Polnische Verfassungskrise und Justizreformen (seit 2015)

Vorlage:Aktualne [[Plik:Trybunał Konstytucyjny zima 2016.jpg|thumb|Siedziba Trybunału Konstytucyjnego w alei J.Ch. Szucha 12a w Warszawie]] Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce – kryzys polityczny, który rozpoczął się w 2015 podwójnym wyborem pięciu sędziów Trybunału Konstytucyjnego (TK) przez posłów Sejmu VII i VIII kadencji. Kryzys doprowadził do zmian ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i był jednym z powodów powstania Komitetu Obrony Demokracji. W trakcie trwania kryzysu doszło do licznych manifestacji zwolenników i przeciwników zmian w TK. Wydarzenia w Polsce były szeroko komentowane przez przedstawicieli innych państw i organizacji międzynarodowych (w szczególności Unii Europejskiej i Rady Europy).

Przebieg

Podwójny wybór sędziów

Wybór sędziów przez Sejm VII kadencji

Na swoim ostatnim posiedzeniu 8 października 2015, Sejm VII kadencji wybrał Romana Hausera, Krzysztofa Ślebzaka, Andrzeja Jakubeckiego (z kadencjami od 7 listopada 2015), Bronisława Sitka i Andrzeja Sokalę (z kadencjami odpowiednio od 3 i 9 grudnia 2015) na sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Mieli oni zastąpić pięciu sędziów, których kadencje kończyły się 6 listopada oraz 2 i 8 grudnia 2015. Wyboru dokonano w oparciu o nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym z 25 czerwca 2015, która zezwalała m.in. na wybór dwóch sędziów, których kadencje miały rozpocząć się już po ukonstytuowaniu się nowego Sejmu po wyborach parlamentarnych z 25 października 2015. Według posłów Platformy Obywatelskiej celem tej regulacji było zapobieżenie sytuacji, w której Sejm VIII kadencji mógłby nie zdążyć z wyborem nowych sędziów i kadencje straciłyby ciągłość.

Prezydent Andrzej Duda nie odebrał przyrzeczenia od żadnej z wybranych przez Sejm VII kadencji osób.

23 października posłowie PiS zaskarżyli ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, ale 10 listopada wycofali swój wniosek. 17 listopada 2015 posłowie PO i PSL złożyli własny wniosek o zbadanie zgodności ustawy z konstytucją. Był on podobny do wniosku, który 10 listopada wycofali posłowie PiS.

Nowelizacja ustawy o TK z 19 listopada 2015

19 listopada 2015 Sejm VIII kadencji uchwalił nowelizację ustawy o TK, która przewidywała m.in. powtórny wybór sędziów oraz wprowadzenie kadencyjności funkcji prezesa i wiceprezesa TK, a także wygaśnięcie kadencji pełniących w tym czasie te funkcje Andrzeja Rzeplińskiego i Stanisława Biernata. Ustawa została uchwalona przez parlament i następnie podpisana przez prezydenta w ciągu tygodnia od wpłynięcia projektu do Sejmu. Tempo prac legislacyjnych zostało skrytykowane m.in. przez Krajową Radę Sądownictwa. Niezwłocznie po podpisaniu ustawy przez prezydenta, ogłoszono ją w Dzienniku Ustaw z 20 listopada 2015. Ustawa została zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego przez posłów PO, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajową Radę Sądownictwa i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

Wybór sędziów przez Sejm VIII kadencji

25 listopada Sejm głosami posłów PiS i Kukiz’15 podjął pięć uchwał „w sprawie stwierdzenia braku mocy prawnej” uchwał o wyborze pięciu sędziów TK przez Sejm poprzedniej kadencji. W każdej z nich zwrócił się także do Prezydenta o powstrzymanie się od odbioru ślubowania od sędziego wybranego 8 października. Uzasadniając projekty uchwał Stanisław Piotrowicz podkreślił, że Sejm VII kadencji działając w sprawie wyboru sędziów dopuścił się szeregu uchybień proceduralnych, które należy naprawić, a przyjęcie uchwał nie tylko konwaliduje („uzdrawia”) cały proces powoływania sędziów TK, ale też przerwie trudną sytuację braku obsady pięciu stanowisk sędziowskich. Podkreślił także, że wyborcy do reformowania kraju dali legitymację Prawu i Sprawiedliwości, a „Trybunał Konstytucyjny w mniemaniu posłów Platformy Obywatelskiej miał być organem, który reformowanie kraju uniemożliwi, do czego nie można dopuścić”. W głosowaniu nie wzięli udziału posłowie Platformy Obywatelskiej (poza Tomaszem Lenzem, który głosował przeciw).

