Java (uhartea)
 |
Artikulu hau hobetzeko lanean ari da xirkan lankidea. Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan. Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko. |
| Java | |
|---|---|
| |
| Bertako izena | Jawa |
| Geografia | |
| Kokapena | Hego-ekialdeko Asia |
| Uhartedia | Sondako uharte handiak |
| Azalera | 128.297 km2 |
| Punturik garaiena | Semeru |
| Politika | |
| Herrialdea |  Indonesia |
| Gizartea | |
| Biztanleria | 141.300.000 bizt. (2015)[1] |
Java[2] (indonesieraz Jawa; javeraz: ꦗꦮ; sonderaz: ᮏᮝ) Indonesiako uhartea da. 128.297 kilometro koadroko eremua du, eta 2015ean 141 milioi biztanle zituen, herrialdeko biztanleriaren %56,7[1]. Munduan jende gehien bizi den uhartea da. Hiri nagusia Jakarta da, Indonesiako hiriburua.
Geografia
Java Sondako uharte handiak izeneko uharte-katean dago, Sumatraren ekialdean dago, Baliren mendebaldean, Borneoren hegoaldean Christmas uhartearen iparraldean. Javako itsasoa du iparraldean , Sondako itsasartea mendebaldean, Indiako ozeanoa hegoaldean eta Baliko zein Madurako itsasarteak ekialdean. Munduko hamahirugarren uharterik handiena da, 128.297 kilometro koadroko eremuarekin.
Uharteak jatorri bolkanikoa du. Kono itxurako 38 mendi ditu, antzina sumendi aktiboak izan zirenak.
Orografia eta hidrografia
Insulindiako sumendi mendikatea eratzen dute Javako mendiek, Sondako itsasartearen eta Baliko itsasoaren artean daudenek. Sumendirik garaiena Semeru da (3.676 m), eta aktiboena Merapi (2.930 m). Haran gehientsuenak hegoaldean daude.
Ibairik luzeena Solo da (600 km); Lawu sumendian du iturburua, erdialdeko Javan, eta Javako itsasoan ahoa, Surabayatik hurbil. Beste ibai aipagarri batzuk Brantas, Citarum, Cimanuk eta Serayu dira.
Klima, landaredia eta fauna
Tropikala da Javako klima, beroa eta hezea. Batez besteko tenperatura 22°C eta 29°C artekoa izaten da, eta hezetasun erlatiboa %75 ingurukoa. Bi urtaro bereizten dira: urtaro hezea, azarotik apirilera, mendebaldeko montzoi haizeak eragiten duena, eta urtaro lehorra, ekainetik urrira.
 Datu klimatikoak (Surabaya, ipar-ekialdeko Java) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 33 | 31 | 33 | 33 | 33 | 33 | 32 | 33 | 33 | 34 | 36 | 34 | 33 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 27 | 27 | 29 | 28 | 29 | 29 | 28 | 28 | 28 | 29 | 30 | 29 | 28 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 24 | 23 | 27 | 24 | 24 | 27 | 27 | 26 | 27 | 27 | 26 | 25 | 26 |
| Euria (mm) | 327 | 275 | 283 | 181 | 159 | 101 | 22 | 15 | 17 | 47 | 105 | 219 | 1751 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 17 | 18 | 19 | 15 | 13 | 11 | 7 | 3 | 4 | 5 | 12 | 23 | 147 |
| Iturria: World Weather Information Service[3] | |||||||||||||
Landaredia eta fauna oso aberatsak dira. Dibertsitate biologikoa arront handia da, eta espezie endemiko ugari dago: Javako errinozeroa[4], Sus verrucosus basurdea, Nisaetus bartelsi arranoa, Pavo muticus hegazterrena, Hylobates moloch eta Trachypithecus auratus primateak, Tragulus javanicus eta Rusa timorensis artiodaktiloak eta Javako lehoinabarra. Erdialdean eta mendebaldean oihan tropikal zabalak daude.
Hiri nagusiak
Jakartaz gain, Surabaya, Bandung eta Semarang dira hiri nagusiak.
Historia
Aspalditik bizi da jendea Javan; hala erakusten dute han aurkitu diren fosilek. Yavdvïpa izenaz agertzen da Indiako epopeian eta Iabadiu izenez Ptolomeoren geografian.
Kristau garaiko lehen mendeetan hinduismoaren eragina zen nagusi. Aginpidea printzeen esku zegoen. Haiek zergak kobratzen zizkieten nekazariei eta nekazaritza gaiak kaietara eramateko garraiobideak egokitzeko ardura zuten.
732an sortu zen estatu gisa antolatutako lehen lurraldea, Sanjaia, dinastia budistako erregearekin.
