Protoaruaque
Aparência
(Redirecionado de Proto-Nawiki)
O proto-aruaque ou arauaque (arawak) é a língua ancestral das Línguas aruaques.
Reconstrução de Ramirez (2019)
[editar | editar código]Reconstrução do proto-aruaque (Ramirez 2019: 39, 509, 764-766):[1]
| Glosa | Proto-aruaque |
|---|---|
| cabeça | *-kɨwɨ |
| olho | *-l(-)ʊkɨ |
| orelha | *[da]kenai |
| nariz | *-kiri |
| boca | *-kanakɨ; *-nʊma |
| lábio | *kira- |
| dente | *-atsɨ-wɨ |
| língua | *-neni |
| unha | *-tsʊta |
| unha | *-hʊba-da |
| perna | *kawa |
| pé | *-kidiba |
| coxa | *-pʊkɨ |
| perna | *-kati |
| mão | *-khapɨ, *kabi |
| braço | *-kanʊ |
| braço | *-dana |
| excremento | *-idika |
| urina | *-tsinɨ |
| urinar | *-(a)laka |
| pescoço | *-nʊ |
| peito | *-dʊkʊ |
| seio | *-dɨnɨ |
| osso | *(n)apɨ |
| sangue | *-ɨtha |
| carne | *-ɨdɨ- |
| pele | *-ɨma |
| casca | *-ɨda |
| flor | *-çɨwɨ |
| raiz | *dabarɨ |
| folha | *-bana |
| semente | *-ikɨ |
| cauda | *-idi-pi |
| mulher | *tsɨna-rʊ |
| esposa | *-inʊ |
| mãe | *-ɨnʊ |
| sol | *kamʊi |
| céu, alto | *jenʊ |
| luz | *lʊkʊ |
| dia | *kedekʊ |
| lua | *kaçɨthɨ, *kahithi |
| água | *hʊnɨ / *wene |
| água | *-la |
| rio | *wakʊ |
| casa | *-pana |
| aldeia | *-wɨnaka-[ree] |
| terra | *kɨpakɨ, *kipatʃi |
| pedra | *kɨba |
| pedra | *(h)epɨtsi |
| areia | *kadɨ |
| fogo | *dika-ri |
| lenha | *tsɨma |
| caminho | *-atɨn-apʊ / *adɨnapʊ |
| noite, preto | *la- |
| sal | *ɨtɨwɨ |
| canoa | *(h)ita |
| frio | *(a)wada-rɨ |
| pesado | *haɨmɨna |
| comprido | *awia |
| longe | *tekʊ |
| vermelho | *ɨra |
| verde | *hipʊrV |
| azedo | *kada-ma |
| amargo | *kepi-tsi, *kepidi |
| beber | *-dɨtha |
| comer | *-(a)nika |
| morder | *-arʊ |
| ouvir | *-kema |
| dormir | *-dɨmaka |
| sonho | *-tapʊni |
| morrer | *kama-i |
| morrer | *-maini |
| matar | *-inʊ |
| ir | *(i)lanɨ |
| chegar | *-ka |
| dizer | *-ɨma |
| lavar | *-kiba |
| tomar banho | *-aka |
| vomitar | *-tikia |
| voar | *-ara |
| nadar | *-amatha |
| sentado | *-ʊwa |
| fazer | *tʊma |
| cortar | *tʊka |
| chorar | *-hija |
| cavar | *-kɨka |
| doer | *katsɨwi |
| eu | *nʊ- |
| tu | *pɨ- |
| nós | *wa- |
| vós | *hi- |
| 3SG | *ɨnɨ |
| 3REFL | *pa- |
| positivo | *ka- |
| negativo | *ma- |
| independentizador | *-tsi |
| dependentizador | *-ni |
| dependentizador | *-rai |
| plural | *-nawɨ |
| plural | *-be |
| passado | *-ini |
| um | *aba |
| dois | *pʊhinama |
| animal | *pɨra |
| tatu | *iwetɨ |
| paca | *laba |
| cutia | *pɨkʊɨrɨ, *pikɨli |
| rato | *kihili |
| anta | *kema |
| quati | *kapiti, *kapedi |
| macaco-prego | *pʊadɨ |
| ave | *kʊdɨbɨra, *kʊdipira |
| pato | *hʊbai |
