Turc
Türkçe  | |
| Locutors | mai de 50 milions de |
|---|---|
| Tipologia | SOV [1] Aglutinanta |
| Classificacion lingüistica | |
Lengas altaïcas
| |
| Estatut oficial | |
| Oficial de | Turquia, Republica Turca de Chipre del Nòrd, Chipre, Macedònia del Nòrd, Kosova |
| Acadèmia | Türk Dil Kurumu - TDK |
| Estatut de conservacion | |
|
Classada coma lenga segura (NE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond | |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-1 | tr |
| ISO 639-2 | tur |
| ISO 639-3 | tur |
| Ethnologue | tur |
| Glottolog | nucl1301 |
| ASCL | 4301 |
| IETF | tr |
Mòstra Türk Oğuz beyleri, ulus, işitin; üzeride Gök Tanrı basmasa, altta yer delinmese, Türk ulusu, ülkeni, töreni kim atar?
| |
| Mapa | |
 | |
Lo turc (turc: Türkçe [ˈtyɾctʃe] ) es la lenga principala del grop turqués, parlada per mai de 50 milions de personas en Turquia e dins de païses que foguèron part de l'Empèri Otoman, coma Bulgaria, Siria e Grècia, e comunautats d'immigrants en Alemanha, França, Estats Units e altres. Segon lo professor Turc, Sermet Sami Uysal, avent obtengut son doctorat en França a la Sorbona, auriá mai de 7000 mots eissits de la lenga francesa dins la lenga turca, essencialament dempuèi lo periòde Atatürk mas tanben datant egalament d'una epòca anteriora.[1][2]
Difusion geografica e usatge de la lenga
Difusion geografica
Lo turc es la lenga prumiera en Anatolia (levat lo sud-est curd) e dins lo nòrd de Chipre. Es parlat per de minoritats mai o mens importantas dins lo Curdistan turc, dins lo sud de Chipre e dins de regions isolaas del Balcans o del Curdistan iraquian. De diaspòras turcas importantas existisson egalament dins plusors païs europeus (Alemanha, França, Païs Bas, Àustria, Belgica, Soïssa, Reiaume Unit). Lo nombre de locutors es estimat a 120 milions dins lo monde. La màger part, environ 80 milions, vivon en Turquia.
Existís un turc estandardizat, basat sus las normas fonologicas e gramaticalas d'Istambol[3], e de dialectes. Lo pus important es lo dialecte anatolian occidentau que predomina dins las regions occidentalas e centralas d'Anatolia onte se tròban la màger part de la populacion turca. Los autres dialectes majors son los parlars del nòrd-est d'Anatolia (parlat dins la region de Trabzon) e de l'est d'Anatolia. Los autres dialectes son pus minoritaris car son parlats per de minoritats exterioras a l'estat turc (nòrd de Chipre, Balcans, nòrd d'Iraq, etc.).
Usatges de la lenga
Lo turc es una lenga importanta dins lo nòrd-est del bacin mediterraneu. En Turquia, a l'estatut de lenga oficiala e èra la lenga mairala de 85 % de la populacion en 2006. Es pereu oficiau al sen de la Republica de Chipre[4], mai i es unicament parlat per una minoritat (0,2 %) e de la republica turca del nòrd de Chipre – un estat unicament reconeissut per Turquia – ont es parlat per 99 % dels abitants. Dins los Balcans, a l'estatut minoritària en Bulgaria (600 000 locutors), en Grècia (40 000 locutors en 2014) e en Romania (25 000 locutors en 2014). En Asia Centrala, es reconeissut per Cazacstan (90 000 locutors).
Al niveu internacionau, lo turc es lenga oficiala de plusors organizacions regionalas ligaas a la promocion de las culturas turcas coma lo Conseu Turquic o l'Organizacion Internacionala per la Cultura Turca.
Organs de regulacion
Lo turc es regit per l'Institut de la Lenga Turca (Türk Dil Kurumu), una institucion publica creaa en 1932 per Atatürk. Es charjaa per l'Estat turc de menar de recherchas sus la lenga turca, de produrre un diccionari e d'emetre de recomandacions sus l'usatge e l'evolucion de la lenga.