Javako literatura lanik zaharrenetarikoa idatzi zuen Airlangak lurraldea batu zuen 1028 eta 1035 artean. Airlanga hil zenean, bi erreinu sortu ziren Janggala mendebalean eta Panjalu edo Kediri ekialdean. Azken honek indar handia hartu zuen eta Javako artearen eta literaturaren garapena ekarri zuen.
Javak 1293an iritsi zuen urrezko aroa; garai hartan lotu zuen Javak benetako nagusitasuna Sondako gainerako uharteekiko.
1520 aldera sartu zen budismoa Javan. Ondoren portugaldarrak iritsi eta lurralde gehienak hartu zituzten; 1602 aldera holandarren esku geratu ziren lurralde haiek guztiak. Sartaldeko Indietako Konpainia sortu zuten, eta konpainia izan zen uharteko agintaria bertakoen matxinadak zapalduta. Daendels gobernariaren erreformaren ondorioz printzeei aginpidea kendu zitzaien, nekazariek Konpainarentzat lan egin behar izan zuten eta uhartearen defentsarako plana eratu zen.
1903an eman zitzaien javarrei administrazioan parte hartzeko eskubidea, eta 1925etik aurrera legegintzan parte izan zuten.
Javako itsasoko gatazkaz geroztik (1942), Japoniarrek hartu zuten uhartea.
Gerraren ondoren, Java erdialdea eta mendebala Indonesiako Errepublikan sartu ziren eta Herbeherek sortutako gainerako estatu autonomoak ere bai 1950ean.
Banaketa administratiboa
Eskualde berezi bat eta lau probintzia ditu Javak:
- Banten
- Jakarta (hiriburu federala)
- Jawa Barat
- Jawa Tengah
- Jawa Timur
- Yogyakarta (eskualde berezia)
Gizartea
Erlijioari dagokionez, musulmanak dira biztanle gehienak.
Ekonomia
Nekazaritza da jarduera nagusia, horretarako baldintzak oso onak baitira (klima hezea eta egonkorra da, lurra emankorra, eskulana ugaria eta kontsumoko merkatua zabala). Arroza, artoa, kafea, kakaoa, kautxua lantzen dira, batez ere.
Industria batzuk ere badira: azukre eta petrolio findegiak, eztainu eta beste zenbait metalen fundiziorako lantegiak...
Artea
Javako artean garai asko bereiz daitezke, historian zehar kolonizatu zuten herrien ezaugarriek mugatuak, baina urrezko aroa VII-IX. mendeen artekoa izan zen. Garai hartan Javako aginpidea Cailendra dinastiaren esku zegoen. Caliendra dinastia Indiakoa zen jatorriz, baina Indonesiako lurralde askotara hedatu zuen bere aginpidea; haren eraginez budismoak hinduismoaren tokia hartu zuen eta Javako erlijio nagusi bihurtu zen. Garai hartako arte lan aipagarrienak hilobi budistak dira; hilobi garrantzitsuenak Dieng ordokikoak (gaur egun zortzi gelditzen dira) eta bereziki, Barabudur santutegi budista (800. urte inguruan eraikia) dira. Barabudur santutegia piramide formakoa da, oin karratuko bost solairu eta horien gainean oin biribileko beste hiru solairu ditu; barnealdean Budaren bizitzaren pasarteak aditzera ematen dituzten behe-erliebeak daude, gupta estilokoak. Barabudur santutegiak unibertsoaren harmonia eta izadiaren edertasuna, adierazten ditu eta Javako erlijiozko artearen gune garrantzi handieneko bat da. Horiez gainera aipatzekoak dira, besteak beste, Jabungo tenplu biribila, hinduista, Sewu tenplua eta Prambanan tenplua.
Urrezko aroaz gainera garrantzizkoa izan zen XII-XIII. mendeetako artea, islamaren eragina nabarmen adierazten duena. Garai hartako arte lan nagusiak tenpluak eta bainuak dira.
Musika
Javako musikan aipagarria da gamelana; mendebalean ezagutzen den orkestraren antzekoa da gamelana eta orkestra osatzen duten musika tresnek osatzen dute. Jatorria Malaysian du baina hinduismoaren, islamaren eta Ekialde Urruneko eraginak jaso ditu. Eskalen artean bi dira oinarrizkoak:slendro eta pelog.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b Indonesia: Urban Population of Cities. citypopulation.de (kontsulta data: 2016-9-9).
- ↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (kontsulta data: 2013-02-11).
- ↑ Surabayako datu klimatikoak. worldweather.wmo.int (kontsulta data: 2016-9-9).
- ↑ Javan Rhinoceros. edgeofexistence.org (kontsulta data: 2016-9-10).
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Java (uhartea)  |
- (Ingelesez) Java - Wikivoyage