រីមច្ឆា ទឹក ស្រូវអង្ករ ទង់ដែង និងប្រាក់ជាដើម។ វិស័យផលិតកម្មនៅអាស៊ីច្រើនមានកម្រិតអភិវឌ្ឍន៍ខ្ពស់នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីបូព៌ា និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ជាពិសេសនៅប្រទេសចិន តៃវ៉ាន់ កូរ៉េខាងត្បូង ជប៉ុន ឥណ្ឌា ហ្វីលីពីន និងសិង្ហបុរី។ បច្ចុប្បន្ន ប្រទេសជប៉ុន និងកូរ៉េខាងត្បូងនៅតែបន្តនាំមុខលើវិស័យសាជីវកម្មពហុជាតិ ប៉ុន្តែក្នុងពេលថ្មីៗនេះ ប្រទេសចិន និងឥណ្ឌាក៏កំពុងអភិវឌ្ឍនិងពង្រីកវិស័យសាជីវកម្មពហុជាតិរបស់ខ្លួនដែរ។ ក្រុមហ៊ុនជាច្រើនមកពីទ្វីបអឺរ៉ុប អាមេរិកខាងជើង ប្រទេសកូរ៉េខាងត្បូង និងជប៉ុនសុទ្ធតែមានប្រតិបត្តិការនៅក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍នៃទ្វីបអាស៊ី ក្នុងគោលបំណងទាញយកអត្ថប្រយោជន៍ពីកម្លាំងពលកម្មទាប និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធដែលមានការអភិវឌ្ឍន៍ច្រើន។[៦៩][៧០]

ពាណិជ្ជកម្មរវាងបណ្តាប្រទេសនៅអាស៊ី និងបណ្តាប្រទេសនៅលើទ្វីបផ្សេងទៀតត្រូវបានដំណើរការយ៉ាងទូលំទូលាយនៅតាមផ្លូវសមុទ្រ។ ជាលទ្ធផល ផ្លូវទឹកពាណិជ្ជកម្មជាខ្សែៗបានលេចឡើងដោយក្នុងនោះ វាបានចាប់ផ្ដើមពីតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រចិនខាងត្បូងឆ្ពោះទៅទីក្រុងហាណូយ និងចាកាតា មុនពេលឆ្លងចូលសិង្ហបុរី និងគូឡាឡាំពួរតាមរយៈច្រកសមុទ្រម៉ាឡាកា​រួចចេញទៅមហាសមុទ្រឥណ្ឌាឆ្លងចូលទីក្រុងកូឡុំបូនៃប្រទេសស្រីលង្កានិងម៉ាល់នៅចុងខាងត្បូងនៃឧបទ្វីបឥណ្ឌា ហើយបន្តទៅទីក្រុងមុំបាសានៃអាហ្រ្វិកខាងកើត។ ចេញពីមុំបាសា ផ្លូវពាណិជ្ជកម្មអាស៊ីបានបន្តអូសបន្លាយទៅភាគខាងជើងចូលប្រទេសជីប៊ូទី រួចឆ្លងសមុទ្រក្រហមកាត់ចូលព្រែកជីកស៊ុយអេ មុនពេលបន្តចេញទៅសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ។ ពីទីនោះ ផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដែលចេញពីអាស៊ីនេះបានតភ្ជាប់ទៅនឹងទីក្រុង និងប្រទេសសំខាន់ៗនៅអឺរ៉ុបដូចប្រទេសអ៊ីតាលីជាដើម រួចបន្តលើកដាក់លើផ្លូវដែកបញ្ជូនទៅកាន់តំបន់អឺរ៉ុបកណ្តាលនិងខាងកើត ឬបន្តទៅកាន់ឧបទ្វីបអ៊ីបេរី និងប្រទេសបារាំង និងកំពង់ផែផ្សេងៗនៅអឺរ៉ុបភាគខាងជើង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ អាស៊ីមានផ្លូវពាណិជ្ជកម្មតូចមួយផ្នែកដែលរត់ឆ្លងកាត់អាហ្វ្រិកខាងត្បូងទៅទ្វីបអឺរ៉ុបដែរ។ ចរាចរណ៍ទំនិញពាណិជ្ជកម្មនៅអាស៊ីដ៏សំខាន់មួយទៀតត្រូវរត់ចេញពីបណ្ដារដ្ឋនៅប៉ាស៊ីហ្វិកឆ្ពោះទៅកាន់ទីក្រុងឡូស​អាន់​ជ័រ​លេស និងឡងប៊ិចនៃតំបន់ឆ្នេរខាងលិចនៃសហរដ្ឋអាមេរិក។ ការកំពុងរលាយនៃផ្ទាំងទឹកកកនៅសមុទ្រអាកទិកបានបើកត្រួសត្រាយផ្លូវពាណិជ្ជកម្មថ្មីពីអាស៊ីឦសានទៅកាន់អឺរ៉ុប និងអាមេរិកខាងជើង។[៧១] ពាណិជ្ជកម្មផ្លូវគោកតភ្ជាប់ពីអាស៊ីទៅទ្វីបអឺរ៉ុបគឺកំពុងស្ថិតនៅក្នុងកម្មវត្ថុនៃគម្រោងសាងសង់។ ដំណាលគ្នានេះដែរ ពាណិជ្ជកម្ម​ក្នុង​ទ្វីប​អាស៊ី​រួម​ទាំង​ពាណិជ្ជកម្ម​ផ្លូវសមុទ្របាន​កំពុងតែមានកំណើនខ្ពស់​ខ្លាំង។[៧២][៧៣][៧៤][៧៥][៧៦][៧៧][៧៨]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ អាស៊ីមានមហាសេដ្ឋីខ្ទង់លានចំនួន ៣.៣ លាននាក់ (ពោលបុគ្គលដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិសុទ្ធលើសពី ១ លានដុល្លារអាមេរិក ដោយមិនរាប់បញ្ចូលថ្លៃគេហដ្ឋានរបស់ពួកគេ) ដោយចំនួននេះស្ថិតនៅតិចជាងចំនួនមហាសេដ្ឋីខ្ទង់លាននៅអាមេរិកខាងជើងបន្តិច ពោលគឺ ៣.៤ លាននាក់។ មួយឆ្នាំ្កក្រោយមកនៅក្នុងឆ្នាំ២០១១ អាស៊ីបានឡើងឈរលើអឺរ៉ុបក្នុងនាមជាទ្វីបមានចំនួនមហាសេដ្ឋីខ្ទង់លានច្រើនជាងគេ។[៧៩] របាយការណ៍ភោគទ្រព្យឆ្នាំ២០១២ របស់ស៊ីធីគ្រុបបានបង្ហាញឱ្យឃើញថា ទ្រព្យសម្បត្តិសរុបរបស់មនុស្សនៅអាស៊ីដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិជាង ១០០ លានដុល្លារបានកើនលើសពីសមភាគីខ្លួននៅឯខាងអាមេរិកខាងជើងជាលើកដំបូង ខណៈដែល "ទំនាញនៃមជ្ឈមណ្ឌលសេដ្ឋកិច្ច" របស់ពិភពលោកបានបន្តមានទំនោរទៅទិសខាងកើត (មកអាស៊ីនេះឯង)។[៨០]

