Ислама пхи бӀоагӀа
Исла́ма пхи бӀóагӀа (эрс: Пять столпо́в исла́ма, Ӏар. أركان الإسلام خمسة) — берригача бусулба на́ха́ леладе параз а долаш, ислама́ бух булаш а дола шарӀан керттера тӀадуллараш да.
Цу пхе бӀоагӀаех ба:
БӀоагӀий
[тоаде | тоаде чура]«Ислама бӀоагӀий» аьнна Къуръана чу белгалдаьккхадац из 5 хӀама, вешта аяташка къаьст-къаьста а, цхьадараш цхьана а хьоахадеш дале а. БӀоагӀий АллахӀа Элчан ﷺ, хьадисашка[англ.] хьоахадеш да. Цун элементашка массаболча бусалба наьха барт тайнаб. Царех хӀарадар нигатага хьежжа лоархӀаш да[1].
Ислама пхе бӀоагӀо чулоац хӀара сага́ фараз йола пхи Ӏамал[1]:
- АллахӀ цаӀ вари Мухьаммад Элча ﷺ бакъвари чулоацаш дола тешал хьадоаладар (шахӀадат);
- дийнахь пхи ламаз дар (солят);
- Мархий бетта марха кха́бар (совм);
- из эшаш йолчоа налог в пользу нуждающихся (закят);
- Макка зератдар (хьажол)[1].
ШахӀадат
[тоаде | тоаде чура]
Тешал (шахӀадат) доаладар саго АллахӀ цаӀ вара принципаца мукӀарло дар да: «АшхӀаду ал-ля́ иля́хӀа илля-ЛлоахӀ, ва ашхӀаду анна Мухьаммадар росулю-ЛлоахӀ». Цун маӀан да: «Аз тешал ду АллахӀ воацар (Ӏибадат де хьакъ долаш) кхы даьла ца хилари, Мухьаммад цун Элча хилари». ШахӀадат доаладарца им дулл (бусалба дин тӀа эц), из доаладу хӀара ламазагахь[1]. Цо чулоац керттера ши хӀама:[2]
- Даьла цаӀ вари;
- Мухьаммад ﷺ Элча хилари.
ШахӀадат Мухьаммад Элчано ﷺ даӀват деча хана дӀаэттад, из доаладарца нах ширкала чура а, кхыча динашкара а ара а бувлаш ислам дингахь чубувлаш хиннаб. ШахӀадат гӀоазотаца дувзаденна а да: гӀоазоташ нахага шахӀадат хьадаккхийтара духьа деш хиларах а, гӀоазоташ шахӀадат бага а долаш леш хиларах а (е бага долаш санна)[3].
Шоаш бусалба лоархӀача шиӀийша шахӀадата тӀа а Ӏали ибн Абу ТӀоалибах[англ.] дешаш тӀатох цар из везвергахь сов тӀех дола шоай Ӏакъидат ӀотӀатохаш: «ва Ӏалийюн Валийю л-ЛоахӀ» оалаш, «Ӏалий АллахӀа овлаьъ хилари» яхилга да из. Деррига хьавӀашагӀтехача «Аз тешал ду АллахӀ воацар (Ӏибадат де хьакъ долаш) кхы даьла ца хилари, Мухьаммад цун Элча хилари, Ӏалий АллахӀа овлаьъ хилари» яхаш хул цар шахӀадат.
ДогцӀена шахӀадат хьадоаладаьча хана денз саг бусалба а лоархӀ, шарӀано, суннатага хьежжа, яхаш мел дола хьукамаш (соцамаш) леладе дезаш а хул.