Istòria
Las lengas turquicas
Las lengas turquicas son un ensemble de lengas que forman una familha d'una trentena de lengas parlaas dins una region anant dels Balcans a l'oèst de China e de Chipre au nòrd-est de Siberia. Lo nombre totau de locutors d'aquelas lengas es estimat entre 200 e 250 milions. Lor origina es pas clarament identificaa. Los Turcs semblan eissits d'un pòple sedentari establit dins la vau del flume Liao[5][6]. Obligat de quitar la region en causa de chambiaments climatics, migrèc en Asia Centrala ont adoptèron un mòde de vita nomada. Lo prototurc es ansin probable apareissut entre Tova e Mongolia a la fin del millenari II avC[7]. Aquela lenga se fragmentèc en parlars diferents durant lo millenari seguent[7].
Los textes pus ancians escrichs dins una lenga turquica son las inscripcions d'Orkhon, un ensemble de peiras levaas commemorativas erigias entre los segles VII e X al sud del lac Baikal[8][9]. En parallele, a partir dau sègle VI, los pòples turcofòns comencèron de migrar en Asia Centrala e l'airau de las lengas turquicas se desvolopèc pauc a cha pauc per curbir una larja zòna anent de la Mediterranea Orientala al nòrd-est de Siberia. En particular, a la fin del segle XI, los Turcs Seldjoquidas introduguèron lo turc oghoz en Anatolia après lor conquista de la region.
Lo periòde otoman
Afeblits per las invasions mongòlas, lo sultanat anatolian dels Seldjoquidas dispareissèc en 1308. I foguèc rapidament remplaçat per lo Sultanat Otoman, fondat en 1299, coma potença principala. Aquò durbèc un periòde marcat per la coabitacion de dos parlars diferents. Lo prumier èra lo turc otoman que prenguèc pauc a cha pauc la plaça de lenga administrariva laissaa per la disparicion del parlar seldjoquida. Escrich amb un alfabet derivat de l'arabi, èra una mescla de turc, de persan e d'arabi unicament parlaa per l'eleit. En 1876, la constitucion de l'Emperi li donèc formalament l'estatut de lenga oficiala[10]. Lo segond parlar èra lo kaba Türkçe (« turc rugós » en occitan), la lenga jornadiera de la populacion generala. Demorèc inicialament pròche de las autras lengas turcas, mas foguèc pauc a cha pauc influenciat per lo grèc, en particular dins las regions d'Esmirna e de Trebizonda.
Las reformas d'Atatürk
.jpg?lang=oc)
Durant lo segle XIX, l'Emperi Otoman assajèc de se reformar segon lo modèle occidentau per enraiar son declin. De pensaires coma Mirza Malkom Khan (1833-1908) o Mirza Fatali Akhundov (1812-1878) prepausèron alora de chambiar l'alfabet utilizat per transcriure lo turc. Apèrs l'afondrament de l'Emperi, lo movement nacionalista tornèc prendre l'idea dins lo quadre de la construccion d'un Estat-nacion turc moderne. Aquò menèc a doas evolucions a l'origina del turc moderne.
La prumiera foguèc lo remplaçament de l'alfabet otoman, fòrça complexe, per l'alfabet latin. Aquò permetèc de simplificar l'escritura e d'alfabetizar rapidament lo païs. La segonda foguèc l'abandon del turc otoman coma lenga oficiau al profiech de la lenga jornadiera de la populacion[11]. Aquela decision s'acompanhèc d'una « purificacion » del vocabulari destinaa a remplaçar los emprunts a l'arabi e al persan per de mots d'origina turca. A l'iniciativa de Mustafa Kemal Atatürk, aquelas reformas foguèron rapidament menaas entre 1928 e 1932 amb l'adopcion de l'alfabet noveu per lo Parlament, l'enebiment de l'alfabet arabi e la creacion de l'Institut de la Lenga Turca.
En causa de sa complexitat e de son nombre de locutors reduch, lo turc otoman dispareissèc. Es desenant mestrejat per quauques universitaris e apassionats.
Escritura e prononciacion
L'alfabet turc moderne
L'alfabet turc es un alfabet latin de 29 letras. 22 son de letras classicas, partejaas amb los autres alfabets latins, e 7 son de letras modificaas per transcriure de sonoritats especificas. Aqueu besonh d'una transcripcion precisa foguèc un important argument en favor de l'abandon de l'alfabet arabi tradicionau que permetiá pas de representar una partia de la prononciacion[12].
L'alfabet turc a 21 consonantas e 8 vocalas. Los diacritics i tenon un ròtle important car son utilizats per modificar la prononciacion d'una letra d'un biais significatiu. Per exemple, las minusculas ⟨i⟩ e ⟨ı⟩ son doas letras diferentas en turc.