ល.រ. ប្រទេស ផសស (មធ្យម, ឆ្នាំខ្ពស់បំផុត)
គិតជាលានដុល្លារ 		ឆ្នាំខ្ពស់បំផុត
១  ចិន ១៩,២៣១,៧០៥ ២០២៥
២  ជប៉ុន[៨១] ៦,២៧២,៣៦៣ ២០១២
៣  ឥណ្ឌា ៤,១៨៧,០១៧ ២០២៥
៤  រុស្ស៊ី ២,២៩៥,៥២៧ ២០២២
៥  កូរ៉េខាងត្បូង ១,៩៤២,៣១៤ ២០២១
៦  តួកគី ១,៤៣៧,៤០៦ ២០២៥
៧  ឥណ្ឌូណេស៊ី ១,៤២៩,៧៤៣ ២០២៥
៨  អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត[៨២] ១,២៣៩,០៧៥ ២០២២
៩  តៃវ៉ាន់ ៨០៤,៨៨៩ ២០២៥
១០  អ៊ីរ៉ង់[៨៣] ៦៤៤,០១៩ ២០១២
ល.រ. ប្រទេស ផសស (យអទ, ឆ្នាំខ្ពស់បំផុត)
គិតជាខ្ទង់លានដុល្លារ 		ឆ្នាំខ្ពស់បំផុត
១  ចិន ៤០,៧១៦,៤៤៨ ២០២៥
២  ឥណ្ឌា ១៧,៦៤៧,០៥០ ២០២៥
៣  រុស្ស៊ី ៧,១៩១,៧១៨ ២០២៥
៤  ជប៉ុន ៦,៧៤១,១៩២ ២០២៥
៥  ឥណ្ឌូណេស៊ី ៥,០០៩,៤៨៣ ២០២៥
៦  តួកគី[៨៤] ៣,៧៦៧,២៣០ ២០២៣
៧  កូរ៉េខាងត្បូង ៣,៣៦៥,០៥២ ២០២៥
៨  អារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត[៨៥] ២,៥១៤,៩១៣ ២០២៥
៩  អេហ្ស៊ីប ២,៣១៧,៥៣០ ២០២៥
១០  តៃវ៉ាន់ ១,៩៦៥,៣៨៩ ២០២៥

ទេសចរណ៍

[កែប្រែ]
ប្រាសាទអង្គរវត្តក្នុងប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានគេចាត់ទុកជាទីកន្លែងទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរដ៏ច្រើនបំផុតមួយនៅអាស៊ី

ខណៈអាស៊ីកំពុងទទួលកំណើនក្នុងវិស័យទេសចរណ៍ក្នុងតំបន់ ក៏ដូចជាភ្ញៀវទេសចរចិន MasterCard បានចេញផ្សាយសន្ទស្សន៍ទីក្រុងគោលដៅសកលប្រចាំឆ្នាំ២០១៣ ដោយក្នុងនោះមានទីក្រុង ១០ ក្នុងចំណោមទីក្រុងសរុប ២០ ជាទីក្រុងស្ថិតក្នុងតំបន់អាស៊ី និងប៉ាស៊ីហ្វិក ហើយក៏ជាលើកដំបូងផងដែរដែលទីក្រុងនៃប្រទេសមកពីអាស៊ី (បាងកក) បានជាប់ចំណាត់ថ្នាក់កំពូលលេខមួយជាមួយនឹងភ្ញៀវអន្តរជាតិមកទស្សនាចំនួន ១៥.៩៨ លាននាក់។[៨៦]

ប្រជាសាស្ត្រ

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: ប្រជាសាស្ត្រនៅអាស៊ី
Historical populations
ឆ្នាំ ចំនួនប្រជាជន %±
១៥០០ ២៤៣០០០០០០ —
១៧០០ ៤៣៦០០០០០០ 79.4%
១៩០០ ៩៤៧០០០០០០ 117.2%
១៩៥០ ១៤០២០០០០០០ 48.0%
១៩៩៩ ៣៦៣៤០០០០០០ 159.2%
២០១៦ ៤៤៦២៦៧៦៧៣១ 22.8%
ប្រភព៖ "UN report 2004 data" (PDF).
The figure for 2018 is provided by.the 2022 revision of the World Population Prospects[២][៣]

កំណើនសន្ទស្សន៍អភិវឌ្ឍន៍មនុស្ស (HDI) ក្នុងអាស៊ីបូព៌ាបានហក់ស្ទុះឡើងខ្ពស់ជាងឆ្ងាយពីតំបន់ដទៃៗទៀតនៅលើពិភពលោក ដោយកំណើនរបស់វាស្ទើរកើនជិតទ្វេដងនៃ HDI ជាមធ្យមដែលបានសម្រេចនៅក្នុងរយៈពេល ៤០ ឆ្នាំមុន នេះបើយោងតាមការវិភាគរបស់របាយការណ៍អំពីទិន្នន័យសុខភាព ការអប់រំ និងប្រាក់ចំណូល។ ហុងកុងជារដ្ឋនៅអាស៊ីដែលជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ខ្ពស់បំផុតនៅក្នុងចំណោមប្រទេសផ្សេងៗនៃ HDI (ពោលមានចំណាត់ថ្នាក់លេខ ៧ នៅលើពិភពលោកដែលជាចំណាត់ថ្នាក់ "អភិវឌ្ឍន៍មនុស្សខ្ពស់") បណ្ដាប្រទេសអាស៊ីជាបន្តបន្ទាប់គឺ សិង្ហបុរី (៩) ជប៉ុន (១៩) និងកូរ៉េខាងត្បូង (២២)។ អាហ្វហ្កានីស្ថាន (១៥៥) គឺជាប្រទេសអាស៊ីដែលជាប់ចំណាត់ថ្នាក់ទាបបំផុតក្នុងចំណោមប្រទេសសរុប ១៦៩ ដែលមាននៅក្នុងបញ្ជី HDI។[៨៧]