Ламаз
[тоаде | тоаде чура]ХӀара кхер белгалонаш гуча мел яьнна вола саг дийнахьа пхи ламаз де фараз долаш ва. Ламаз ший ханнахь, сунната тӀа чӀоагӀдаьча кепагӀа де дезаш да[1]. Къуръана тӀа ламаза хьисап латтац, амма из де дезаш хилар а, цунгахь оалаш дола цхьаццадола дуӀаш а, цхьайола ламаза ханаш а хьоахаеш я. Ламаз мишта де деза Мухьаммад Пайхамара ﷺ хьахьийхад, цо даьчча тайпара хьалхарча бусалба наха из дӀадага а лаьцад. Ламаза хьисап цхьа ха яьнначул тӀехьагӀа цхьан кепара эттад, цул тӀехьагӀа цун цхьаццайолча доакъаш Ӏаламнаьха кхетамагӀа кӀеззига эргаш мара хиннадац, асхьабашка а из кӀезига эргаш хиларах (хӀана аьлча, хӀара асхьабо шийна Элчано ﷺ деш дайнача тайпара деш хиннад ламаз, хӀаьта цо цкъаза цхьадола хӀама вешта деш хиннад[4].
Деррига дешаши дуӀаши ламазагахь Ӏарбий меттала де дезаш да. МазхӀабагеи Ӏаламнаьха къовлашкеи (хетарашка) хьежжа царех цхьаццадараш кӀеззига эргаш хул[4].
Дийнахь деш дола пхи фараз ламази, царца дувзаденна суннаташи ераш да:
| ламаза цӀи |
ракаӀатий дукхал |
хьаду ха |
|---|---|---|
| Ӏуйра (фаджр) | суннат 2 ракаӀат, фараз 2 ракаӀат | сатессачул тӀехьагӀа малх кхеталца |
| делкъа (зухӀр) | суннат 4 ракаӀат, фараз 4 ракаӀат, суннат 2 ракаӀат | делкъа тӀехьенгара малх чубиза ластталца |
| малхбуза (Ӏаср) | фараз 4 ракаӀат | малх чубиза лестачул тӀехьа маьлха го чубиззалца |
| маьркӀижа (магӀриб) | фараз 3 ракаӀат, суннат 2 ракаӀат | малх чубизачул тӀехьагӀа боад къовлабаллалца |
| пхьера (Ӏиша́ъ) | фараз 4 ракаӀат, суннат 2 ракаӀат | боад къовлабаллалца ах бийса яллалца/сатассалца |
Цхьацца долча хьале делкъа ламаз малхбуза ламазацеи, маьркӀижа ламаз пхьера ламазацеи гулде йиш я, масала, наькъа хилча, е цамогаш хилча. Малх ийже (зените) болча ханеи, малх хьалбоалача ханеи, чубузача ханеи ламаз де йиш яц. Ламаза юкъе чудолхача дуӀаел совгӀа саго ший дуӀаш а деша йиш я ламазагахь[4].
Ламаз ше цхьаь а жамаӀатаца а де йиш йолаш да. ПӀаьраска дийнахь рузба ламаз делкъа ламаза когаметта отташ да, из маьждиге деш да. Цун пайдаех да саг жама́Ӏатах ца къастар а, хьехамга ладувгӀар[1].
Ламаз деш йола моттиг цӀена хила еза, цудухьа шоашта атталагӀа бусалба наха кӀувсаш кӀала а тувсаш ду ламаз. Ламаза́ дӀаотташ вола саг ламаз ийца а хила веза, иштта догцӀена а долаш уйлаш цӀена а яь ламаз толашагӀа да[2].
ЖамаӀат ламаз деча хана бусалба нах имама́ тӀехьаувтт, имам ламаз дерашта хьалха латташ ва. Кхалнах маӀача нахах къаьста деш хул ламаз, жамаӀатаца деш хилча а. Ламаз деча хана е даа а, е мала а, е ве́ла а, е совлен маьже хьоаяр а могадаьдац. Веха́ волаш ламаз де йиш яц. Уне-айпе бараш а, ха́нна цамогаш бараш а шоаш низ кхоачаш ца хилча, аттача бувла йиш йолаш ба Ӏохайна е бийша бадаш ламаз деш, шоаш низ ма кхоачча, цхьабакъда ламаз цхьаккха дича а дита йиш йолаш дац. Шоаш бусалба мел лоархӀача наха дукха хӀама ца эргаш ламаз цхьатарра ду геттара тувлабеннараш лоархӀаш ца хилча, цар ламаза кеп харцъю[4].
