Utente:Moroder/Articul

Articul per Ladin Gherdëina

.
Nasciù/da

, , (* 1 de nuvëmber 1839 a Santa Cristina; † 15 de merz 1905 a Urtijëi a Urtijëi.

Cëla nce

• Ëiles de Gherdëina che zipla

Cunliamënc

• Category:

Categoria:Uem Categoria:Scultëures de Gherdëina Categoria:Ert

Josef Kostner: L scultëur Śepl Senoner de Ronch. Calënder de Gherdëina 1973, pl. 44-49.

« Jahreswende », lëur de Sepl Senoner de Ronch

L scultëur SEPL SENONER DE RONCH

Sciche i autri ani ulëssa 1 calënder nce chëst an dlecurdé n artist de Gherdëina. 'L ié danz bele 58 ani che Sepl Senoner de Ronch ié mort; perchël truep jëuni ne '1 arà povester nianca audì numinan, y di vedli che '1 cunesciova mo, ié ënghe la gran pert bele more. Daviadechël ie-1 du- vier de dlecurdé a nosta juventù, chësc jëun plën de talënt y de idealijmo cis aldidancuei ulache '1 pèr che 1 unico ideal sibe 1 scioldo. Sepl de Ronch fova 1 plu vedi fi de bera Tone Senoner da Valantin y de anda Pazifica Senoner de Ronch. Anda Pazifica ova n fra che fova deventà preve dumenican y doi surans che fova jites munighes. N se- gondo fra fova bele mort da jëun y nsci ti fova restà 1 luech ad’ëila. Bera Tone y anda Pazifica s’ova maridà 1 an 1885 y à pa abù 10 mutons, cin mutans y cin mutons. Chinch de chisc ié po bele more da pitli. Restei ié 3 mutons y 2 mutans: Sepl, Giùdita, Luis, Maria y Tone. Sepl, 1 plu vedi, fova nasciti ai 21 de juni 1886. Bele drët da piti messov-1 judé al pere a lauré sul luech y ora de chël a fé chiena. L pere fajova springri, chël fova tei mandli che menova la giames, i braces y 1 sumen- ton, A chisc messova i mutons giavé do ora, taché ite i fii da tré y sfrië. L pere cialova for di fé drët biei y ’l cialova nce che i mutons feje 1 lëur seiche '1 toca, pervia che ’l dijova: sce ëi fesc de bel lëur, po giapa nce 1 verlëigr da '1 vënder plu sauri y ëi mo da ’n fé! Canche Sepl ova 8 ani, a-1 messé scumencé a vardé la biesces. Nsci per trëi insteies ala longia a-1 messé dì per dì levé de scur y pië su per Tramans a vardé y purté sel y léché ala biesces. Do Segra Sacun la- sciove-n de vardé y ’n vendova la biesces. Sepl s'ova nce njinià na tel pitia fauc y cun 11 ani ov-1 bele sià dut 1 diguei via’n Ronch da sëul. Canche Sepl ié stat ora de scola, ie-1 ruà ora da si berba bera Franzl dia Tinderla a mparé a ziplé. Ilô ie-1 pona stat doi inviërnesc. N struf ie-1 nce stat ju da bera Luis da Valantin ja Luca. Doche ’l ié ino ruà a cësa, a-1 scumencià a fé cristc. 'L laurova scialdi a chëi da Stufan y me prësc s'ov-1 fat n bon inuem. I ultimi ani dan ji pra i saudeies laurov-1 nce scialdi per 1 « Merkantilgebàude » de Bulsan che cumprova ju 1 lëur o '1 tulova a cumiscion. Arnold Amonn, 1 directer de chësta sozietà, fova na persona drët saurida y rëidla, y sce ’n ova debujën, dajov-1 nce i scioldi danora al laurant. A chisc ziplova Sepl cristc y Landsknechte. L an 1907 à po Sepl messé ji pra i saudeies y sté sot trëi ani. Do la scola da militèr fov-1 ruà sul Berg Isel y ilô a-1 pedù très ora ziplé. Cul tëmp fova nosc Sepl tan cunesciù ilo che duc ti dijova me plu « Der Künstler vom Iselberg ». Per i cënt ani dala viëres dl Berg Isel, 1 an 1909, ova Sepl fat te trëi mënsc de lëur na gran grupa cun doi saudeies 44

L’oma, anda Pazifica Senoner de Ronch

45

46

L pere, bera Tone Senoner da Valantin

che se dà la man, n Bayer y n Tiroler, descendënc de doi populazions che s'ova ntlëuta tan cumbatù. Cun chësc lëur s’a-1 fat tan n gran inuem che truepa zaites ova scrit de biei articuli laudan 1 artist de Gherdëina. Tl medemo tëmp a-1 nce fat n Crist per la Erzherzogin Va­ leria y n saudé tumà per n munumënt.

