Kürt Teali Cemiyeti (Kürt Yükseltme Cemiyeti), Sevr antlaşmasının 62. ve 64. maddelerinde bahsi geçtiği ve ABD Başkanı Wilson'un Wilson İlkeleri ile belirttiği şekilde doğu illerinde, bağımsız bir Kürt devleti kurulması amacını güden, gayesini gerçekleştirebilmek için doğu illerinde şubeler açmış bir cemiyettir. Bu cemiyetin, ağır Sevr antlaşması şartlarına ve işgale karşı Anadolu'da başlatılan direnişi kırmak için İngiltere tarafından kullanıldığı ile ilgili belgeler yayınlanmıştır.
1921 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından alınan kararla faaliyetlerine son verildi.
Nutuk'ta Atatürk bu cemiyeti ile ilgili şunları yazmıştır:
...Bu dernekler dışında, memleket içinde daha başka birtakım dernek ve kuruluşlar da ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında Diyarbakır, Bitlis, Elâzığ illerinde, İstanbul'dan idare edilen Kürt Teali Cemiyeti vardı. Bu derneğin amacı yabancı devletlerin himâyesi altında bir Kürt devleti kurmaktı.
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk
Kuruluşu
30 Aralık 1918 tarihinde Dahiliye Nazırlığına verilen bir dilekçe ile kurulmuştur. Kendi iç tüzüğünde ise kuruluş tarihi 19 Kasım 1918 olarak gösterilmiştir. [1]
Kurucuları
İstanbul'da ileri gelen Kürt aileler, bazı aydınlar ve bürokratlar tarafından kurulmuştur.[2][3][4]
- Şemdinan ailesinden Şeyh Ubeydullah ve ahfadı
- Seyyit Abdülkadir (Kurucu Başkan, Şeyh Ubeydullah'ın oğlu)
- Seyyit Abdullah (Şeyh Ubeydullah'ın torunu)
- Seyyit Taha (Şeyh Ubeydullah'ın torunu)
- Bedirhan ailesinden Bedirhan Paşa ve ahfadı
- Mehmet Emin Ali (Bedirhan Paşa'nın oğlu)
- Süreyya (Mehmet Emin Ali'nin oğlu)
- Celadet (Mehmet Emin Ali'nin oğlu)
- Kâmuran (Mehmet Emin Ali'nin oğlu)
- Mikdad Mithad Esved (Bedirhan Paşa'nın oğlu)
- Bedirhanzade Mehmet Ali (Bedirhan Paşa'nın oğlu)
- Bedirhanzade Hasan Nuri (Bedirhan Paşa'nın oğlu)
- Halil Rami Bey (Bedirhan Paşa'nın oğlu, Malatya Mutasarrıfı)
- Âsaf Bedirhan (Halil Rami Beyin oğlu)
- Bedirhan Ali (Bedirhan Paşa'nın torunu)
- Baban aşiretinden
- Babanzade Şükrü (Ord. Prof. Şükrü Baban)
- Babanzade Mustafa Zihni Paşa (eski Hicaz valisi)
- Babanzade Fuat Bey
- Babanzade Hikmet Bey
- Babanzade Aziz Bey
- Babanzade Mahmut Bey
- Diyarbakırlı Cemil Paşa Ailesinden
- Ahmet Cemil Paşa (Cemil Paşa'nın oğlu)
- Ekrem Cemil (Cemil Paşa'nın oğlu)
- Kadri Cemil (Cemil Paşa'nın oğlu)
- Diğer bazı üyeler
- Mevlanzade Rıfat (Yüzellilikler listesine alınarak sınırdışı edilmişti)
- Ahmet Hamdi Paşa
- Abdurrahim Rahmi Zapsu
- Arvasizade Mehmet Şefik
- Said Nursî Not-1
- Said Molla (Yüzellilikler listesine alınarak sınırdışı edilmişti)
- Yusuf Ziya Koçoğlu[5]
Not-1:Kaynaklarda Said Nursi'nin, derneğin üyeleri arasında sayıldığı yazılmıştır ancak bu bilgiye itirazlar olmuştur. İtirazlara göre bu bilgi Said Nursi'nin kendi söylediklerine ters düşmektedir.[6] [7] [8] [9] Said Nursi'nin ifadelerine örnek olarak cemiyetin davet teklifine verdiği cevabi mektubunda, Devlet-i Aliyye’yi yeniden diriltmek için yapılacak her türlü hareketin içinde yer almaya hazır olduğunu, ancak Kürt Devleti tahayyülünün sadece İslâm düşmanlarının işine yarayacağını ifade etmesi örnek gösterilmiştir.[10]