Ламаз ракаӀаташта де́къ, цхьа ракаӀат яхар тайп-тайпара дӀахьахьа́ри хӀамаш дешари да, цхьа ракаӀат даьлча из деррига юха а де деза — из цунца долалу шоллагӀа ракаӀат. ДуӀаш дешар а, дӀахьахьа́р а ший аргӀа йолаш хул, аргӀан тӀара ваьлча, ламаз дохаш хул дукхагӀа йолча хана. Ламаза дӀаотташ вола саг ламаз а ийца, Ӏоврат хьула а даь, къиблатага (къулбехьехьа, Маккарча хьажцӀенга) а вийрза дӀаотта. Маьждигашка къиблат из хьалдоттача хана белгалъяьккха хул, нагахь гӀишлон йийрза оагӀув къиблата оагӀонца вӀашкайоагӀаш ца хилча, кӀувсаш дӀадерзадаь Ӏодехк къиблатагахь, е кӀувса тӀа тӀӀийрг а техе мугӀараш белгалдоах. Нагахь бусалба саг наькъа волча хана ламаза ха йоале, шийна къиблата́ гаргагӀа хеташ йолча оагӀонгахьа а вийрзе ду цо ламаз[2].
Ламаз деча хана къиблат йолча оагӀорахьа а вийрзе, нигат дег чу а долаш, кулгаш хьалъайду бусалба саго «АллоахӀу акбар» (такбир) а оалаш — цу хӀаманца ламаз дӀадехкар хул. Аьтта кулг аьрда чу тӀа а дилле, ши пхьарс накха́ кӀала булл цо, тӀаккха шийна лой, дуӀа а дийше, аль-Фатихьат деша волалу. Фатихьат дийшачул тӀехьагӀа моллагӀа кхыдола суврат е аяташ а дийше, такбир оалаш кулгаш хьал а айдийя, букъ Ӏоберзабу цо — рукане верз из ишта. Цул тӀехьагӀа «СамиӀа ллоахӀу лиман хьамидахӀ» (АллахӀа́ хеза́в/хозалва шийна хоастам баьр) а оалаш, кулгаш хьалъайдеш хьалнийслу из. Хьалнийсавеначул тӀехьагӀа суждане вода из, сужданера ваьлча Ӏохов из, тӀаккха юха суждане вода. Ишта цхьа ракаӀат йистедоалл. Цул тӀехьагӀа шоллагӀа ду, цул тӀехьагӀа аттахинг деш — из иштта тӀехьарча ракаӀате а деша деза. Из даьлча салот а дилле, «Ассаламу Ӏалейкум ва рохьматуллоахӀ» аларца аьттехьеи аьрдехьеи салам лу цо[4].
Фараз ламазел совгӀа бусалба наха суннат ламазаш а де йиш, уж дича маьл хул, ца дича къа хилац[2].
Загат
[тоаде | тоаде чура]Загат яхар из эшача наха йоал ялар да. ФакъихӀаша «[къиноех] цӀенвалар» аьнна доашх цун меттагахь дола маӀан[5].
Маккарча сураташка закат яхар сагӀа далар аьнна маӀан долаш да. ХӀанзарча кхетамагӀа дола загат бусалба наха Маддане хӀиджрат даьчул тӀехьагӀа дӀаэттад. АллахӀа Элча ﷺ кхелхачул тӀехьагӀа загат дала безам цахилар керастал дара бахьанех бахьан хиннад[5].
Закят выплачивается взрослыми дееспособными мусульманами. Женские украшения, золотая и серебряная отделка оружия не облагались налогом. Собранные суммы должны расходоваться в течение года и только в том округе, где они собраны[5].
| № | ЦӀи | Нисаб |
|---|---|---|
| 1 | кхаш | 5 васкъ (975 кг) |
| 2 | комсаши хурмаши | 5 васкъ (975 кг) |
| 3 | доахан | 5 инкал е 20 етт е 40 устагӀа |
| 4 | дошои дотои | 20 динар е 200 дирхӀам |
| 5 | товар | боагӀача маьхах |
Загат доагӀарех ба: миска нах; къе нах; загат гулдераш; лаьш, уж мукъабаргболаш; декхар хьаьрча дӀадала ца могараш; цӀабаха рузкъа доаца наькъахой; «гадаккха дезараш»[5].