26 listopada 2015 Sejm wprowadził poprawkę do art. 30 Regulaminu Sejmu, regulującego tryb składania wniosków w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm osób na stanowiska państwowe. Zgodnie z przedstawionym uzasadnieniem jej celem było uregulowanie sytuacji nadzwyczajnych m.in. powstania wakatu na stanowisku sędziego TK z powodu niezłożenia ślubowania, rezygnacji z dalszego postępowania w sprawie wyboru lub śmierci.

30 listopada Trybunał Konstytucyjny na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego wydał jednogłośnie postanowienie o zabezpieczeniu wniosku grupy posłów PO wzywając Sejm do powstrzymania się od dokonywania czynności zmierzających do wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego do czasu wydania przez Trybunał ostatecznego orzeczenia w sprawie K 34/15 dotyczącej zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej niektórych przepisów ustawy z 25 czerwca 2015 o Trybunale Konstytucyjnym. Sejm nie zastosował się do tego postanowienia.

2 grudnia 2015 Sejm VIII kadencji podjął uchwały o wyborze Henryka Ciocha, Lecha Morawskiego, Mariusza Muszyńskiego, Piotra Pszczółkowskiego i Julii Przyłębskiej na sędziów TK. Posłowie PiS, powołując się na ekspertyzy Bogusława Banaszaka, Jarosława Szymanka i Bogumiła Szmulika znajdujące się w posiadaniu Prezydium Sejmu, argumentowali, że wybór sędziów i uchwały podjęte przez Sejm poprzedniej kadencji zostały podjęte z naruszeniem prawa i w związku z tym są nieważne. Wskazywali także na próbę zawłaszczenia Trybunału przez Platformę Obywatelską, która ich zdaniem starała się zablokować zmiany w składzie TK, aby utrudnić reformy planowane przez nowy rząd. Wcześniej, 1 grudnia, Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka pozytywnie zaopiniowała wszystkie kandydatury. Przewodniczący komisji Stanisław Piotrowicz nie dopuścił posłów opozycji do dyskusji, nie doszło także do przesłuchania kandydatów.

Uchwały o powołaniu pięciu nowych sędziów zostały opublikowane w Monitorze Polskim 2 grudnia 2015 wieczorem, ok. 2 godziny po zakończeniu głosowań przez Sejm. W uchwałach o wyborze Henryka Ciocha, Lecha Morawskiego i Mariusza Muszyńskiego Sejm nie określił początku ich kadencji, w przypadku Piotra Pszczółkowskiego i Julii Przyłębskiej ich kadencje w tych uchwałach określono odpowiednio na 3 i 9 grudnia 2015.

Prezydent Andrzej Duda odebrał ślubowanie od pierwszych czterech osób o godz. 0.15 w nocy z 2 na 3 grudnia 2015, a od ostatniej z nich 9 grudnia 2015.

3 grudnia czterej zaprzysiężeni przez prezydenta sędziowie w asyście funkcjonariuszy Biura Ochrony Rządu weszli do siedziby Trybunału Konstytucyjnego w alei J.Ch. Szucha 12a. Zostali wpuszczeni przez straż, a prezes TK Andrzej Rzepliński przydzielił im pokoje. Podjął jednocześnie decyzję, że do czasu wyjaśnienia, czy ich wybór nie nastąpił z naruszeniem prawa, nie będą mieli przydzielanych spraw.

