Чулоацамага гӀó

Кавказдехье

Википеди материал
Закавказье
регион
40°22′46″ с. ш. 49°53′28″ в. д.HGЯO
Викилармий логотип Медиафайлаш Викиларма чу

||}}}}

Кавка́здехье́ (эрс: Закавказье[1][2][3][4][5], эрм. Անդրկովկաս, гӀозл. Cənubi Qafqaz, гурж. სამხრეთი კავკასია), е ЗӀилбухе́ра Кавка́з — Малхбоалехьарча Европаннеи Хьалхарча Азенни гӀай а деш, Кавказа дакъа дола геополитикацара регион. Йоккхача Кавказа Кертерча е Хий къоастадеча довкъал зӀилбухехьа улл Кавказдехье.

Кавказдехье лоархӀ Йоккхача Кавказа зӀилбухерча босений доккхагӀа долча даькъах а, Колхидах[эрс.] а, Курай таьӀача моттигах а, ЗӀамигача Кавказах а, Эрмалой лоамен[эрс.] гӀинбухен-малхбоалерча даькъах а[6], Талыша лоамех а. Кавказдехьен доазона тӀа Эрмалойчеи, ГӀозлойчеи Гуржехьеи улл. Цул совгӀа Кавказдехьа я́д цхьан даькъе тӀаийца[эрс.] паччахьалкхенаш а: Эрсечеи цхьацца кхыйолча паччахьалкхенаши тӀаийца йола Абхазехьеи, ЗӀилбухера ХӀирийчеи, иштта цхьанне а тӀаийца йоаца Арцахен Республикеи. Кавказдехьен доазув гӀинбухехьа Россе Федерацеца да, зӀилбухехьа — Туркий мехкацеи ХӀиранацеи да, малхбузехьа Ӏаьржа форд ба, малхбоалехьа Къаспий форд ба. Кавказдехьен майда[эрс.] 190 эзар кв.км я[7].

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай меттала укх регионах йоаккха «Кавказдехье» яха цӀи неологизм я, из йоагӀаш я эрсий метта тӀара — Закавказье яхачох. Цу тайпара «за» яха дешхьалхе йолаш цӀераш техкар эрсий меттала чӀоагӀа даьржа да, дукхагӀча даькъе йовзаш йолча географе объектагара дола лаьтташ белгалдоах цунца (масала, Заволжье, Зауралье, Забайкалье малхбузехьара малхбоалехьа водаш хилча, е Закавказье — гӀинбухехьара зӀилбухехьа, е Закарпатье малхбоалехьара малхбузехьа). Цу тайпара хӀамаш гӀалгӀай меттала а да чӀоагӀденна: Идалдехье, Тийркалдехье, амма Кавказаца цу тайпара термин тархьаре чӀоагӀъяла кхийнадац. Цу тайпара дола хьисап нийса лархӀац, цунца Юккъерча Эрсечера боагӀа гӀоарол[эрс.] хул, объективни хилац из, хӀана аьлча ишта цӀи туллаш хилча, Кавказдехье (Закавказье) ала йиш хул Къулбаседа Кавказах а, зӀилбухера гӀинбухехьа хьалводаш хилча.

«ЗӀилбухера Кавказ» яха термин «Кавказдехьен» синоним йолаш шерра Советий Союз ехачул тӀехьагӀа мара лелае йолаяьяц, цхьабакъда духхьашха кхы а Хьалхара дунен тӀом болабалалехь из лелаеш моттигаш а хиннай.

Доазонаш

[тоаде | тоаде чура]

Эттача ӀадатагӀа, Кавказдехьен гӀинбухера гӀай лоархӀ Керттера Кавказа дукъ, тӀаккха зӀилбухера доазув СССРа доазув лоархӀаш хиннад Ӏаьржачеи Къаспийи фордашта юкъе (Кавказдехьара доазонйистера округ). ХӀанзара зӀилбухехьара гӀай туркий оагӀорахьара 1921-ча шера Москвеи Карсеи хиннача договорашца белгалдаьккха хиннар да[8].