Марха
[тоаде | тоаде чура]Элчано ﷺ марха кхабар хӀиджрата 2-ча шера хьахийхад фараз деш (634-ча шера). Марха кхаба дезаш хилар Къуръана тӀа а сунната тӀа а хьабелгалдаьккха да. Из кхаба фараз да Мархий бетта 29 е 30 дийнахь. Сатессачул тӀехьагӀа малх чубиззалца кхаба деза марха[1].
Марха кхабаро чулоац ара сийрда йолча юкъа хӀама ца яар а, хӀама ца малар а, маро сесагаца вижар-гӀаттар ца дар а. Иштта цӀена мел доацачох гаьнавала а веза. Малхчубизачул тӀехьагӀа хӀама яа а, мала а, сесагаца вижа а йиш я. Бийса АллахӀ хьоаха а веш, Къуръан а дешаш яьккхача маьл болашагӀа да. Мархий бетта къаьстта деза лоархӀ Далла Ӏамал яр: сагӀа далар а, къовсамаш дитар а, гаргало хоттар а, кхыдар а[6]
Марха фараз да кхер белгалонаш гуча мел яьннача сага́. Цхьадола хӀамаш бахьан долаш марха кхоаба ца лураш, масала, наькъахой, гӀоазоташ, лаьш, иштта хьаькъале боаца унахой, иштта мархах зе хила тарлуш бола нах а (унахой, боккхий нах, берагӀа бола кхалнах, бер докхаду кхалнах) марха ца кхоабаш Ӏе йиш йолаш ба, аьттув баьлча хьатӀакхоабаш[1]. Из доацаш марха кхаба йиш яц бетт-бетта хула лазар дола кхалнах[6].
Марха кхабарах мукъа баьха нах шоай аьттув ма боалла керда шу хьатӀадалехь марха кхаба дезаш ба, нагахь из цакхаба дола бахьан дӀадаьнна дале. Цаховш хӀама яарах, маларах е шокъ ярах марха дохац. Марха шу далалехь хьатӀа ца кхаьбараш гӀод дӀадала дезаш ба, вӀалла хьатӀакхоабалуш боацараш каффарат дала дезаш ба. Марха кхоабалуш боацараш тӀехьа наха юкъе эхь ца хеташ хӀама юаш лела йиш йолаш бац[6].
Хьажол
[тоаде | тоаде чура]Хьадро язапа Макка а ваха цигарча цхьаццадолча зераташка гӀолла вахар да. Хьажол де хӀара бусалба саго сатувс. Макка хьажолца ювзаенна Ӏамалаш ю, тӀаккха Маддане Пайхамара маьждиг да, цига ламаз дар маьл болаш да. Иштта Маддане Пайхамар ﷺ ше а воалл дӀавелла. КаӀбат еттар Адам пайхамар ва, цул тӀехьагӀа Нухь пайхамара хана хий тӀадаьннача хана ехай из, тӀаккха тӀехьагӀа ИбрахӀим Пайхамара ﷺ ший виӀийца хьалъеттай из. Хьажол ИбрахӀим Пайхамарга дехкаш да, цо даьндаь Мухьаммад Пайхамара а ﷺ даьд из, тӀаккха цунга хьежжа массаболча бусалба наха а ду. Къаьнарча Ӏарбаша Мухьаммад Пайхамар ﷺ ва́лехь тӀехьа хьажол деш хиннад, цхьабакъда цар бӀалгӀаш лаьттад цига. АллахӀа Элчано ﷺ хьажол ше цкъа даьд хӀижрата 10-ча шера{sfn|Кругосвет}}.