Kurtuluş Savaşında Anadolu'daki Faaliyetleri
6 Eylül 1919 tarihinde cemiyetin kurucularından Bedirhanlı aşiretinden Celadet ve Kâmuran ile Cemil Paşa ailesinden Ekrem yanlarına İngiliz Binbaşı Covbertin Noel ile Malatya'ya gelirler. Bu tarihlerde cemiyet doğu illerinde örgütlenmeye çalışmaktadır. Diyarbekir 13. Kolordu Kurmay başkanı Halit, Sivas'ta bulunan Mustafa Kemal Paşa'ya şifreli bir telgraf çeker. Telgrafında Osmanlı subayları arasında şifreli telgraflaşmanın yasak edildiği bir dönemde İngiliz binbaşısı Noel'in istediği kimselerle şifreli telgraflaşma yaptığından ve elini kolunu sallayarak Bedirhanlı aşiretinden kimselerle birlikte dolaştığından yakınır.[11]
Nutuk'da belgeler bölümünde, ilgili kişilerin takibi için üzerlerine birlikler gönderildiği, Mustafa Kemal'in, 9 Eylül 1919 tarihli Erzurum 15. Kolordu ve Ankara 20. Kolordu komutanlıklarına gönderdiği şifreli telgrafta görülmektedir.
Mustafa Kemal, 9 Eylül 1919 tarihli şifreli telgrafında şunları yazar:
Bağımsız Kürdistan kurulması propagandası yapmakta olan İngiliz Binbaşı Mister Noel, yanında Mevlanzade Rıfat, Bedirhanlılardan Kâmuran, Celâdet ve Cemil Paşazade Ekrem beyler adlarındaki kişilerle Malatya'ya gelerek Elaziz Valisi Ali Galip Bey de kendilerine katılarak, Bedirhanlılardan olan sancak mutasarrıfı Halil Beyle birlikte ulus ve yurdun kötülüğüne işler çevirmeye yeltendikleri ve sözde postayı vuranları izlemek amacıyla çevreden Kürtler getirmeye kalkıştıkları haber alındığından, Harputtan 15. Alay Komutanı, makineli tüfekle donanmış bir askeri birliği, Aziziye'den 2 süvari bölüğü, Siverek'ten Malatya'daki 12. Süvari Alayına bağlı bölük Malatya üzerine gönderilerek, adları geçenlerin tutuklanmaları için gereken girişim yapılmıştır. Sonuç bilgilerinize sunulacaktır. Mustafa Kemal, Nutuk, Belge 62.
Sivas'taki Mustafa Kemal bölgedeki subaylar ve güvenilir devlet erkânı ile telgraflaşmayı sürdürür. Harput'tan askeri birliklerin üzerine gelmekte olduğu haberini alan Harput valisi Ali Galip, Malatya Mutasarrıfı Halil, Binbaşı Noel ve aşiret reisleri Malatya'yı terkederek Kâhta yönüne kaçmaya başlarlar. Jandarma Yüzbaşısı Faruk Bey, Kâhta'da kaçakları izler. Malatya'ya 5 saat mesafedeki Raka köyünde Siverek'e kadar olan bölgedeki ve Dersim'e varıncaya kadarki Kürt aşiretlerin haberdar edilerek bu köyde toplandıklarını bildirir. Burda toplanan isyancıların Malatya'yı basacağı ve Urfa'daki İngiliz Tümeninin aşiretlere yardım için bölgeye geleceği haberini aldığını Malatya 15. Alay Komutanı İlyas Beye rapor eder ve İlyas Bey de Sivasta bulunan Mustafa Kemal Beye telgrafla 11 ve 12 Eylül 1919 gecesi gelişmeleri bildirir.