La prononciacion
Franc de quauquei cas, chasca letra de l'alfabet turc moderne se prononcia d'un bias unic. Lo yumuşak ge, < Ğ ğ >, es l'unica letra que se prononcia feblament e qu'alonja la letra que la precedís. Una autra particularitat grafica del turc es l'existéncia de doas letras I, ‹ İ i › e ‹ I ı ›, que se díson diferentament.
Las letras Q, W e X son unicament utilizaas dins de mots empruntats.
| Majuscula | Minuscula | Nom | Nom (IPA) | Valor |
|---|---|---|---|---|
| A | a | a | /aː/ | /a/ |
| B | b | be | /beː/ | /b/ |
| C | c | ce | /d͡ʒeː/ | /d͡ʒ/ |
| Ç | ç | çe | /t͡ʃeː/ | /t͡ʃ/ |
| D | d | de | /deː/ | /d/ |
| E | e | e | /eː/ | /e/ |
| F | f | fe | /feː/ | /f/ |
| G | g | ge | /ɟeː/ | /ɡ/ |
| Ğ | ğ | yumuşak ge | /jumuˈʃak ɟeː/ | [ː], [.], [j] |
| H | h | he, ha, haş | /heː/, /haː/ | /h/ |
| I | ı | ı | /ɯː/ | /ɯ/ |
| İ | i | i | /iː/ | /i/ |
| 'J | j | je | /ʒeː/ | /ʒ/ |
| K | k | ke, ka | /ceː/, /kaː/ | /c/, /k/ |
| L | l | le | /leː/ | /ɫ/, /l/ |
| M | m | me | /meː/ | /m/ |
| N | n | ne | neː/ | /n/ |
| O | o | o | /oː/ | /o/ |
| Ö | ö | ö | /œː/ | /œ/ |
| P | p | pe | /peː/ | /p/ |
| R | r | re | /ɾeː/ | /ɾ/ |
| S | s | se | /seː/ | /s/ |
| Ş | ş | şe | /ʃeː/ | /ʃ/ |
| T | t | te | /teː/ | /t/ |
| U | u | u | /uː/ | /u/ |
| Ü | ü | ü | /yː/ | /y/ |
| V | v | ve | /veː/ | /v/ |
| Y | y | ye | /jeː/ | /j/ |
| Z | z | ze | /zeː/ | /z/ |
| Q | q | kû, kü | /cuː/, /cyː/ | — |
| W | w | çift ve | /t͡ʃift veː/ | — |
| X | x | iks | /iks/ | — |
Gramatica
Lo turc es una lenga SOV basaa sus un sistema de declinasons e d'afixes. Los afixes i tènon un ròtle centrau car permèton de precisar la foncion gramaticala d'un mot[13], de modificar son sens prumier per crear un mot noveu e d'indicar las relacions entre los diferents termes d'una frasa. Un meteis mot pòt ansin comolar plusors afixes e lo turc a un caracter aglutinant fòrça marcat.
Los noms
Lo genre
Lo turc a pas de genre gramaticau e lo sexe d'un individú a ges d'efiech sus la forma dels mots. Pasmens, existís un sistema per precisar lo genre dels noms dels objectes animats :
- lo genre femenin pòt estre precisat per l'ajust del mot kız (« filha ») o kadın (« femna »). Exemple : kadın kahraman (« eroïna »), kahraman (« eròi »).
- los emprunts al francés o a l'arabi an generalament de formas femeninas separaas. Exemple : aktris (« actritz »).
- lo sufixe serbocroat -ica permet de precisar lo sens de kraliçe (reina), d’imparatoriçe (« imperairitz ») e de çariçe (« tsarina »).
- per la màger part dels animaus domestics, de formas separaas existisson. Exemple : boğa (« taure »), inek (« vacha »).
- per los autres animaus, es possible de precisar lo sexe amb l'ajust dels mots erkek (« mascle ») o dişi (« femela »). Exemple : dişi kedi (« chata »).
La definitud
La gramatica turca ofrís pas un contraste de definitud (lo/un) similar a aqueu de l'occitan e lo turc es sovent presentat coma una lenga sensa article. Ansin, per precisar la finitud, chau utilizar un sistema fòrça diferent de la lenga nòstra :
- l'emplec de l'accusatiu suggerís un objecte definit. Exemple : yumurtayı yemek (« manjar l'uòu »).