Postanowieniem z 7 stycznia 2016 Trybunał Konstytucyjny umorzył, wszczęte na wniosek posłów PO, postępowanie dotyczące pięciu uchwał Sejmu VIII kadencji z 25 listopada 2015 w sprawie stwierdzenia braku mocy prawnej uchwał o wyborze pięciu sędziów TK przez Sejm poprzedniej kadencji oraz pięciu uchwał z 2 grudnia o wyborze na ich miejsce nowych pięciu sędziów. Trybunał uznał, że uchwały Sejmu nie są aktami normatywnymi, tj. nie są wymienione w Konstytucji jako źródło prawa i nie ustanawiają norm prawnych, stąd ich badanie nie znajduje się w jego kompetencji.

12 stycznia 2016 prezes TK Andrzej Rzepliński dopuścił do orzekania dwoje sędziów wybranych przez Sejm VIII kadencji: Piotra Pszczółkowskiego i Julię Przyłębską.

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego z grudnia 2015

[[Plik:Dziennik Ustaw 2014 poz. 2129 wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 grudnia 2015 r. sygn. akt K 3415 (2).jpg|thumb|Pierwsza strona Dziennika Ustaw z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 34/15 z 3 grudnia 2015, którego publikacja była wstrzymywana przez Beatę Szydło od 4 do 16 grudnia 2015]] 3 grudnia 2015 Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie K 34/15 dotyczącej zaskarżonej ustawy z 25 czerwca 2015. TK uznał m.in., że przepis zezwalający na wybór sędziów był zgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim dotyczył sędziów, których kadencja rozpoczynała się w listopadzie 2015 oraz był niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim dotyczył sędziów, których kadencja rozpoczynała się w grudniu 2015. W uzasadnieniu Trybunał stwierdził, że prezydent powinien niezwłocznie przyjąć ślubowanie od trzech legalnie wybranych sędziów. Zdaniem Kancelarii Prezydenta przyjęcie ślubowania stało się niemożliwe, bowiem wszystkie miejsca w Trybunale zostały już obsadzone. Andrzej Duda nie odniósł się do wyroku TK w orędziu wygłoszonym wieczorem 3 grudnia. 9 grudnia 2015 posłowie Platformy Obywatelskiej złożyli w Sejmie projekt uchwały wzywającej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej do wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 grudnia 2015 r. oraz odebrania ślubowań od sędziów TK.

9 grudnia 2015 Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie K 35/15 dotyczącej zaskarżonej ustawy z 19 listopada 2015. TK uznał m.in., że niekonstytucyjne są przepisy o ponownym wyborze sędziów, a także o pozbawieniu funkcji obecnego prezesa i wiceprezesa TK. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że tryb pracy nad ustawą nie naruszył przepisów Konstytucji.

Kwestia publikacji wyroków

Prezes Rady Ministrów Beata Szydło wstrzymała publikację w Dzienniku Ustaw wyroku z 3 grudnia, gdyż w jej ocenie mógł on zostać wydany z „wadami prawnymi” w związku z wydaniem go w pięcioosobowym, a nie dziewięcioosobowym składzie. 10 grudnia 2015 o wyjaśnienia w tej sprawie do prezesa Trybunału Konstytucyjnego wystąpiła szefowa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Beata Kempa, informując o wstrzymaniu publikacji wyroku do czasu ich uzyskania. Był to pierwszy taki przypadek od rozpoczęcia działalności orzeczniczej przez Trybunał Konstytucyjny w 1986. W przesłanej 11 grudnia odpowiedzi prezes TK zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 190 ust. 2 Konstytucji ogłaszanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego jest obowiązkiem konstytucyjnym i podlega wykonaniu niezwłocznie przez organ do tego zobowiązany, którym jest Prezes Rady Ministrów, a Konstytucja nie przewiduje w tym zakresie żadnego wyjątku.