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

Кавказдехье чӀоагӀа шира лаьтта да, ширача замалахь денз Европаннеи Азеннеи, Малхбоаленнеи Малхбузеннеи юкъе юкъарча йолаш хиннай из. Укхаза гӀолла ухаш хиннад базара наькъаш, къамаш-тукхамаш йорт етташ дӀахьакхолхаш а хиннад, тӀемахой эскараш а хиннад шира паччахьалкхенаш хьаяха гӀерташ. Къаьстта долча Европеи Малхбоаленнеи мехкашца бувзамаш а чӀоагӀа хиннад Кавказдехьен — Ширача Янехьенца, Ваьзаренца, Румаца, ХӀиранаца, ХӀиндехьенца, Ченкехьенца, кхычарца.

Вай замал хьалха IX—VI-ча бӀаьшерашка укхаза хиннай дунен тӀа эггара ширагӀчарех йола паччахьалкхенаш — Колхидеи[эрс.], Бейнии[эрс.]. Вай замал хьалха I-ча эзаршера шоллагӀча даькъе хиннай: Йоккха Эрмалойче, Кавказхой Албани, Ибери. Ширача замашкара дисад архитектурани литературани говза сийленгаш.

Юкъера бӀаьшераш долалуча хана моттиге бахараш керттерча кхаь тоабан нах хиннаб: ́эрмалойи[эрс.], гуржийи, албанаши[эрс.]. Эрмалой дукхагӀа зӀилбухерчеи малхбузехьарчеи доакъошка баьхаб. Гуржий (картвелаш) — гӀинбухехьеи, малхбузехьеи. Албанащ — Къаспий форда́и Курахин лохерча даькъа́и юкъе. VII-гӀа бӀаьшу хьатӀадоагӀача хана чӀоагӀа эрмалошха берзабаь хиннаб уж, тӀаккха цул тӀехьагӀа 4 бӀаьшу далалехь юхе дахача къамашца (жӀаргахой а бусалба а) дӀаийнаб уж. Цу керттерча къамаел совгӀа иштта Ӏарбий а яний[эрс.] а бахаш моттигаш хиннай укхаза, иштта Кавказа гӀинбухехьара хьалбаьхка нах а[9]. ХӀиранхой къамаш дукхагӀа зӀилбухен-малхбоалехьарча лаьтташка Ӏохувшаш хиннад, Арахил[эрс.] зӀилбухехьа уллача тархьара ГӀозлойче, хьагучох, кхуртий[эрс.] хиннаб уж цу хана.

Хьаьна лаьтташи, хиши, атта мехкали хилар бахьан долаш юртбоахам чӀоагӀа дегӀаденад укхаза — хий детташ кхаш леладар а, даьгӀенашка жа-доахан доажадар а. Базар е аьттув хилар бахьан долаш, тайп-тайпарча пхьоалленаш хьахулаш а хиннай, пхьеш а хьахиннай, траснпорт а дегӀаенай.

Вокха оагӀорахьа хьежача, сов хьаьна лаьтташ хилар бахьан долаш низ бола тӀом бе кийча бола лоалахой чухьежаш хиннаб даим — цкъарчоа Румой импери[эрс.]* хиннай из, тӀаккха Ваьзареи, Сасанидий паччахьалкхеи[эрс.], дин доажаде баьхка Ӏарбий халифати[эрс.]. XIII—XV-ча бӀаьшерашка — моалой[эрс.] ихаб, АстагӀа Темар тӀехьа. Цул тӀехьагӀа Кавказдехье Сефевидашеи[эрс.] Хьункархошеи къувсаш хиннай. Юкъерча бӀаьшерашка тӀемах хьалдикъа цахаддаш довнаши, къовсамаши, гӀелал тӀалоаттаю эскараши дола лаьтта хиннад цох.

{{кхм|Сефевидское государство|Сефевидий ХӀиран]] XVIII-ча бӀаьшера юккъе ехачул тӀехьагӀа, Кавказдехьен лаьтташка ха́нченаш хьахиннай дукхагӀча даькъе кертте тюркий мотт бувца гӀозлой династеш а йолаш.