İstanbul'daki Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol 30 Eylül 1919 tarihinde Washington'a telgrafla şunları bildirmişti:
İngilizler Kürtleri kullanarak milliyetçi akımınot-2 boğmak istiyorlar. Türklerin de Ermenilere karşı bir hareketi olduğu yolundaki haberler de bir İngiliz propagandasıdır. Amiral Bristol, Amerikan Yüksek Komiseri, İstanbul, 30 Eylül 1919
not-2:Kuva-i Milliye ve işgale karşı çıkan cemiyetler kastediliyor.
Bu yenilgiden de pesetmeyen Kürt Teali Cemiyeti çalışmalarını sürdürdü.Derneğin İmranlı şubesinin kurucusu Koçgiri aşiretinden Haydar,aynı aşiretten derneğin genel sekreteri Alişan ve 1936-37 Dersim İsyanı'nda idam edilen Seyit Rıza kendilerine bağlı adamlarla temasa geçerek ayaklanmak istemişlerdi.Mevsim kış olduğundan isyan uzun sürebilirdi.Zira,kış koşulları çok zordu.Bunun yüzünden baharda ayaklanma kararı alındı.Bu arada,ayaklanmacılardan Diyap Ağa,Meço Ağa,Kangaloğlu Ahmet Remzi ve Binbaşı Hayri Dersim(Tunceli)mebusu olarak TBMM'ye çağrıldılar.Bunu kabul eden isyancılar Dersim'den Ankara'ya geldiler.Bu arada baharda isyan başlamıştı.6 Mart 1921'de Ümraniye kazasına Kürt bayrağı çekildi ve burası ele geçti.TBMM Erzincan,Erzurum,Zara ve Divriği'de sıkıyönetim ilan etti.İsyan haberiyle bölgeye gelen Yarbay Topal Osman ve Ferik(Korgeneral)Sakallı Nurettin Paşa'ya bağlı birlikler zayıf olan asilerle 3 ay 11 gün çatıştıktan sonra 17 Haziran 1921'de isyan bastırıldı.Derneğin genel sekreteri Alişan beyin kumanda ettiği küçük birkaç asi birliği Sakallı Nurettin Paşa ve Topal Osman birliklerine karşı koymaya çalıştıysada başarılı olamayarak Divriği,Kuruçay ve Arapgir Bağlarında çatışarak Dersim'e çekildiler.İsyandan sonra Sivas'ta İstiklal Mahkemesi kuruldu.Mahkeme,114 kişi hakkında idam cezası verdi.
Derneğin kurucu başkanı Seyyit Abdülkadir Şeyh Sait İsyanı sonrasında 1925 yılında idam edildi.
Ayrıca bakınız
Kaynaklar
Kategori:Türk Kurtuluş Savaşı Kategori:Kürtler Kategori:Kürt tarihi
- ↑ Türkiye'de Siyasal Partiler, T. Zafer Tunaya, ISBN 975470645-X
- ↑ Selçuk Üniversitesi Tarih bölümü internet sayfası, Zararlı Cemiyetler
- ↑ Bilâl Şimşir, Kürtçülük 1787-1923, ISBN 978 975 22 0215 3
- ↑ Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler
- ↑ Türk Parlamento tarihi Araştırma Grubu, Türk Parlamento Tarihi Millî Mücadele ve T.B.M.B.I.Dönem 1919-1923, III. Cilt: I. Dönem Milletvekillerinin Özgeçmişleri (Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No. 6), TBMM Basımevi Müdürlüğü, Ankara, s. 180.
- ↑ Yanlış tanıtılmaya çalışılan dahi:Said Nursi, Ahmet Akgündüz
- ↑ Mustafa Nezihi Polat, Mülâkat, Erzurum 1964, s. 30-34
- ↑ Necmeddin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, İstanbul 1979, s. 214-216
- ↑ Milli Mücadele'de Said Nursi
- ↑ Köprü Dergisi
- ↑ Bilâl Şimşir, Kürtçülük 1787-1923, ISBN 978 975 22 0215 3