ភាសា

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: ភាសានៅអាស៊ី

អាស៊ីជាទីកន្លែងកំណើតនៃអំបូរភាសាជាច្រើន ក៏ដូចជាភាសាលំញែកមួយចំនួនផងដែរ។ ប្រទេសអាស៊ីភាគច្រើនមានភាសាដើម ឬកំណើតលើសពីមួយ។ ឧទាហរណ៍៖ យោងទៅតាមស្ថិតិ Ethnologue ឥណ្ឌូណេស៊ីមានភាសានិយាយជាង ៧០០ ភាសាផ្សេងគ្នា ខណៈឥណ្ឌាមានភាសាជាង ៤០០ និងហ្វីលីពីនមានជាង ១០០ ភាសា។ ប្រទេសចិនក៏មានភាសា និងគ្រាមភាសាច្រើនផងដែរទៅតាមខេត្តនីមួយៗ។

សាសនា

[កែប្រែ]

សាសនាធំៗជាច្រើននៅលើពិភពលោកគឺមានដើមកំណើតចេញពីទ្វីបអាស៊ីនេះ ដោយក្នុងនោះរួមមានសាសនាដែលមានមនុស្សប្រតិបត្តិច្រើនជាងគេទាំងប្រាប់ ពោលគឺ គ្រិស្តសាសនា ឥស្លាមសាសនា ហិណ្ឌូសាសនា សាសនាស្រុកចិន (ដោយគេបែងចែកជាលទ្ធិខុងជឺ និងតាវ) និងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ទេវកថាអាស៊ីគឺមានភាពស្មុគស្មាញ និងចម្រុះគ្នាច្រើន។ ឧទាហរណ៍រឿងនិទាននៃគ្រោះមហាទឹកជំនន់ ដូចដែលបានបង្ហាញនៅក្នុងព្រះគម្ពីរហេប្រឺជុំវិញនិទានកថាណូអេ (ក្រោយមកមាននៅក្នុងគម្ពីរសម្ពន្ធមេត្រីចាស់នៃគ្រិស្តសាសនា និងក្នុងព្រះគម្ពីគួរអាននៃឥស្លាមសាសនា) ត្រូវបានគេរកឃើញដំបូងបំផុតមាននៅក្នុងទេវកថាមេសូប៉ូតាមី ដូចក្នុងទេវកថាអេញូម៉ាអេលីស និងវីរកថានៃហ្គីលកាម៉េស។ ទេវកថាហិណ្ឌូក៏មាននិទានរឿងស្រដៀងគ្នានេះដែរអំពីអវតាររបស់ព្រះវិស្ណុដែលបានក្រឡាខ្លួនជាត្រីទៅព្រមានវិរស្វទមនុអំពីហានិភ័យនៃគ្រោះទឹកជំនន់ដ៏កាចសាហាវ។ ទេវកថាចិនបុរាណក៏មាននិទានអំពីទឹកជំនន់ដ៏ធំដែលអាចបន្តកើតមានជាច្រើនជំនាន់ ដែលតម្រូវឱ្យមានការខិតខំរួមរួមគ្នាពីព្រះអធិរាជ និងព្រះទេវៈដើម្បីទប់ស្កាត់។

សាសនាអាប្រាហាម

[កែប្រែ]
សូមមើលផងដែរ: គ្រិស្តសាសនានៅអាស៊ី និង ឥស្លាមសាសនានៅអាស៊ី
ជញ្ជាំងបស្ចិម និងព្រះវិហារដោមថ្មនៅទីក្រុងយេរូសាឡឹម
ព្រះសហគមន៍ព្រះប្រសូតនៅទីក្រុងបេធ្លេហឹម
អាល់កាបា នៅទីក្រុងមេក្កា ប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីត

ពួកសាសនាអាប្រាហាមដូចជា៖ យូដាសាសនា គ្រិស្តសាសនា ឥស្លាមសាសនា ជំនឿឌ្រូស[៨៨] និងជំនឿបាហៃគឺសុទ្ធតែមានដើមកំណើតចេញពីទ្វីបអាស៊ី។[៨៩][៩០]

យូដាសាសនា ដែលជាជំនឿអាប្រាហាមដ៏ចំណាស់មួយ គឺត្រូវបាន​គេប្រកាន់ជាចម្បងនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីស្រាអែល ដែលជាទីកន្លែងកំណើតរបស់ជនជាតិនិងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃប្រជាជាតិហេប្រឺ ដោយសព្វថ្ងៃមានរួមបញ្ចូលជនជាតិយូដាដែលមានវត្តមានក្នុងមជ្ឈិមបូព៌ាផ្ទាល់ និងអ្នកដែលធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍ពីទ្វីបអឺរ៉ុប អាមេរិកខាងជើង និងតំបន់ផ្សេងៗទៀត[៩១] ប៉ុន្តែយ៉ាងណា សហគមន៍ជ្វីហ្វនៅជុំវិញពិភពលោកនៅតែមានចំនួនច្រើន។ ជ្វីហ្វគឺជាក្រុមជនជាតិភាគច្រើននៅប្រទេសអ៊ីស្រាអែល (៧៥.៦%) ដែលមានចំនួនប្រមាណ ៦.១ លាននាក់[៩២] ប៉ុន្តែមិនប្រាកដថាជនជាតិជ្វីហ្វទាំងអស់សុទ្ធតែកាន់សាសនាយូដានោះទេ។