Кавказдехье СССР лоаттаме

[тоаде | тоаде чура]

ТӀехьарча шин бӀаьшера кавказерча къамай вахар Россе имперецеи, цул тӀехьагӀа — СССР-цеи дувзаденна хиннад. СССР-е цкъарчоа Кавказдехьара СФСР[эрс.] хиннай, тӀехьагӀа кагегӀча республикех екъаеннай из. Кавказдехьен советий мура белгало хиннай регионе промышленность алсмаъя́лар, СССР чухьнахьа юртбоахама бувзамаш чӀоагӀдалар, Кавказдехьарча республикий юкъарлон-экономикацара де́гӀада́р дӀанийсдалар.

Россе Кавказдехье, 1913-гӀа шу

«Вот здесь мне наша граница не нравится», - сказал Сталин и показал южнее Кавказа (свидетельство Молотова, послевоенное время)[10].

Союзе пайда эцаш хиннаб Кавказдехьен экономикацара гӀойленех — хих хьинар дикка даккха йиш хилар, аьшкан а вешта дуккха маьхаш доалла мӀа[эрс.] даккха йиш хилар, мехкадаьтта[эрс.] хилар, курорташ-санатореш е йиш хилар, сомаш чуэца йиш хилар, чхьагӀар даккха, чаьбуц чуэца, жа-доахан доажаде йиш хилар.

Цунца цхьана хӀама хьаяр сихха дегӀадоаладе вӀаштӀехьадоаллаш хиннадац наьха дукхалга хьежжа, цудухьа адамий гур[эрс.] хиннаяле а, къаьстта юрташка, нах пхьешка дӀаухаш, Кавказдехьара дӀаухаш хӀамаш леладеш хиннаб. Моттигерча экономикан доккха дакъа дӀалоацаш хиннад Ӏийне йолча экономикас[эрс.], цудухьа чӀоагӀа кхааш телар даьржа хиннад массадолча лагӀашка: Ӏаьдала а, парте а, юртбоахама а, бокъо лораеча а, кхел еча а. Кланаш хьахулаш хиннай тайп-тайпара отраслаш шоашта кара а ерзаеш, ше-шоай иерархи а хьахулаш; нах таронах чӀоагӀа эргаш хиннаб.

1980-гӀа шераш чакхдоалаш 1990-гӀа шераш долалуш бӀаргадайнад КПСС къамашца дӀахьош йола политика цхьаккха даькъе йоацилга. Даим советий къамаш социально-экономикаца дегӀадоаладе гӀерташ керда юкъарло хьае гӀерташ хиннай из — советий халкъ. Политике вахар либерализмага лестачул тӀехьагӀа хӀамаш кхайкадар атта а денна национализм айъенна хиннай, республикашкара Ӏаьдал цу хӀаманна кийча хиннадац. ЗӀанарагӀа Ӏодахад тӀаккха юхе мел дисар: националистий организацеши партеши вӀашкайийхкай, халкъа фронташ йолаеннай. Политикацара хӀамаш дӀадеха болабеннаб нах, кхыметтала кортамукъале а. Ӏаьдал цунна духьала нах ӀотоӀабе а, чубехка а, националистий хьалххошта кхел е а болабеннаб, раьза боацаш нах арабайлча — герзаца уж совцабеш хиннаб (Каьлаке), эскар чудоаккхаш хиннад хӀаччийдаьннар соцаде гӀерташ (Баку). На́ха конституцешка язъяь латта ше-ший лархӀа бокъо хилар дӀаехай, цигара эзараш беха Ӏобаьхка нах дӀахьааха болабеннаб (Эрмалойче — Арцахен АО[эрс.] — ГӀозлойче). Къамашта юкъе на́ха́ чухьелхаш, уж бовхаш, боабеш моттигаш хиннай (Сумгаит, Баку, Гугарк, Арцахе). Уж хӀамаш соцаде гӀерташ герз дола нидз Ӏочубоалабеш хиннаб, хӀаьта цох дуккха машаре бола нах леш хиннаб. Цу тӀара къамашта тӀагӀолла хьаяь автономеш дӀаяха йолаяьй (Абхазехье, ЗӀилбухера ХӀирийче, Арцахе) — моттигерча доалченаш бехкаш доахаш хиннад юккъерча Ӏаьдалах хӀама хӀана диц оаш яхаш а, кхыча оагӀон оагӀув хӀана лоац оаш яхаш а. Цу тӀагӀолла республикаша СССР-а чура араяла лоархӀаш хиннад.