14 grudnia 2015 Prokuratura Okręgowa w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie niedopełnienia w okresie od dnia 3 grudnia 2015 r. przez funkcjonariuszy publicznych obowiązków wynikających z art. 190 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych poprzez zaniechanie niezwłocznego ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego, zapadłego w dniu 3 grudnia 2015 r., czym działano na szkodę interesu publicznego (czyn z art. 231 § 1 Kodeksu karnego). Śledztwo w tej sprawie zostało umorzone 7 stycznia 2016. Z ustaleń stołecznej Prokuratury Okręgowej wynikało, że wyrok pod względem technicznym był gotowy do publikacji 4 grudnia 2015, tj. następnego dnia po przekazaniu go przez prezesa TK do Rządowego Centrum Legislacji, jednak decyzja w przedmiocie jego ogłoszenia miała zostać podjęta indywidualnie przez Prezes Rady Ministrów Beatę Szydło. W ocenie Prokuratury wyrok Trybunału Konstytucyjnego od dnia 4 grudnia 2015 r. do dnia 16 grudnia 2015 r., tj. daty w której został ogłoszony, nie był opublikowany z przyczyn leżących po stronie Prezes Rady Ministrów, a zwłoka w publikacji wyroku skutkowała stanem zagrożenia dla interesu publicznego. O decyzji o umorzeniu postępowania zadecydował fakt ostatecznego opublikowania wyroku oraz brak możliwości wykazania, że Prezes Rady Ministrów nie ogłaszając wyroku w okresie pomiędzy 4 grudnia 2015 r. a 16 grudnia 2015 r. „miała świadomość w postaci pewności lub możliwości, iż działa na szkodę interesu publicznego”.

Wyrok w sprawie K 34/15 został opublikowany 16 grudnia 2015, a wyrok w sprawie K 35/15 18 grudnia 2015.

Nowelizacja ustawy o TK z 22 grudnia 2015

[[Plik:Pikieta po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego Gmach Kancelarii Rady Ministrów 9 marca 2016 01.jpg|thumb|Fragment sentencji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 9 marca 2016 w sprawie nowelizacji ustawy z 22 grudnia 2015 (sygn. akt K 47/15) wyświetlany na elewacji gmachu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów przez uczestników pikiety domagających się opublikowania orzeczenia w Dzienniku Ustaw ]] W reakcji na wyroki Trybunału Konstytucyjnego Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość, dysponujący większością w Sejmie VIII kadencji, rozpoczął prace nad zmianą ustawy o TK. Prezydent Andrzej Duda w telewizyjnym orędziu zapowiedział prace nad reformą Trybunału w ramach Narodowej Rady Rozwoju. Z kolei klub poselski Kukiz’15 zaproponował zmiany w Konstytucji (m.in. zwiększenie liczby sędziów TK z 15 do 18).

Projekt ustawy został wniesiony do Sejmu przez posłów PiS 15 grudnia. Ich zdaniem była ona niezbędna, gdyż zmiany zapowiedziane przez partię rządzącą byłyby blokowane przez Trybunał.

22 grudnia 2015 Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy o TK. Poprzedziła to wielogodzinna dyskusja pomiędzy posłami PiS i opozycji podczas posiedzenia Komisji Ustawodawczej. W trakcie posiedzenia, pod nieobecność kilku posłów PiS, opozycja przegłosowała wniosek o odroczenie obrad do 7 stycznia 2016. Głosowanie zostało powtórzone przez przewodniczącego Marka Asta po powrocie posłów PiS na salę na wniosek Stanisława Piotrowicza, który uznał, że wzięli w nim udział posłowie opozycji spoza składu komisji. Sejmowe Biuro Legislacyjne zwracało uwagę, że część poprawek PiS zgłoszonych po pierwszym czytaniu wykracza poza granice projektu, a poszczególne rozwiązania mogą naruszać Konstytucję. Żadna z tych uwag nie została uwzględniona. Przy rozpatrywaniu przez komisję poprawek zgłoszonych w trakcie drugiego czytania na posiedzeniu Sejmu posłom z klubów opozycyjnych ograniczono możliwość zabierania głosu. Ustawą niezwłocznie zajął się następnie Senat, którego Biuro Legislacyjne negatywnie odniosło się to tego projektu. Ostatecznie Senat głosami senatorów PiS uchwalił przyjęcie ustawy bez poprawek w nocy 24 grudnia 2015.