- l'usage de l'artice indefinit bir permet de precisar un objecte indefinit. Exemple : bir yumurta yemek (« manjar un uòu »).
- l'abséncia de marcatge suggerís una quantitat indefinia. Exemple : yumurta yemek (« manjar d'uòus »).
Las declinasons e l'armonia vocalica
Lo turc dispausa d'un sistema de declinasons articulat a l'entorn de sieis cas (nominatiu, accusatiu, genitiu, datiu, ablatiu e locatiu). De gramaticans accèptan pereu l'existéncia d'un instrumentau, mas aqueu cas existís pas dins lo parlar formau. Chasca declinason es normalament identificaa per una terminason especifica. Pasmens, lo turc dispausa egalament d'un sistema d'armonia vocalica. Es a dire qu'un mot se declina amb una vocala del meteis tipe que la darriera vocala del mot. Aqueu trach a una gròssa influéncia sus l'estructura de la frasa turca car las declinasons de tots los cas, franc del nominatiu, son dictaas per las reglas d'armonia.
Lo tableu aquí-sos presenta dos exemples de declinasons : köy (« vilatge ») que seguís la declinason normala e ağaç (« aubre ») que seguís l'armonia vocalica.
| Cas | Terminason | Turc | Occitan | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| köy | Ağaç | Vilatge | Aubre | |||
| Ø | Nominatiu | Ø | köy | Ağaç | (lo) vilatge | (l') aubre |
| Armonia complexa | Accusatiu | -i/ı/ü/u | köyü | Ağacı | lo vilatge | l'aubre |
| Genitiu | -in/ın/ün/un | köyün | Ağacın | del vilatge | de l'aubre | |
| Armonia simpla | Datiu | -e/a | köye | Ağaca | au vilatge | a l'aubre |
| Ablatiu | -den/dan (d/t)n | köyden | Ağaçtan | despuei lo village | despuei l'aubre | |
| Locatiu | -de/da (d/t) | köyde | Ağaçta | dins lo vilatge | dins l'aubre | |
La possession
Los adjectius
La conjugason
Vocabulari
Annexas
Ligams internes
Bibliografia
- (tr) İsmet Zeki Eyüboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınları, Istambol, 1991, 866 p.
- (en) Geoffroy Lewis, Turkish Grammar, Oxford University Press, 2001.
- (fr) René Grousset, L’Empire des steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Payot, 1965.
- (tr) Ali Püsküllüoğlu, Arkadaş Türkçe Sözlük, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2004, 1215 p.
- (fr) Jean-Paul Roux, Histoire des Turcs, Fayard, 2000.
Nòtas e referéncias
- ↑ https://sm.k12.tr/vocabulaire-francais-passe-dans-la-langue-turque/
- ↑ https://lycie.fr/langue-turque.html
- ↑ (en) George L. Campbell, Concise Compendium of the World's Languages, Psychology Press, 1998, p. 547.
- ↑ Lo grèc es pereu lenga oficiala de la Republica de Chipre.
- ↑ (en) « Tracing population movements in ancient East Asia through the linguistics and archaeology of textile production », Evolutionary Human Sciences, vol. 2, 2020.
- ↑ (en) « Millet agriculture dispersed from Northeast China to the Russian Far East: Integrating archaeology, genetics, and linguistics », Archaeological Research in Asia, vol. 22, 2020.
- ↑ 7,0 et 7,1 (en) Junzo Uchiyama, J. Christopher Gillam, Alexander Savelyev e Chao Ning, « Populations dynamics in Northern Eurasian forests: a long-term perspective from Northeast Asia », Evolutionary Human Sciences, vol. 2, 2020, p. 11.
- ↑ (en) E. Denison Ross, « The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering », Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, vol. 5, n° 4, 1930, pp. 861–867.
- ↑ (fr) Vilhelm Thomsen, « Déchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'Iénisseï », Bull. Acad. Roy. Danemark, 1893.
- ↑ Article 8 de la constitucion otomana de 1876.
- ↑ (en) Misha Glenny, The Balkans : Nationalism, War, and the Great Powers, 1804-1999, Nòva York, Penguin, 2001, p. 99.
- ↑ (tr) Talat Tekin, Tarih Boyunca Türkçenin Yazısı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara, Simurg, 1997, p. 72.
- ↑ (en) Geoffroy Lewis, Turkish Grammar, Oxford University Press, 2001, chapitre XIV.