គ្រិស្តសាសនាគឺជាសាសនាដ៏ប្រជាប្រិយមួយនៅក្នុងទ្វីប ដោយមានអ្នកគោរពប្រតិបត្តិជាង ២៨៦ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ២០១០ នេះបើយោងតាមមជ្ឈមណ្ឌលស្រាវជ្រាវភ្យូ។[៩៣] ១២.៦% នៃប្រជាជនអាស៊ីសរុបគឺជាអ្នកកាន់សាសនាគ្រិស្ត។ ប្រទេសហ្វីលីពីន និងទីម័រខាងកើតគឺជាប្រទេសអាស៊ីតែពីរប៉ុណ្ណោះដែលមានប្រជាជនភាគច្រើនជាអ្នកកាន់សាសនាគ្រិស្ត។[៩៤] នៅឯប្រទេសអាមេនី និងចចជីវិញ និកាយអូស្សូដក់បូព៌ាគឺជាសាសនាដែលគេគោរពប្រកាន់ជាងគេ។[៩៤] វត្តមានសហគមន៍គ្រិស្តសាសនាជាច្រើនគឺមាននៅក្នុងតំបន់អាស៊ីកណ្ដាល អាស៊ីខាងត្បូង អាស៊ីបូព៌ា អាស៊ីខាងលិច និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍។[៩៤]

ឥស្លាមសាសនា ដែលមានដើមកំណើតចេញពីតំបន់ហ៊ីចាសនៃប្រទេសអារ៉ាប៊ីសាអ៊ូឌីតសព្វថ្ងៃ គឺជាសាសនាធំបំផុតទីពីរនៅទ្វីបអាស៊ី ដោយមានអ្នកគោរពប្រតិបត្តិយ៉ាងតិច ១ ពាន់លាននាក់ ដែលស្មើនឹង ២៣.៨%​ នៃប្រជាជនអាស៊ីទាំងអស់។[៩៥] ប្រទេសដែលមានប្រជាជនកាន់សាសនាឥស្លាមច្រើនជាងគេគឺប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ី ដែលមានចំនួនស្មើនឹង ១២.៧% នៃមូស្លីមទាំងអស់នៅលើពិភពលោក។ ប្រទេសបន្តបន្ទាប់មានដូចជា ប៉ាគីស្ថាន (១១.៥%) ឥណ្ឌា (១០%) បង់ក្លាដែស អ៊ីរ៉ង់ និងតួកគី។ ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ផងដែរមានប្រជាជនកាន់និកាយស៊ីអ៊ីតច្រើនជាងគេ។ ទីក្រុងមេក្កា មេឌីណា និងយេរូសាឡឹម គឺជាទីក្រុងដ៏សក្ការៈបំផុតទាំងបីនៃសាសនាឥស្លាមនៅលើពិភពលោក។

សាសនាឥណ្ឌា និងអាស៊ីខាងកើត

[កែប្រែ]
សូមមើលផងដែរ: សាសនាបូព៌ា
ព្រះវិហារស្វាមីនរយានអក្សរធម៌ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប្រាសាទវិហារហិណ្ឌូដ៏ធំទូលាយបំផុតនៅលើលោក។[៩៦]

សាសនានៅអាស៊ីស្ទើរតែទាំងអស់គឺសុទ្ធតែមានលក្ខណៈបែបទស្សនវិជ្ជា ហើយប្រពៃណីទស្សនវិជ្ជាអាស៊ីទាំងនោះបានគ្របដណ្តប់ទៅលើវិសាលគមនៃចិត្តគំនិត និងទស្សនអក្សរសាស្ត្រស្ទើរគ្រប់ស្រទាប់វប្បធម៌និងអរិយធម៌។ ទស្សនវិជ្ជាឥណ្ឌារួមមានទស្សនវិជ្ជាហិណ្ឌូ និងទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធ។ ក្រុមសាសនាដូចជា ហិណ្ឌូ ព្រះពុទ្ធ ជេននិយម និងសិក្ខនិយមគឺសុទ្ធតែមានដើមកំណើតពីឥណ្ឌាក្នុងតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង។ ចំពោះអាស៊ីបូព៌ា ឬខាងកើតវិញ ពិសេសនៅចិននិងជប៉ុន មានសាសនាដូចជា ខុងជឺនិយម តាវ និងព្រះពុទ្ធនិយមហ្សិន។

គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១២ សាសនាហិណ្ឌូមានអ្នកគោរពប្រកាន់ប្រមាណ ១.‌១ ពាន់លាននាក់ ដែលស្មើនឹង ២៥%​​ នៃចំនួនប្រជាជនក្នុងទ្វីបអាស៊ីទាំងអស់ និងជាសាសនាដែលមានអ្នកគោរពប្រតិបត្តិច្រើនជាងគេក្នុងទ្វីបនេះផងដែរ។ ហិណ្ឌូសាសនាច្រើនគេនិយមអនុវត្តនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីខាងត្បូង។ ប្រជាជនជាង ៨០%​ នៃប្រទេសឥណ្ឌា និងនេប៉ាល់គឺជាអ្នកកាន់សាសនាហិណ្ឌូ ខណៈសហគមន៍ធំៗនៅក្នុងប្រទេសបង់ក្លាដែស ប៉ាគីស្ថាន ភូតាន ស្រីលង្កា និងកោះបាលីក្នុងប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ីក៏កាន់សាសនាមួយនេះផងដែរ។

ប្រាសាទអង្គរវត្តនៅកម្ពុជា គឺជាប្រាសាទហិណ្ឌូ-ព្រះពុទ្ធសាសនា និងជាបូជនីយដ្ឋានសាសនាដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក

ព្រះពុទ្ធសាសនាច្រើនមានអ្នកកាន់ទូលំទូលាយនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក និងអាស៊ីបូព៌ា។ ប្រជាជនកាន់ភាគច្រើនដែលកាន់ប្រតិបត្តិសាសនាព្រះពុទ្ធគឺមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា (៩៦%),[៩៧] ថៃ (៩៥%),[៩៨] ភូមា (៨០–៨៩%),[៩៩] ជប៉ុន (៣៦–៩៦%),[១០០] ភូតាន (៧៥–៨៤%),[១០១] ស្រីលង្កា (៧០%),[១០២] ឡាវ (៦០–៦៧%),[១០៣] និងម៉ុងហ្គោលី (៥៣–៩៣%)។[១០៤] ប្រទេសដែលមានប្រជាជនភាគតិចកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនារួមមាន៖ តៃវ៉ាន់ (៣៥–៩៣%),[១០៥][១០៦][១០៧][១០៨] កូរ៉េខាងត្បូង (២៣–៥០%),[១០៩] ម៉ាឡេស៊ី (១៩–២១%),[១១០] នេប៉ាល់ (៩–១១%),[១១១] វៀតណាម (១០–៧៥%),[១១២] ចិន (២០–៥០%),[១១៣] កូរ៉េខាងជើង (២–១៤%)[១១៤][១១៥][១១៦] ក៏ដូចជាសហគមន៍តូចៗនៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា និងបង់ក្លាដែស។

ជេននិយមច្រើនប្រតិបត្តិនៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា និងនៅក្នុងសហគមន៍ឥណ្ឌាក្រៅស្រុកមួយចំនួនដូចជានៅសហរដ្ឋអាមេរិកនិងម៉ាឡេស៊ីជាដើម។ ចំណែកសិក្ខនិយមវិញច្រើនមានប្រជាប្រិយភាពនៅឥណ្ឌាភាគខាងជើង ហើយក៏មាននៅក្នុងសហគមន៍ឥណ្ឌាក្រៅស្រុកខ្លះផងដែរដូចនៅតាមតំបន់អាស៊ីផ្សេងៗទៀត។ ចំពោះលទ្ធិខុងជឺ គេច្រើនអនុវត្តវានៅក្នុងប្រទេសចិន ក៏ដូចជាក្នុងប្រទេសកូរ៉េខាងត្បូង តៃវ៉ាន់ និងដោយប្រជាជនចិននៅបរទេសមួយចំនួន។ តាវនិយម ឬលទ្ធិតាវក៏មានគេអនុវត្តភាគច្រើននៅក្នុងប្រទេសចិនផងដែរ រួមជាមួយតៃវ៉ាន់ ម៉ាឡេស៊ី និងសិង្ហបុរីជាដើម។

វប្បធម៌

[កែប្រែ]
អត្ថបទដើម: វប្បធម៌នៅអាស៊ី

មើលផងដែរ

[កែប្រែ]

កំណត់សម្គាល់

[កែប្រែ]
  1. ↑ ស៊ីបេរីគឺស្ថិតនៅក្នុងភូមិសាស្ត្រអាស៊ីសុទ្ធសាធ ប៉ុន្តែត្រូវបានចាត់ទុកថាជាផ្នែកមួយនៃទ្វីបអឺរ៉ុបវិញដោយយោងអាស្រ័យតាមកត្តាវប្បធម៌ និងនយោបាយ។
  2. ↑ ២,០ ២,១ ២,២ ២,៣ ២,៤ ២,៥ ប្រទេសអន្តរទ្វីប
  3. ↑ តួកគីគឺជាប្រទេសអន្តរទ្វីបដែលមានទីតាំងភូមិសាស្ត្រចម្បងស្ថិតនៅតំបន់អាស៊ីខាងលិច ប៉ុន្តែប្រទេសនេះក៏មានទឹកដីមូយផ្នែកតូចស្ថិតនៅតំបន់អឺរ៉ុបអាគ្នេយ៍ផងដែរ។
  4. ↑ រុស្ស៊ីគឺជាប្រទេសអន្តរទ្វីបដែលមានទឹកដីលាតសន្ធឹងពីអឺរ៉ុបខាងកើតមកអាស៊ីខាងជើង ប៉ុន្តែប្រទេសមួយនេះគឺជាប្រទេសអឺរ៉ុបដោយផ្អែកតាមប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ ជនជាតិ និងនយោបាយ ហើយម៉្យាងទៀត ប្រជាជនរុស្ស៊ីភាគច្រើន (៧៨%) គឺរស់នៅក្នុងរុស្ស៊ីខាងប៉ែកអឺរ៉ុប។
  5. ↑ ទីក្រុងម៉ូស្គូគឺមានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងទ្វីបអឺរ៉ុប។