| jacu | *maradɨ |
| cujubim | *kʊlʊi |
| beija-flor | *pimɨtɨ |
| jabuti | *hikʊri, *hikʊli |
| peixe | *kʊpakɨ |
| tocandira | *mainahɨ |
| cupim | *kamatha |
| abelha | *maba |
| mosquito | *hainɨjʊ |
| mutuca | *kethi |
| piolho | *ini |
| árvore | *ada |
| urucu | *hapɨ-kɨri |
| mandioca | *kaini |
| batata-doce | *kalithi |
| flecha | *tʊkʊ |
Reconstrução de Nikulin (2019)
[editar | editar código]Reconstrução de Nikulin (2019):[2]
- Estrutura silábica: *CVCV(CV)
- Consoantes: */p, pʰ, b, m, t, tʰ, d, n, r, l, ts, s, tʃ, ʃ, k, kʰ, w, j, ̣(h)/
- Vogais: */a, ɨ, e, i, o, u/
Pronomes:
| pessoa | SG | PL |
|---|---|---|
| 1 | *nu- | *wa- ~ *wi- |
| 2 | *pi- | *hi- |
| 3 | *tʰi- M, *ro- F | *na- |
Vocabulário:
| Português | Proto-aruaque |
|---|---|
| lua | *kahɨtʰi |
| anta | *kema |
| água | *uni |
| comer | *nika |
| dormir | *imaka |
| três | *mapa |
| língua | *nene |
| beber | *itʰa |
| fígado | *upana |
| folha | *pana |
| abelha | *maba |
| formiga | *kʰaʃi |
| ter X | *ka- |
| não ter X | *ma- |
Reconstrução de Jolkesky (2016)
[editar | editar código]Reconstrução do proto-aruaque e do proto-nawiki (Jolkesky 2016):[3]
- Nota: As línguas nawikis são kabiyari, karu (baniwa e kuripako), tariana, mepuri, piapoko-achagua, wainambu, warekena-mandawaka e yukuna-wainuma (mariate, wainuma e yukuna).
| glosa | proto-aruaque | proto-nawiki |
|---|---|---|
| abelha | *maba | *maapa; *emuru; *muunu- |
| açai | *manakʰa-i | |
| ácido | *kaʦi | |
| água | *uni | *huuni; *aa |
| algodão | *ʦaawa-li | *ʦaawa-li |
| amarelo | *heewa | |
| amargo | *kepʰidi | |
| animal | *hamana; *-pira | |
| anta | *kema | |
| ânus | *haapu | |
| aranha | *heenui | |
| arara | *waaru; *aanda-ru | |
| arco | *jawi-tʰa; *ʤawi- | |
| arraia | *inatu-li | |
| árvore | *anda | *ahiku |
| asa | *aʔna-pɨ; *pʰai | |
| ayahuasca | *kaapi | |
| azedo/doce | *kaʔama | |
| batata | *hunai | |
| batata doce | *kʰalɨ-; *kalɨ- | *kali-; *kaliri |
| beiju | *pee-li | |
| bico | *kɨri | |
| bom | *kʰeime | |
| boto | *hamana; *munia | |
| braço | *aʔna-pɨ | |
| cabeça | *hiwida | |
| cabelo | *si; *-iti | *-ʧii |
| cachorro | *ʧiinu | |
| caititu (Pecari tajacu) | *jamu | |
| caminho | *apu; *apɨ | |
| canoa | *hiita | |
| capivara | *keeʦu | |
| carne | *ina; *tɨna | *ina; *iʔina |
| carrapato | *kuupa-li | |
| carvão | *kandaː-li; *men-ki | *kandaa-li |
| casa | *pe; *pana; *pani; *ponku; *ponko | *-pani |
| casca | *mada | |
| caxiri | *jalakʰi | |
| céu | *ʤeenu- | |
| chicha | *haʦi | |
| chupar | *ʧuʧu | *ʧuʧu |
| cinzas | *paliʃi; *pʰa(ne) | *paʔli |
| cipó | *hepe-pɨ | |
| cobra | *owi; *pi | |
| coca | *hiipatu | |