D'utober dl 1910 ié Sepl ino ruà a cësa. Ma ëuramei mussov-1 avëi udù ite che a sté te Gherdëina ne pudov-1 se jvilupé y ji inant sula streda che ’l s’ova metù. 'L ne 1’à nia tenida ora giut, 1 an do d’auton s’a-1 tëut si trëi scarpiei y n valguna fotegrafies de si lëures y se’n ié jit a Viena sul’academia. Mo ilô n’ulov-i nia nsavëi d'1 tò su. Per se lascé seri ite tl’academia messov-n nlëuta avëi fat 8 ani de gymnasium. Ma do avëi mustrà la fotegrafies y i articuli sun si lëures y do avëi passa n ejam, ’l a-i mpo tëut su coche ospitant. I ejames, che univa normal- mënter fac dai studënc tl tëmp de trëi ani, à Sepl fat y passà bele 1 prim an. Chësc ne fova pa me nia zeche da puech, perviache '1 fova ejames sun argumënc belau nueves per ël, seiche la prospetiva, la storia dl stil y l’anatomia. Ma cun gran ulentà y mpëni l’ov-1 fata deçà studian de dì y lauran de nuet per se tré 1 viver. Nsci fov-1 pa me prësc nce sul'academia danter i miëures se davanian plu prëmies: danter chisc 1 « Materialpreis » y 1 an 1914 1 « Prëmi dl'Aca- demia » per lëures fac tl sas. Chësc prëmi s'a-1 davanià cul beliscimo lëur fat te miërmul de Salzburg: n jëun eufà che gëura na funtana. Dl 1914 fova rota ora la viëra y Sepl ié uni tlamà cun i primes pra i saudeies ruan tla Galizia. Do trëi dis che '1 fova ilô, ai 16 d'utober, fov-1 bele unit a mancë dlongia 1 ruf Sam pra la furtëza de Przemysl. Un de Gherdëina ’l à mo udù la sëira dant, ’l fova dut ju y ova na drëta ciera, ’n udova che ’l sentia zeche. Cun si batalion ov-1 messé passé via 1 ruf Sam cula data*). Y bele ilo ov'i abù de gran piërdites. Dlà da ruf s'ov-i po giavà ite, ma i ruse ti ova sëura nuet lascià ite lega ti fosc y do ch’i fova restei per dut 1 dì tl'ega sot al stlupetamënt dl'arteleria russa, ’n fov-1 me plu sëuravivui n cinch o sies. Nsci ova la viëra destudà na vita jëuna plëina de talënt y de idealijmo tl plu bel vester. Ma si spiri vif mo inant très si opres plëines d’amor y sentimënt, y ’l foss na bela cossa, sce zachei se tulëss sëura de fé n iëde na mostra de duc si lëures. Gran pert di lëures fac da Sepl de Ronch ié jic vendui y nsci ruei n pue dlonch ora. Ma purempò pudon-s di d’avëi abù fertuna, pervia che nés ié restedes tlo te Gherdëina n valguna de si plu bela opres. Di lëures che ’l à fat da jëun tlo a cësa y che foa bën duc de lën, nés ié restei n « Lie- ber Augustin », n retrat dl « Vedi Scizer », na « Sant’Anies » y n « Crist ». Te chisc lëures luna ora la scola y 1 mot de ziplé che 'n ova nlëuta a Urtijëi, ulache Sepl ova mparà y che se nspirova al bon scultëur Franz Tavella che fova nlëuta ratà 1 miëur. L « Lieber Augustin », che ié 47

« Jeun che tira n sas », lëur de Sepl Senoner de Ronch

48

sën tl muséum de Gherdëina, ié n tel vedi dala jniapëta, y-a chësc a-1 sapù i dé ite 1 caracter da vagabunt. L retrat di Vedi Scizer ié tratà cun gran sentimënt y esprëscion. Tl Crist, che ié ënghe de zirm, pudon-s udëi si padronanza a traté 1 act y 1 detail.