Nowelizacja stanowi m.in., że TK co do zasady ma orzekać w pełnym składzie, co wymaga udziału co najmniej 13 sędziów (w dotychczasowym stanie prawnym kworum pełnego składu wynosiło 9 sędziów). Orzeczenia wydawane w pełnym składzie muszą zapadać większością 2/3 głosów, podobnie jak uchwały Zgromadzenia Ogólnego (przy czym art. 190 ust. 5 Konstytucji stanowi, że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów). Nowelizacja dopuszcza orzekanie w mniejszym składzie (7 lub 3 sędziów) w ściśle określonych wypadkach. Ustawa pozbawia Zgromadzenie Ogólne TK prawa do wygaszania mandatu sędziego TK oraz stanowi, że prawo wszczynania postępowania dyscyplinarnego wobec sędziego TK posiada także prezydent lub minister sprawiedliwości, pod warunkiem, że Prezes TK nie uzna wniosku za bezzasadny. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą terminy rozpraw muszą być wyznaczane według kolejności wpływu do TK, i mogą się one odbywać nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od dnia doręczenia uczestnikom postępowania zawiadomienia o ich terminie, a w przypadku spraw orzekanych w pełnym składzie – nie wcześniej niż po upływie 6 miesięcy. Uchylono także przepis, że sędzia Trybunału odpowiada dyscyplinarnie za swoje postępowanie również przed objęciem stanowiska, jeżeli uchybił obowiązkowi piastowanego urzędu państwowego lub okazał się niegodny urzędu sędziego Trybunału. Ustawa nie przewidywała vacatio legis. W czasie prac nad ustawą posłowie PiS zrezygnowali m.in. z wykreślenia z ustawy przepisu ustalającego, iż siedziba TK mieści się w Warszawie.

Zastrzeżenia wobec zgodności z konstytucją przepisów uchwalonej ustawy sformułowała m.in. Krajowa Rada Sądownictwa, Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich. Na etapie procedowania tej ustawy negatywne opinie wobec niej formułowały również m.in. Naczelna Rada Adwokacka, Krajowa Rada Radców Prawnych, Helsińska Fundacja Praw Człowieka i Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”.

Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę 28 grudnia 2015. Decyzję tę uzasadnił tym, iż w jego ocenie ustawa ta „przyczynia się do wzmocnienia pozycji i sytuacji Trybunału Konstytucyjnego”. Tego samego dnia została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw i weszła w życie.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 marca 2016

Ustawa o TK z 22 grudnia 2015 została zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego przez grupę posłów Platformy Obywatelskiej, grupę posłów Nowoczesnej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Krajową Radę Sądownictwa.

Kontrowersje wywołała możliwość orzekania przez TK z pominięciem przepisów zmienionej ustawy. Fundacja im. Stefana Batorego, Naczelna Rada Adwokacka, Krajowa Rada Radców Prawnych i Helsińska Fundacja Praw Człowieka przedłożyły Trybunałowi Konstytucyjnemu opinie amici curiae, w których uznały ustawę za w całości niekonstytucyjną. Zdaniem Naczelnej Rady Adwokackiej, Trybunał mógł orzekać wprost na podstawie przepisów Konstytucji RP, z pominięciem przepisów ustawy nowelizującejVorlage:R. Prokurator generalny Andrzej Seremet w opinii przedstawionej TK uznał ustawę za niezgodną z Konstytucją w 16 punktach. Ta opinia została wycofana 4 marca 2016 przez nowego prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę.

9 marca 2016 Trybunał w składzie 12 sędziów wydał wyrok w sprawie K 47/15. TK orzekł, że ustawa z 22 grudnia 2015 jest w całości niezgodna z Konstytucją. Zdaniem Trybunału Sejm naruszył m.in. zasadę rozpatrywania projektu ustawy w trzech czytaniach. Trybunał wykazał także na czym polegała niekonstytucyjność poszczególnych przepisów. Uzasadniając wyrok sędzia sprawozdawca Stanisław Biernat podkreślił, że orzeczenia TK są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą z chwilą ogłoszenia na sali rozpraw, tj. do uchylenia domniemania zaskarżonej konstytucyjności ustawy dochodzi w chwili ogłoszenia wyroku. Zdania odrębne do wyroku zgłosili sędziowie Julia Przyłębska i Piotr Pszczółkowski. W rozprawie nie wzięli udziału przedstawiciele rządu, Sejmu i prokuratora generalnego.