| comer | *ni-ka | *iiɲha |
| comprido | *-pʰi | |
| coruja | *punpu-li | |
| costas | *paʔrai | |
| cujubim | *kundui | |
| cupim | *maaru | |
| dar | *po | |
| defecar | *-iʦu | |
| dente | *ahʦe; *aɺi | |
| dois | *jama | |
| dono | *mina-li; *i-minali | |
| dormir | *maka; *imaka | *imaa |
| esquilo | *maade-li | |
| estrela | *hiwirhi | |
| falar | *-ima | |
| farinha | *maʧuka | |
| feijão | *kumana | |
| fezes | *itika; *itiki | *i-ʦu |
| fígado | *(uh)-bana | |
| filha | *-iitu | |
| filho | *eeni | |
| flecha | *iʦindua | |
| fogo | *i-ʦijai | |
| folha | *pana | *-pʰai |
| formiga | *kudɨ | |
| frio | *kaʧɨ- | |
| fumaça | *iiʦa, *iʦa | |
| galinha | *kalaka | |
| garça | *wakala | *maali |
| gente | *inawi- | |
| gordura | *-i-ʔiʦi | |
| grande | *maanu | |
| homem | *(w)aʧina-li | |
| iguana | *iwana | |
| inhame | *kali- | |
| interior | *-uʔku- | |
| ir | *kawa | |
| jacaré | *kasiu- | *kaʤhui- |
| jacu | *marai | |
| japu | *tuːwi-li | |
| lagarto | *iwana | *tuupu/*nduupu |
| lenha | *ʦɨma | |
| língua | *nene | *nene; *-enene |
| lua | *kahɨtʰi | *keeri |
| macaco | *kuhdi | |
| macaco-barrigudo | *kaapa-ru | |
| machado | *epiʧi; *ʧipaala | |
| madeira | *anda; *-mɨna | |
| mama | *-iini | |
| mão | *kʰapɨ; *-wahku | *kaapi |
| marido | *iini-li | |
| marimbondo | *piitʰairu | |
| martim-pescador | *jali-ru | |
| matar | *maanalii | |
| matrinxã | *mamu-li | |
| mel | *maba | |
| milho | *marikɨ; *mariki | *kaanhai |
| molhado | *isa- | |
| montanha | *hiipa- | |
| morcego | *piiʦi-li | |
| morrer | *maanalii | |
| mosquito | *hainiju | |
| mulher | *ʧ-ɨna-(ru) | *-iina{-ru} |
| mutum | *kuiʧi | |
| nariz | *hɨtaku | |
| noite | *ndaipi; *ndai(a)pi | |
| nuvem | *iiʦa | |
| olho | *uke; *ukɨ | *i-dhui |
| onça | *manɨ-tʲi | *jawi |
| orelha | *hainaku | |
| osso | *(n)apɨ | |
| outro | *ba | |
| ouvir | *kema | |
| ovo | *eewhe | |
| paca | *pʰɨkɨlɨ; *lapa | |
| pai | *hani-li | |
| pajé | *mali- | |
| papagaio | *koliko-li; *waaru | |
| pássaro | *kudɨ- | |
| pato | *kuumanda | |
| paxiúba | *puupa | |
| pé | *kɨhti | *hiʔipa |
| pedra | *kʰiba | *hiipa; *hiipahɨ |
| peito | *tiku | |
| peixe | *hima | |
| pele | *mada | |
| pelo | *si; *-iti | *-ʧii |
| pena | *pʰai | |
| peneira | *dupiʧi | |
| pênis | *iiʦipɨ | |
| periquito | *keɻike-li | |
| perna | *kɨhti | |
| pescoço | *ʧano | *iiʦipɨ |
| pessoa | *winaiwi-ki | |
| pimenta | *haʧɨ(dɨ); *aʧɨdɨ | *haʦi; *aʦi |
| piolho | *nih | |
| piranha | *umai | |
| pium | *maapii-li | |
| plantar | *-aapana | |
| pomba | *hutuku-li | |
| pombo | *huliitu | |
| porco-do-mato | *haapiʤa- | |