DI tëmp da saudé a Dispruch ié restei tl muséum dl Berg Isel n doi majri lëures, tlo te Gherdëina nés ié restà n piti model de lën de un de chisc lëures. ’L ié 1 model per 1 lëur che '1 ova fat 1 an 1909. Da chësc udon-s che Sepl fajova plu sauri a se ziplé 1 model diretamënter tl lën, seiche '1 univa nce fat nlëuta da gran pert di scultëures de Gherdëina. I miëur lëures po-n bën di che ’l à fat tl tëmp che '1 fova a Viena sul'aca- demia. De chisc lëurs nés ié restei danter 1 auter 1 bel lëur de miërmul « L jëun che gëura na funtana », cun chël che ’l ova trat 1 prëmi dl'Aca- demia 1 an T4, pona n beliscimo pultré de si orna ënghe de miërmul, n « Jëun che tira n sas », chësc fat de ghips, y n valguna plachëtes de lën da pëires y de ghips. Danter chëstes ié la bela plachëta de ghips « Jahres- wende », n vedi che sëurandà l’ëura dia vita a n mut. Na copia de chësta ié tl Kuntshistorisches Muséum de Viena. Tl « Jëun che tira n sas » y te n valgun pultrec che '1 ova mudelà te chësc tëmp po-n custaté na cërta nfluënza da pert de Rodin che fova nlëuta 1 majer scultër dl mont.

• ) data (la data,-es) = zattera, Flofi.

BURASCA Hesc, hesc, tac, tac, uuh, dan, dan! Sul mer s'arleva n teribi urcan, s'ngomba fondes sc'che crêpes giganc y si crestes de ciom ju ti ghëurdli se sfransc. Manacëus I tëune romp ora stlefan, se dejcëria la sëites tarluian, 'I jdrama, y tla furia d'uni elemënt sui gonfes raita, sciblan, I vënt. Hesc, hesc, tac, tac, uuh, dan, dan! Dejlatra na berça va cëntenan, strassuni y pra I temont agrumà I pilot se tëm a uni bot ch'la se'n vede sot. J. K., SUNEL

Josef Demetz: La persona de scola prof. bera Luis Senoner de Ronch † 9.1.1985 Calënder de Gherdëina 1986, pl. 90-93.

La persona de scola prof, bera

Luis Senoner de Ronch f 9.1.1985 Chi de Gerdëina ne à pa nia cunesciù bera Luis Senoner de Ronch che per truep ani ie stat diretëur del Scola d’Ert de Sëlva? Bera Luis fova nasciù sul luech de Ronch ai 11 de dezëmber dl 1889 da na familia da paur. Si pere fova bera Tone da Valantin y si oma anda Pazifica Senoner de Ronch. Te familia ie-1 stat bën 10 mutons, cinch de chisc ie bele more da pitli. Restei n fov-1 trëi mutons y doi mutans: Sepl, Giùdita, Luis, Maria y Tone. L plu vedi mut Sepl fova tumà cun l’età de 28 ani tla Galizia ntan la prima viëra mundiëla. Ënghe si auter fra Tone ie mort da jëunn te na dejgrazia. Bele da piti mussova Luis judé pea te familia, d’instà a laure 1 luech, y d’inviërn judov-1 pona pea a fé d’uni sort de chiena. Ntan la scola elementèra à-1 for mustrà gran nteres a se istruì y spezialmënter nteres al desëni y ziplé. Fineda la scola dl duvier, ti ova si pere cris na stiëra da lerner via Domùr, te chëla cësa, ulache ie pona unida metuda su la scola d’ert. Dò vester stat via Domùr, s’ova ël y si fra Sepl, che fova trëi ani plu vedi, spezialisà sul fé cristc. I laurova deberiëda per cont de marcadënc de Urtijëi y da Bulsan. Bën prèse ov-i udù ite che per vester boni de fé roba che trajova sul marcià y cualificheda, foss-1 stat debujën de se istruì inant te chësc ert. Si fra Sepl fova jit dan ora y s’ova lascià seri ite tFAcademìa de Viena, alencontra bera Luis fova unì tlamà prò i saudeies tl prim via Fedom, Col de Lana y pona fov-1 unì mandà coche saudé a Viena, ulache ël ova ënghe scumencià a fé l’Academìa. I tëmps fova dures; bera Luis se fajova danterite vel pez ziplà da se vénder per pudëi tré inant si studi y per avëi zeche da mandé a cësa a si familia, ajache 1 pere se ova amalà y si oma da sëula stentova a tré inant la familia. Bën prése ov-1 mparà a cunëscer de 90

chësta zita jënt che se dajovaju cun la cultura y cun 1 ert. Très chësta cunescënzes ov-1 pona pudù fé na bela “Madona cun Bambin” ala coserà Zita. Si gran fertuna ie stata de avëi abù coche professëur 1 Müllner, scultëur drët stimà a chëi tëmps, che ti dajova gran empurtanza ala anatomìa y al pultret, cossa che ie stata de gran utl per bera Luis.