Хьажол хӀара сага фараз да; хьажол де ца могар шийна когаметта саг вахийта йиш йолаш ва. Кхалнаха хьажол шоай махьрам маӀа саг волаш мара де йиш яц[2]. Хьажол хӀара шера зуль-хьиджат бетта ду, цунна юкъе массехк Ӏамал юкъейод[7]. Макка хьажол ду Мархий бутт дӀабаьнна ши бутти итт дии даьнначул тӀехьагӀа, цунца дувзаденна да ГӀурбан денош а. Хьажол деш хӀара шера массайтта миллион саг хул. Мел дукха мара ахча ца хиларах хӀара маӀа саг ши кӀада а дехе мара хьажол де йиш йолаш вац, дукхагӀа йолча хана кӀай кӀада хул хьажоша тӀадувхадер. Хьажол дарца дуккхача къиношта гештду[1].
Зуль-хьиджат бетта 7-ча дийнахьа дале а, е кхы хьалхагӀа дале а, хьажой Макка Ӏокхоач. Ихьрам тӀа а дехе, зӀамига хьажол (Ӏумрат) ду цар. Цул тӀехьагӀа хьажол дӀадехк[7].
Зуль-хьиджат бетта 8-ча дийнахьа хьажой даа а мала а ийце Ӏарафат лоам болча болх Муздалифати Минаи яхача моттигашта ӀотӀех а бувлаш. Цу Ӏарафата йисте бийса йоаккх цар[7].
Зуль-хьиджат бетта 9-ча дийнахьа Ӏарафат лоам болча латтар хул, цига малх чубиззалца латт. Цига латташ Даьле хьесталуш, цунга дуӀаш деш хул хьажой. Малх чубизачул тӀехьагӀа Муздалифат яхача метте ӀотӀаболх уж тӀаккха[7].
Зуль-хьиджат бетта 10-ча дийнахьа Ӏуйра ламаз даьчул тӀехьагӀа хьажой Мина атагӀа болх цига джамараташка тӀой тувсаргдолаш. Цул тӀехьагӀа гӀурба ду. Цу дийнахьа дерригача дунен тӀа ГӀурбан цӀай дезду. Цигара Ӏадика ювца тӀавоаф де болх хьажой[7].
Зуль-хьиджат бетта 11—13-ча деношка хьажоша ца даьчо дӀахо а гӀурба ду, иштта хӀаранечо хӀара дийнахь Мина джамараташка тӀолгаш тӀувс[7].
Хьажол мишта де деза хьахьекхар Мухьаммад Пайхамар ﷺ ва. Хьажол мишта де деза мазхӀабашка дӀачӀоагӀденна дӀаэтта а да. Хьажола лоадам юкъерча бӀаьшерашка чӀоагӀа боккха хиннаб, цхьабакъда хӀанз а цун лоадам эшалуш бац[7].
Хьажол доацаш кхы а «зӀамига хьажол» а хул — Ӏумрат, из мичча хана де йиш йолаш ба. Из а чӀоагӀа маьл болаш да, цхьабакъда хьажола маьлага кхоачаш бац. Ӏумрат дукхагӀа йолча хана хьажолца цхьана ду наха, аьттув болчар кхыча хана а ду[2].
Белгалдаккхар
[тоаде | тоаде чура]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Гогиберидзе, 2009, оа. 183—185.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Кругосвет.
- ↑ Ислам: ЭС, 1991, Шахада, оа. 296.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Ислам: ЭС, 1991, ас-Салат, оа. 204.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Ислам: ЭС, 1991, Закат, оа. 74.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Ислам: ЭС, 1991, ас-Саум, оа. 208.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Ислам: ЭС, 1991, аль-Хаджж, оа. 261.
Литература
[тоаде | тоаде чура]- Гогиберидзе Г. М. Исламский толковый словарь. — Ростов н/Д.: Феникс, 2009. — 266 с. — (Словари). — 3000 экз. — ISBN 978-5-222-15934-7.
- Ло:ИЭС-1991
- Ло:ИСА-1988
ТӀатовжамаш
[тоаде | тоаде чура]- Бибикова О. П. Ислама пхи бӀоагӀа // Энциклопеди «Кругосвет».