Premier Beata Szydło zapowiedziała, że wyrok nie zostanie opublikowany, ponieważ jej zdaniem orzekanie z pominięciem przepisów nowej ustawy było naruszeniem procedury.

Prokurator generalny Zbigniew Ziobro polecił wszcząć śledztwo w sprawie wycieku do mediów projektu wyroku przed jego ogłoszeniem. Zawiadomienie w tej sprawie złożył również Prezes TK. Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa złożono także w związku z rzekomym konsultowaniem wyroku z posłami PO. Klub PO zapowiedział pozew o zniesławienie po sugestiach, jakoby projekt wyroku byłby znany jego posłom przed ogłoszeniem.

Reakcje na kryzys

Demonstracje

[[Plik:Wybór kolejnych sędziów Trybunału Konstytucyjnego Sejm ulica Wiejska s.jpg|thumb|Demonstracje przeciwników i zwolenników wyboru nowych sędziów Trybunału Konstytucyjnego przed gmachem Sejmu, 2 grudnia 2015]] thumb|Demonstracja zwolenników zmiany ustawy o Trybunale Konstytucyjnym przed siedzibą TK, 13 grudnia 2015 [[Plik:Demonstracja Komitet Obrony Demokracji KOD Warszawa 19 grudnia 2015.JPG|thumb|Demonstracja zorganizowana przez Komitet Obrony Demokracji przed Sejmem, 19 grudnia 2015]]

2 grudnia, w czasie 3. posiedzenia Sejmu VIII kadencji, na którym wybrano pięciu nowych sędziów Trybunału Konstytucyjnego, na ul. Wiejskiej demonstrowali przeciwnicy i zwolennicy zmian personalnych w składzie TK.

3 grudnia 2015 pierwszą pikietę popierającą Trybunał zorganizował Komitet Obrony Demokracji. 12 grudnia 2015 w wielu polskich miastach odbyły się manifestacje zorganizowane przez KOD. Przez Warszawę przeszła wielotysięczna demonstracja, na czele której stali działacze KOD i politycy opozycji. Manifestujący protestowali przeciwko działaniom parlamentu i prezydenta wobec Trybunału Konstytucyjnego. Marsz rozpoczął się pod siedzibą TK w alei J.Ch. Szucha 12a, a następnie ruszył pod gmach Sejmu i Pałac Prezydencki. Według różnych szacunków w marszu wzięło udział od 17 do 50 tysięcy ludzi.

13 grudnia 2015 odbył się po raz piąty organizowany przez PiS coroczny Marsz Wolności i Solidarności, którego celem było upamiętnienie ofiar stanu wojennego w Polsce w latach 1981–1983. Marsz ten był zaplanowany jeszcze przed powstaniem kryzysu wokół Trybunału Konstytucyjnego, jednak manifestowano również poparcie dla działań parlamentu i prezydenta w sprawie TK. Demonstranci zebrali się na warszawskim placu Trzech Krzyży, a następnie ruszyli pod siedzibę Trybunału. Według różnych szacunków w marszu wzięło udział od 15 do 80 tysięcy ludzi.

19 grudnia 2015 KOD zorganizował protesty w ponad 20 miastach w Polsce i przed polskimi placówkami dyplomatycznymi za granicą. Manifestujący krytykowali działania rządu Beaty Szydło, a także postępowanie parlamentu i prezydenta wobec Trybunału Konstytucyjnego.

Uczelnie i PAN

Uchwały z apelem m.in. o zaniechanie działań prowadzących do osłabienia roli Trybunału Konstytucyjnego przyjęły Rady: Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego Instytut Nauk Prawnych PAN oraz Senat Uniwersytetu Warszawskiego.