ឯកសារយោង

[កែប្រែ]
  1. ↑ National Geographic Family Reference Atlas of the World. Washington, D.C.: National Geographic Society (U.S.). 2006. p. 264. 
  2. ↑ ២,០ ២,១ ២,២ "World Population Prospects 2022". នាយកដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ច និងកិច្ចការសង្គមនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ, ផ្នែកចំនួនប្រជាជន. Retrieved 14 October 2025. Cite error: Invalid <ref> tag; name "UN_WPP" defined multiple times with different content
  3. ↑ ៣,០ ៣,១ ៣,២ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950–2100" (XSLX) ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). នាយកដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ច និងកិច្ចការសង្គមនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ, ផ្នែកចំនួនប្រជាជន. Retrieved 14 October 2025. Cite error: Invalid <ref> tag; name "UN_WPP_2022" defined multiple times with different content
  4. ↑ ៤,០ ៤,១ National Geographic Atlas of the World (7th រ.រ.). Washington, D.C.: National Geographic​. 1999. ល.ស.ប.អ. 978-0-7922-7528-2.  "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  5. ↑ Nalapat, M. D. "Ensuring China's 'Peaceful Rise'". Archived from the original on 10 January 2010. Retrieved 6 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  6. ↑ ៦,០ ៦,១ Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed 16 October 2025. Eric.ed.gov. 2000. ល.ស.ប.អ. 978-0-8213-5005-8. http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED460052&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=ED460052។ បានយកមក 16 October 2025. 
  7. ↑ "The Real Great Leap Forward". The Economist. 30 September 2004. https://www.economist.com/special-report/2004/10/02/the-real-great-leap-forward. 
  8. ↑ "Like herrings in a barrel". The Economist. No. Millennium issue: Population. 23 December 1999. Archived from the original on 4 January 2010.
  9. ↑ Slomp, Hans (2011). Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics (Illustrated, revised រ.រ.). ABC-CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-0313391828. 
  10. ↑ Histories 4.38. Cf. James Rennell, The Geographical System of Herodotus Examined and Explained, Volume 1, Rivington 1830, p. 244.
  11. ↑ យោងតាមស្ត្រាបុង (Geographica 11.7.4) សូម្បីតែនៅក្នុងរជ្ជកាលអាឡិចសាន់ដឺ "ទន្លេតាណៃស៍ត្រូវបានគេគ្រប់គ្នាទទួលស្គាល់ថាជាខណ្ឌបំបែកអាស៊ីពីអឺរ៉ុប" (ὡμολόγητο ἐκ πάντων ὅτι διείργει τὴν Ἀσίαν ἀπὸ τῆς Εὐρώπης ὁ Τάναϊς ποταμός; cf. Duane W. Roller, Eratosthenes' Geography, Princeton University Press, 2010, ISBN 978-0-691-14267-8, Eratosthenes (24 January 2010). Geography. Princeton University Press. p. 57. ល.ស.ប.អ. 978-0-691-14267-8. https://books.google.com/books?id=8peKyWK_SWsC&pg=PA57។ បានយកមក 7 October 2025. )
  12. ↑ W. Theiler, Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.
  13. ↑ I. G. Kidd (ed.), Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004, ISBN 978-0-521-60443-7, Posidonius (1989). p. 738. Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-60443-7. https://books.google.com/books?id=_iXs1aCr1ckC&pg=PA738។ បានយកមក 7 October 2025. 
  14. ↑ Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, Ptolomy, Claudio (1845). Geographia. 2. https://books.google.com/books?id=vHMCAAAAQAAJ។ បានយកមក 21 January 2020. , p. 178). (ជាភាសាក្រិក)​ Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. "ហើយ [អាស៊ី] គឺបានភ្ជាប់ទៅអឺរ៉ុបដោយដោយច្រកផ្លូវដីគោករវាងបឹងម៉ៃយ៉ូធីស និងមហាសមុទ្រសារម៉េត៍ ដែលទន្លេតាណៃស៍ហូរកាត់។"
  15. ↑ Lewis & Wigen 1997, ទទ. 27–28.
  16. ↑ Lineback, Neal (9 July 2013). "Geography in the News: Eurasia's Boundaries". National Geographic. Archived from the original on 8 May 2016. Retrieved 7 October 2025.
  17. ↑ "Suez Canal: 1250 to 1920: Middle East". Cultural Sociology of the Middle East, Asia, & Africa: An Encyclopedia. Sage. 2012. doi:10.4135/9781452218458.n112. ISBN 978-1-4129-8176-7. S2CID 126449508.
  18. ↑ Out of Africa. Archived 19 April 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. American Museum of Natural History. Retrieved 23 April 2014.
  19. ↑ Peking Man Archived 19 April 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. The History of Human Evolution. American Museum of Natural History. 23 April 2014.
  20. ↑ By Land and Sea. Archived 19 April 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. American Museum of Natural History. Retrieved 23 April 2014.
  21. ↑ (25 March 2024)"The Persian plateau served as hub for Homo sapiens after the main out of Africa dispersal". Nature Communications 15 (1): 1882. ISSN 2041-1723. DOI:10.1038/s41467-024-46161-7.
  22. ↑ Sapiens (8 February 2022). "A Genetic Chronicle of the First Peoples in the Americas". SAPIENS. Retrieved 8 October 2025.
  23. ↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Narasimhan_2019
  24. ↑ "How Islam Spread Throughout the World". Yaqeen Institute for Islamic Research. Retrieved 9 October 2025.
  25. ↑ "Did you know?: The Spread of Islam in Southeast Asia through the Trade Routes". en.unesco.org. Retrieved 9 October 2025.
  26. ↑ Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No. 1, (1970). pp. 33–53.
  27. ↑ "Black Death". BBC. 17 February 2011. Archived from the original on 5 June 2012.
  28. ↑ (2008)"Asian Diasporas in Latin America and the Caribbean: An Historical Overview". Afro-Hispanic Review 27 (1): 9–21. ISSN 0278-8969.
  29. ↑ "The Story of India". www.pbs.org. PBS. Retrieved 9 October 2025.
  30. ↑ Sen, Sailendra Nath (2010). An Advanced History of Modern India. Macmillan. p. 11. ល.ស.ប.អ. 978-0-230-32885-3. https://books.google.com/books?id=bXWiACEwPR8C&pg=PA1941-IA82. 
  31. ↑ "How India's Economy Will Overtake the U.S.'s". Time. 28 July 2023. Archived from the original on 31 August 2023. Retrieved 9 October 2025.
  32. ↑ "Behind the Enduring Relevance of the Suez Canal Is the Long Shadow of European Colonialism". The Wire. Retrieved 10 October 2025.
  33. ↑ "Milestones: 1830–1860 – Office of the Historian". history.state.gov. Archived from the original on 31 August 2023. Retrieved 9 October 2025.
  34. ↑ "For China, the history that matters is its 'century of humiliation'". South China Morning Post. 28 September 2021. https://www.scmp.com/comment/opinion/article/3150233/china-history-matters-still-century-humiliation. 
  35. ↑ "Southeast Asia, 1800–1900 A.D." The Met's Heilbrunn Timeline of Art History. Metropolitan Museum of Art. Archived from the original on 31 August 2023. Retrieved 10 October 2025.
  36. ↑ "Introduction: Race and Empire in Meiji Japan". The Asia–Pacific Journal: Japan Focus. 15 October 2020. Archived from the original on 31 August 2023. Retrieved 10 October 2025.