СССР ехачул тӀехьагӀа йола Кавказдехье

[тоаде | тоаде чура]
2020-гӀа шу даьнначул тӀехьагӀа йола Кавказдехье: ГӀозлойче, Эрмалойче, Гуржехье, цхьан даькъе тӀаийца Абхазехье, ЗӀилбухера ХӀирийче, тӀаэцанза йола Арцахен Республика[эрс.]

Кавказдехьарча хилламаша лоадам бола дакъа лаьцад СССР йохаргахь. Цу хана Кавказдехьарча мехкашкара Ӏаьдал националисташ болча хьалххой кара хиннад, тӀаккха кортамукъале ма кхаьччинге Кавказдехьарча тӀема округа сов-цӀеношкеи тӀема базашкеи долча герза́ а тӀакхаьчаб уж. Укхаза хиннайола советий эскара доакъош (часташ) цу хана дукхагӀча даькъе моттигерча бахархоех латташ хиннай. Чоалхане йолча тӀема техниканна урхал дергдолаш сихха наёмникаш хьаэцаш хиннаб — Эрсечереи Украинереи. Регионашка довнаш хургдолаш хӀама эшаш хиннадац. 1992—1993-гӀа шераш гӀордаьннад ГӀозлойченнеи, Эрмалойченнеи, тӀаэцанза йолча Арцахеннеи юкъеи, Гуржехьеннеи Абхазехьеннеи юкъеи, Гуржехьеннеи ЗӀилбухерча ХӀирийченнеи юкъеи цӀий мехкадарца.

ГӀозлойче

[тоаде | тоаде чура]
Керттера статья: ГӀозлойче

ГӀозлойчено мехкадаьтта дунен базарашка эскпорт ергйолаш турбаш йихкай Баку — Тбилиси — Джейхан аьнна. ШоллагӀа Арцахера тӀом хиллалца (2020-ча шера лайчилла бетта) ГӀозлойчен цхьа дакъа тӀаийца йоацаш Арцахен Республикас доал деш хиннад[11], цхьа дакъа — Эрмалойчено (Кярки, Бархударлы, МагӀара Аскипара яха эксклаваш). ГӀозлойчено ше Эрмалойчен даькъа доал ду (Арцвашен яха эксклави, Гегаркуникеи Сюникеи яха эксклаваши). ГӀозлойчен Къаман эскар ЗӀилбухерча Кавказе эггара доккхагӀа да. Иштта ГӀозлойчен экономикас 74-гӀа моттиг дӀалоца дунен тӀа ВВП оахамах (2020-ча шера хиннача хьалах[К. 1]).

Эрмалойче

[тоаде | тоаде чура]
Керттера статья: Эрмалойче

Эрмалойче кортамукъа йирзача хана цкъарчоа хала яьхай 1988-ча шера лаьтта аьгача хана доккха зе хиннандаь: 25000 эзар саг веннав, 500 000 эзар саг чуваха цӀа доацаш висав, региона еррига инфраструктура еха хиннай. Иштта Арцахе тӀом хилар бахьан долаш а, Туркехьареи, ГӀозлойчегахьареи доазонаш дӀакъовлар бахьан долаш а хало хиннай царна.