Ruvà zruch da Viena do la prima viëra per pudëi nsenië tla scola d’ert, che fova passeda drë tan sota l’aministrazion taliana, ov-1 pensà de ji a Roma a fé 1 “Istituto Superiore delle Belle Arti”. A Roma à-1 pona arjont di 1922, doche 1 ova bele ensenià n ann tla scola d’ert de Sélva, 1 diplom per 1 enseniamënt di ziplé, mudelé y desenië. A Roma, ulache nseniova 1 prof. Ettore Ferrari univ-1 cialâ piu sun la cumposizion dia scultura y sun la maniera de lauré la materies. Nsci à bera Luis pudù mparé a cunëscer y se nuzé sibe una che l’autra maniera de traté y formé la materia. Ora de 1 léur te scola s’â bera Luis ënghe dat ju persunalmënter cun 1 arte sacra, si scultures ruvova bel sëura dut 1 mont; scialdi de si lëures ie ruvei te dliejes di Paese Base coche la “Pietà” che pudon Sir Malcom Campbell 91

udëi sun la fotografia. Da chësta “Pietà” poss-n udëi che ël dajova gran empurtanza ala Unies de cumposizion y al tratamënt dia formes a plans. Ël criva tla figures na gran sprescion coche n vëich da si pultrec, che fova for stata si gran pascion. Basta pensé y cialé al pultret de Umberto di Savoia o a chël dl garautist o Rennfahrer Sir Malcom Campbell (foto).

Tl ann 1925 s’ova bera Luis Senoner maridà cun Marianna Kerschbaumer di Pech da Santa Cristina-Soplajes. L à abù doi mutons y doi mutans, 1 plu vedi ie tumà ntan la segonda gran viëra mundiëla. La majra legrëza per bera Luis ie for stata la scola, la jënt jëuna, 1 pudëi dé y ensenië a nosta jënt. Te duc si ani de scola à-1 pudù judé truepiscimajënt, dantaldutjëuni, ti ensenian 1 ert di ziplé che ie stat 1 dauni de duta la valeda. Do la segonda gran viëra fov-1 uni damandà dala autoriteies de cumun de Sëlva y Santa Cristina de fé 1 diretëur tla scola d’ert, lëur che 1 à fat cun cuscienza y dedicazion nchina 1 ann 1961. Ajache ti ova for plajù desenië do la natura, se à-1 for teni chël enseniamënt nchin che 1 ie jit cun 70 92 L ultim lëur che bera Luis à fat te scola: la Cripl duneda a papa Giuani XXIII

ani n pension. L ultimo leur tl lën che bera Luis à fat te scola ie stata na cripl al papa Giuani XXIII, y pra chësta ucajion ie due i sculeies y ensenianc unie nviëi te dlieja de San Piere a Roma a na udienza di papa. Bera Luis à ënghe fat lëures che per chëi tëmps fova plutosc modernesc, lëures che ie pona uni mandei a mostres tla majra ziteies talianes, da ulache ie pona ruvei prëmies y diplômes de recunescënza per i biei lëures. Bera Luis à for sapù da stimé eie che ie uni fat da nosc antenac. Nsci ie-1 ënghe stat pra chëi che s’à cruzià de mëter su 1 Muséum de Gherdëina. Truepes ie States la recunescënzes y la premiazions persuneles che ël à abù te plu pertes dl’Europa, coche a Roma y a Paris. Bones ie ënghe States la critighes sun si lëures da pert de plu jurnalistc dl ert.

Bera Luis fova cunesciù coche na persona for bel cuntënta y da n bon cuer, ël ova for n gran cuntact cun la natura y cun la jënt. Nsci 1 udov-n nchina te si ultimi ani unidì jan tla natura y se la cunscidran. Si bona custituzion y 1 viver regulèr ti à dat la forza de ruvé a passa 95 ani. El ie mort ai 9 dejené dl 1985. La “Pietà” ruveda ti Paese Base (Holland) Dr. Josef Demetz da Ruacia