  37. ↑ Huffman, James L. (2019). The Rise and Evolution of Meiji Japan. Amsterdam University Press. អ.វ.ល.:10.2307/j.ctvzgb64z. ល.ស.ប.អ. 978-1-898823-94-0. 
  38. ↑ "The United States and the Opening to Japan, 1853".
  39. ↑ Yakoubi, Myriam (4 January 2022). "The French, the British and their Middle Eastern Mandates (1918-1939): Two Political Strategies". Revue Française de Civilisation Britannique. French Journal of British Studies XXVII (1). ISSN 0248-9015. DOI:10.4000/rfcb.8787.
  40. ↑ Kennedy, Dane (2016). "Global war's colonial consequence". Decolonization: A Very Short Introduction. Oxford University Press. pp. 25–45. អ.វ.ល.:10.1093/actrade/9780199340491.003.0003. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-934049-1. 
  41. ↑ Dalrymple, William (22 June 2015). "The Mutual Genocide of Indian Partition". The New Yorker. ISSN 0028-792X. Archived from the original on 23 April 2019. Retrieved 10 October 2025.
  42. ↑ "How the Cold War Shaped Bangladesh's Liberation War". the Diplomat. Retrieved 10 October 2025.
  43. ↑ Foust, Joshua (16 December 2011). "No Great Game: The Story of Post-Cold War Powers in Central Asia". The Atlantic. Retrieved 10 October 2025.
  44. ↑ "Oil Discovered in Saudi Arabia". education.nationalgeographic.org. Archived from the original on 3 December 2023. Retrieved 10 October 2025.
  45. ↑ Bazelon, Emily (1 February 2024). "The Road to 1948, and the Roots of a Perpetual Conflict". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/interactive/2024/02/01/magazine/israel-founding-palestinian-conflict.html. 
  46. ↑ "America's Middle East Scorecard: Many Interventions, Few Successes". NPR. https://www.npr.org/sections/parallels/2014/08/25/341892606/america-s-middle-east-scorecard-many-interventions-few-successes. 
  47. ↑ "Economic Issues 1 – Growth in East Asia". imf.org. Archived from the original on 20 March 2023. Retrieved 10 October 2025.
  48. ↑ "China's Post-1978 Economic Development and Entry into the Global Trading System". The Cato Institute. Retrieved 10 October 2025.
  49. ↑ Saul, Derek. "China And India Will Overtake U.S. Economically By 2075, Goldman Sachs Economists Say". Forbes. https://www.forbes.com/sites/dereksaul/2022/12/06/china-and-india-will-overtake-us-economically-by-2075-goldman-sachs-economists-say/. 
  50. ↑ "25 years of liberalisation: A glimpse of India's growth in 14 charts". Firstpost. 7 July 2016. https://www.firstpost.com/business/25-years-of-liberalisation-a-glimpse-of-indias-growth-in-14-charts-2877654.html. 
  51. ↑ Kumar, Manoj (17 July 2023). "One-tenth of India's population escaped poverty in 5 years – government report". Reuters. https://www.reuters.com/world/india/one-tenth-indias-population-escaped-poverty-5-years-government-report-2023-07-17/. 
  52. ↑ Matamis, Joaquin (16 June 2024). "From the Mountains to the Seas: India-China Competition in the Wake of Galwan". Stimson Center. https://www.stimson.org/2024/from-the-mountains-to-the-seas-india-china-competition-in-the-wake-of-galwan/. 
  53. ↑ Kuo, Mercy A. "The Origin of 'Indo-Pacific' as Geopolitical Construct". The Diplomat. Retrieved 10 October 2025.
  54. ↑ "A Map of the Countries between Constantinople and Calcutta: Including Turkey in Asia, Persia, Afghanistan and Turkestan". Wdl.org. 1885. Archived from the original on 17 October 2017. Retrieved 10 October 2025.
  55. ↑ "Asia". Encyclopædia Britannica Online. 2006. Archived from the original on 18 November 2008.
  56. ↑ "Standard Country or Area Codes for Statistical Use (M49 Standard)". UN Statistics Division. Archived from the original on 30 August 2017. Retrieved 10 October 2025. "Geographic Regions" anklicken Zitat: "The assignment of countries or areas to specific groupings is for statistical convenience and does not imply any assumption regarding political or other affiliation of countries or territories by the United Nations."
  57. ↑ "Democracy Report 2024, Varieties of Democracy" (PDF). Archived (PDF) from the original on 12 March 2024. Retrieved 13 October 2025.
  58. ↑ ៥៨,០ ៥៨,១ International Monetary Fund. "World Economic Outlook Database, April 2023". មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ. Archived from the original on 13 April 2023. Retrieved 16 October 2025.
  59. ↑ "Largest_Economies_in_Asia". Aneki.com. Archived from the original on 30 July 2022. Retrieved 16 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  60. ↑ "Hong Kong, Singapore, Tokyo World's Top Office Destinations". CFO innovation ASIA. Archived from the original on 7 August 2011. Retrieved 16 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  61. ↑ Farah, Paolo Davide (៤ ខែសីហា ២០០៦), Five Years of China WTO Membership: EU and US Perspectives About China's Compliance With Transparency Commitments and the Transitional Review Mechanism, SSRN 916768 
  62. ↑ Maddison, Angus (20 September 2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-164758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison។ បានយកមក 16 October 2025. 
  63. ↑ Angus, Maddison (2003). Development Centre Studies the World Economy Historical Statistics: Historical Statistics. OECD. ល.ស.ប.អ. 978-9264104143. https://books.google.com/books?id=rHJGz3HiJbcC&pg=PA261។ បានយកមក 16 October 2025. 
  64. ↑ Bairoch, Paul (1995). Economics and world history: Myths and paradoxes. University of Chicago Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-226-03463-8. https://archive.org/details/economicsworldhi00bair_0. 
  65. ↑ "Table B–18. World GDP, 20 Countries and Regional Totals, 0–1998 A.D." (PDF). theworldeconomy.org. 17 September 2006. Archived (PDF) from the original on 22 July 2013. Retrieved 16 October 2025.
  66. ↑ Nalapat, M. D. (11 September 2001). "Ensuring China's "Peaceful Rise"". Bharat-rakshak.com. Archived from the original on 10 January 2010. Retrieved 16 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  67. ↑ "The Real Great Leap Forward". The Economist. 30 September 2004. http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=E1_PNTJQTR. 
  68. ↑ "Rise of Japan and 4 Asian Tigers from". emergingdragon.com. Archived from the original on 22 April 2010. Retrieved 16 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  69. ↑ Fairless, Tom. "Rich Countries Are Becoming Addicted to Cheap Labor". The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/economy/business-immigrant-low-skilled-labor-addiction-bf009a83. 