Гуржехье

[тоаде | тоаде чура]
Керттера статья: Гуржехье

Гуржехьен кхоачашде деза декхараш чӀоагӀа дукха хиннад — экономикаца проблемаш хиннай, курорташ хинна Ӏаьржача форда бердаш Абхазехьа дисад тӀакхоачача дац цо кортамукъале кхайкаярах, Гуржехьа чухьа Абхазехьареи ЗӀилбухерча ХӀирийчереи байдда баьхка шортта нах ба шоашта къама тӀагӀолла гӀелал лоаттаяр кхераш Ӏочубаьхка [12]. Гуржий Ӏаьдало Эрсече ю бехке цо из екъа гӀерташ хӀамаш леладендаь. 2008-ча шера маьцхали бетта 8-ча дийнахь ЗӀилбухерча ХӀирийчера къовсам болабеннаб, цу шера, маьцхали бетта 28-ча дийнахьа, Эрсечено Абхазехьеи ЗӀилбухера ХӀирийчеи официально кортамукъа хилар дӀакхайкадаьд. Из хӀама дунено харц лаьрхӀад[13]. Абхазехьени ЗӀилбухерча ХӀирийчени кортамукъале тӀаийцараш Никарагуаи Науруи, Венесуэлаи, иштта Шаьмен Ӏарбий Республикаи хиннай[14].

Эрсече

[тоаде | тоаде чура]
Керттера статья: Эрсече

2022-ча шера тушола бетта 31-ча дийнахьа ЗӀилбухерча ХӀирийчен да́ волча Анатолий Бибиловс кхайкадаь хиннад керда хоржамаш даьнначул тӀехьагӀа ЗӀилбухера ХӀирийче Эрсеченах дӀакхетилга референдум дӀахьоргья аьнна. Цу тайпара хӀамаш дувца дукха ха я. Керда президент тӀавеначул тӀехьагӀа из хӀама юхасоцадаьд. ЗӀилбухера ХӀирийче Эрсеченах хьакхетарца Эрсеченга Кавказдехьа лаьтташ хургда.

Хьажа иштта

[тоаде | тоаде чура]

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]

Доашхамаш

[тоаде | тоаде чура]

Ло:Доашхамаш

Бовхамаш

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ Закавказье // Брокгаузеи Ефронеи энциклопеден дошлорг : 86 томах латт (82 томи 4 тӀатохари). — СПб., 1890—1907.
  2. ↑ Закавказье // Доккха советий энциклопеди : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  3. ↑ Ло:Книга:БЭС
  4. ↑ Закавказье // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—.
  5. ↑ Transcaucasia, Russian Zakavkazye (ингл.). britannica.com (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). Britannica
  6. ↑ Аллен У., Муратов П. Битвы за Кавказ. История войн на турецко-кавказском фронте. 1828—1921 / Пер. с англ. Е. В. Ламановой. — М.: Центрполиграф, 2016. — С. 7—12. — 606 с. — ISBN 978-5-9524-5203-9.
  7. ↑ Кавказ (эрс.). big-archive.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  8. ↑ Халатов В. Ю. Этнотерриториальные изменения на Южном Кавказе за 1914—2014 годы : ст. // Материалы V международной конференции по исторической географии : [рус.]. — СПб. : Ленинградский государственный университет им. А. С. Пушкина, 2015. — С. 92—96.
  9. ↑ Mark Whittow. The Making of Byzantium, 600—1025 (ингл.). books.google.ge (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар). University of California Press, 1996, p. 195.
  10. ↑ Сталин считал, что большая война невозможна в близком будущем (эрс.). www.famhist.ru (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  11. ↑ США и Россия разыграют новый «кавказский гамбит». Теперь — в Азербайджане (эрс.). www.kp.ru. Комсомольская правда (17.12.2008).
  12. ↑ ОБСЕ. Декларация Будапештской встречи на высшем уровне (русский) // ОБСЕ. — 1994. Архиве диллад 6 10 2021.
  13. ↑ Security Council Fails to Adopt Resolution Extending Mandate of Georgia Mission for 2 Weeks, as Russian Federation Votes against Text | Meetings Coverage and Press Releases (ингл.). www.un.org (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).
  14. ↑ Сирия признала Южную Осетию и Абхазию (эрс.) (тӀакхача вӀаштехьа доаца тӀатовжам — тархьар).

Литература

[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]

Ло:Регионы мира
Дешаш белгалдахара гӀалат Для существующих тегов <ref> группы «К.» не найдено соответствующего тега <references group="К."/>

Хьаст — «https://inh.wikipedia.org/w/index.php?title=Кавказдехье&oldid=70881»