| preto | *kʰuere | |
| pulga | *iiʦito; *iiʦi-tu | |
| pupunha | *piipi- | |
| quati | *kʰahpedi | *kapɨʦi |
| rabo | *iiʦipɨ | |
| raia | *inatu-li | |
| raiz | *pale; *ata-pa-le | *-aʔapali |
| raposa | *kema | |
| rato | *hii-li | |
| remédio | *taape; *tapee | |
| rosto | *-eekua | |
| sal | *idɨwɨ | *hiiwi |
| sangue | *iʔira-na | |
| saracura | *kuuʧa | |
| semente | *aki | *iinda |
| sogro | *kuhko | |
| sol | *kamui; *kamɨ- | *kamu-i |
| surubi | *kuli-li | |
| tabaco | *ʤaɨ-ri | *jeema |
| tamanduá-mirim | *muundu-ʦi | |
| tartaruga | *haara; *(h)iiku-li | |
| tatu | *kaʃa | *jaʔi |
| temer | *pɨnka | |
| terra | *kɨpa-ʧi | *hiipa-(h)ɨ |
| tio | *kuhko | *kʰui-lɨ |
| trovão | *eeno | |
| um | *ba | |
| umbigo | *-he(ʔ)pure; *-heʔepu- | |
| urucum | *pʰɨːli | |
| veado | *inatu-li; *nee-ri | |
| verde | *aapana | |
| vermelho | *kɨra | *kiira |
| vespa | *hanɨ | |
| vila | *jakalee |
Pronomes
[editar | editar código]O sistema pronominal do proto-aruaque:[3]
| pessoa | singular | plural |
|---|---|---|
| 1 | *nu-/*ni-/*no- | *wi/*wa- |
| 2 | *pɨ- | *hi- |
| 3 | *ri-; *tʰu | *ra-/*na- |
Afixos
[editar | editar código]Morfemas gramaticais:[3]
| glosa | proto-aruaque |
|---|---|
| absoluto | *-ʧi |
| causativo | *-ta; *a- |
| classificador (longo, flexível) | *-pi |
| classificador (semente) | *-ki |
| dativo | *-kɨ |
| existencial/progressivo | *-ena |
| feminino | *-ru |
| interrogativo | *-ka |
| locativo/direcional | *-kɨ |
| negativo | *-ʧɨ |
| negativo/privativo | *ma- |
| passado | *-pe |
| possessivo | *-ne, *-re, *-te |
| privativo | *ma- |
| reflexivo | *-wa |
| voz passiva | *-ka |
| verbalizador | *-d |
Ver também
[editar | editar código]- Línguas japurá-colômbia#Reconstrução
- Línguas mamoré-guaporé#Reconstrução
- Proto-macro-jê
- Proto-tupi
- Protolíngua
Bibliografia
[editar | editar código]- Aikhenvald, Alexandra (2002). Language contact in Amazonia. Oxford University Press. (Reconstruções do proto-arawak em DiACL.)
- Matteson, Esther (1972). Proto Arawakan. In Esther Matteson, Alva Wheeler, Frances L. Jackson, Nathan E. Waltz & Diana R. Christian (eds.). Comparative studies in Amerindian languages, pp. 160-242. The Hague: Mouton.
Referências
- ↑ Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
- ↑ (em russo) Nikulin, Andrey V. Classificação das línguas da América do Sul Oriental / Классификация языков востока Южной Америки. Seminário Nostratica / Ностратический семинар, 17 outubro 2019.
- ↑ a b c Jolkesky, Marcelo Pinho de Valhery. 2016. Estudo arqueo-ecolinguístico das terras tropicais sul-americanas. Doutorado em Linguística. Universidade de Brasília.