W tej samej uchwale Rada Wydziału Prawa i Administracji UJ zwróciła się do prezydenta Andrzeja Dudy, swego absolwenta i wykładowcy, o uszanowanie prawa i wolności obywatelskich, uznając, że podpisana przez niego ustawa z 19 listopada o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym nie daje się pogodzić z zasadą demokratycznego państwa prawnego, naruszając wymogi nieusuwalności sędziów, legalizmu i niedziałania prawa wstecz. Uchwała Rady Wydziału Prawa i Administracji UJ została podjęta większością głosów (55 głosów za, 21 głosów przeciwnych i 6 wstrzymujących), a sześciu członków Rady wydało oświadczenie wyrażające sprzeciw wobec praktyki rozstrzygania o słuszności ocen, poglądów i interpretacji prawnych związanych z aktualnymi wydarzeniami politycznymi w drodze głosowania, w oparciu o zasadę większości, a także wykorzystywaniu uchwał Rady Wydziału w celu – jak praktyka pokazała – podniesienia rangi i mocy przegłosowanych poglądów, ocen i interpretacji prawnych.

Reakcje międzynarodowe

Unia Europejska

Kryzys wokół polskiego Trybunału Konstytucyjnego był szeroko komentowany przez przedstawicieli innych państw i organizacji międzynarodowych, w szczególności przez przedstawicieli Unii Europejskiej. Przewodniczący Parlamentu Europejskiego Martin Schulz stwierdził, że sytuacja w Polsce przypomina zamach stanu, co spotkało się z ostrą krytyką ze strony premier Beaty Szydło. Z kolei wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej Frans Timmermans wysłał list do ministrów Zbigniewa Ziobry i Witolda Waszczykowskiego z prośbą o wyjaśnienie sytuacji wokół Trybunału. 13 stycznia 2016 Komisja Europejska wszczęła procedurę badania praworządności w Polsce, jako jedną z przyczyn wskazując polityczny i prawny spór dotyczący składu Trybunału Konstytucyjnego.

19 stycznia 2016 w Parlamencie Europejskim odbyła się debata na temat praworządności w Polsce, w tym sytuacji wokół Trybunału Konstytucyjnego. W debecie wzięła udział premier Beata Szydło.

Rada Europy

W grudniu 2015 przedstawiciele Rady Europy zaapelowali do polskich władz o poszanowanie wyroków TK i wstrzymanie prac nad nowelizacją ustawy o Trybunale.

Minister spraw zagranicznych Witold Waszczykowski zwrócił się do Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo (tzw. Komisji Weneckiej) o opinię w sprawie uchwalonej 22 grudnia 2015 nowelizacji do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W dniach 8 i 9 lutego 2016 przedstawiciele Komisji (na czele z jej przewodniczącym Giannim Buquicchio) odbyli wizytę w Polsce, w trakcie której przeprowadzili rozmowy z przedstawicielami wielu organów państwa (m.in. z prezydentem, posłami, senatorami i sędziami Trybunału Konstytucyjnego) na temat istoty i znaczenia nowelizacji. 11 marca 2016 Komisja Wenecka wydała opinię na temat kryzysu konstytucyjnego w Polsce, m.in. wzywając polski rząd do niezwłocznego opublikowania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 9 marca 2016 (na 130 osób biorących udział w naradzie, tylko Węgier Andras Zs. Varga złożył zdanie odrębne).

Inne państwa i organizacje

Zaniepokojenie sytuacją w Polsce wyrazili m.in. minister spraw zagranicznych Luksemburga Jean Asselborn, amerykańscy senatorowie: John McCain, Ben Cardin i Richard Durbin, a także przedstawiciele ONZ i kilku organizacji działających na rzecz ochrony praw człowieka (w tym Amnesty International i Międzynarodowej Helsińskiej Federacji na rzecz Praw Człowieka).

29 grudnia 2015 Departament Stanu Stanów Zjednoczonych zwrócił się do polskiego rządu z pytaniami o charakter najnowszych zmian prawnych dotyczących Trybunału Konstytucyjnego.

15 stycznia 2016 agencja ratingowa Standard & Poor’s obniżyła rating Polski z A- do BBB+, jako przyczynę wskazując naruszenie równowagi instytucjonalnej w Polsce poprzez zmiany w Trybunale Konstytucyjnym.