  70. ↑ "Global firms are eyeing Asian alternatives to Chinese manufacturing". The Economist. https://www.economist.com/business/2023/02/20/global-firms-are-eyeing-asian-alternatives-to-chinese-manufacturing. 
  71. ↑ "Melting Arctic ice could transform international shipping routes, study finds". Brown University. 19 September 2024. https://www.brown.edu/news/2022-06-22/arctic. 
  72. ↑ "Global Marine Trends 2030 Report" (PDF). Archived from the original (PDF) on 12 April 2021. Retrieved 17 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  73. ↑ "Maritime Trade". Archived from the original on 19 March 2021. Retrieved 17 October 2025.
  74. ↑ Harry G. Broadman. "Afrika's Silk Road" (2007), pp. 59.
  75. ↑ Harry de Wilt. Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17 December 2019.
  76. ↑ Bernhard Simon: Can The New Silk Road Compete With The Maritime Silk Road? in The Maritime Executive, 1 January 2020.
  77. ↑ Jean-Marc F. Blanchard "China's Maritime Silk Road Initiative and South Asia" (2018).
  78. ↑ "INTRA-ASIA". Archived from the original on 26 January 2021. Retrieved 17 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  79. ↑ "Asia has more millionaires than Europe". Toronto. https://www.theglobeandmail.com/report-on-business/international-news/asian-pacific/asias-millionaire-population-overtakes-europe/article2072205/. 
  80. ↑ Vallikappen, Sanat (28 March 2012). "Citigroup Study Shows Asian Rich Topping North American". Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/2012-03-27/citigroup-study-shows-asian-rich-topping-north-american.html. 
  81. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Japan
  82. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Saudi Arabia
  83. ↑ World Bank's GDP (Nominal) Data for Iran
  84. ↑ "World Bank's GDP (PPP) Data for Turkey" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2024-12-28. Retrieved 2025-10-17.
  85. ↑ World Bank's GDP (PPP) Data for Saudi Arabia
  86. ↑ "Milan and Rome named among the most widely visited cities in the world in the Mastercard Global Destination Cities Index report". 28 May 2013. http://www.italianvenue.com/news/20135281339-milan-and-rome-named-among-the-most-widely-visited-cities-in-the-world-in-the-mastercard-global-destination-cities-index-report/. 
  87. ↑ "2010 Human Development Report: Asian countries lead development progress over 40 years". UNDP. http://hdr.undp.org/en/media/PR6-HDR10-RegRBAP-E-rev5-sm.pdf. 
  88. ↑ Obeid, Anis (2006). The Druze & Their Faith in Tawhid. Syracuse University Press. p. 1. ល.ស.ប.អ. 978-0-8156-5257-1. https://books.google.com/books?id=FejqBQAAQBAJ&pg=PT1. 
  89. ↑ MacQueen, Benjamin (2013). An Introduction to Middle East Politics: Continuity, Change, Conflict and Co-operation. SAGE. p. 5. ល.ស.ប.អ. 978-1-4462-8976-1. "The Middle East is the cradle of the three monotheistic faiths of Judaism, Christianity and Islam." 
  90. ↑ Takacs, Sarolta (2015). The Modern World: Civilizations of Africa, Civilizations of Europe, Civilizations of the Americas, Civilizations of the Middle East and Southwest Asia, Civilizations of Asia and the Pacific. Routledge. p. 552. ល.ស.ប.អ. 978-1-317-45572-1. 
  91. ↑ "The Jewish Population of the World". Jewishvirtuallibrary.org. Archived from the original on 21 June 2010. Retrieved 24 October 2025.
  92. ↑ Ettinger, Yoram (5 April 2013). "Defying demographic projections". Israel Hayom. http://www.israelhayom.com/site/newsletter_opinion.php?id=3913. 
  93. ↑ ទំព័រគំរូ:Cite web ។
  94. ↑ ៩៤,០ ៩៤,១ ៩៤,២ "Global Christianity – A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population" (PDF). Pew Research Center. Archived (PDF) from the original on 9 August 2021. Retrieved 25 October 2025.
  95. ↑ "Region: Asia–Pacific". Pewforum.org. 27 January 2011. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 25 October 2025.
  96. ↑ Jha, Preeti (26 December 2007). "Guinness comes to east Delhi: Akshardham world's largest Hindu temple". The Indian Express. http://www.expressindia.com/latest-news/Guinness-comes-to-east-Delhi-Akshardham-worlds-largest-Hindu-temple/254631/. 
  97. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  98. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  99. ↑ {{Cite CIA World Factbook |country=Burma |access-date=27 October 2025}
  100. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  101. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  102. ↑ "The Census of Population and Housing of Sri Lanka-2011". Department of Census and Statistics. Archived from the original on 24 July 2013. Retrieved 27 October 2025. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  103. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  104. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  105. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  106. ↑ "China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2005". US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 8 November 2005. Archived from the original on 26 December 2020. Retrieved 27 October 2025.
  107. ↑ "China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2006". US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 September 2006. Archived from the original on 17 September 2020. Retrieved 27 October 2025.
  108. ↑ "China (includes Taiwan only): International Religious Freedom Report 2007". US Department of State: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 15 September 2006. Archived from the original on 25 June 2020. Retrieved 27 October 2025.
  109. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  110. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  111. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  112. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  113. ↑ "Chinese Han Nationality: Language, Religion, Customs". Travelchinaguide.com. Archived from the original on 17 October 2017. Retrieved 27 October 2025.
  114. ↑ "Culture of North Korea – Alternative name, History and ethnic relations". Countries and Their Cultures. Advameg. Archived from the original on 5 August 2009. Retrieved 27 October 2025.
  115. ↑ {{{2}}} ច្រកចូលនៅក្នុង សៀវភៅការពិតពិភពលោក
  116. ↑ Bureau of East Asian and Pacific Affairs (2009). "Background Note: North Korea". U.S. State Department. Archived from the original on 18 August 2020. Retrieved 27 October 2025.
អាស៊ីខាងកើត
អាស៊ីអាគ្នេយ៍
អាស៊ីខាងត្បូង
អាស៊ីកណ្តាល
អាស៊ីខាងជើង
អាស៊ីខាងលិច
សំគាល់

១ ជាផ្នែកមួយនៃទ្វីបអឺរ៉ុប។
២ តៃវ៉ាន់នៅមិនទាន់បានទទួលស្គាល់ដោយអ.ស.បនៅឡើយទេ។
៣ ផ្នែកមួយក្នុងទ្វីបអាព្រិក
៤ ប្រទេសជាកោះ

បានពី "https://km.wikipedia.org/w/index.php?title=អាស៊ី&oldid=328427"