St.-Vitalis-Kirche (Włocławek)
left|15px Kościół św. Witalisa we Włocławku jest najstarszym zabytkiem architektonicznym Włocławka. Został wystawiony przez bpa Macieja Gołańczewskiego w 1330 r., zaraz po zburzeniu Włocławka i spaleniu dawnej katedry nad Wisłą przez Krzyżaków w 1329 r. Zbudowano go w stylu gotyckim z palonej cegły. Prezbiterium ma charakterystyczne odchylenie od osi symetrii w lewo, co ma przypominać pozycję umierającego na krzyżu Jezus. Posiadał strop drewniany i jedną czworoboczną wieżę, zakończoną niewielką kopułą. Ściany wewnątrz były jedynie fugowane. Badania nie wykazały żadnych śladów średniowiecznej polichromii.
W latach 1330 – 1411, tj. do czasu ostatecznego ukończenia budowy nowej bazyliki katedralnej, kościół Św. Witalisa spełniał rolę tymczasowej katedry. Potem został oddany do użytku znajdującego się w pobliżu szpitala (przytułku) pod wezwaniem Św. Witalisa. Razem ze szpitalem był on na utrzymaniu kapituły katedralnej, jednak ta niechętnie podejmowała ten ciężar, uważając, że skoro biskup wybudował kościół, to jego następcy powinni starać się o jego utrzymanie. Ale biskupi też się do tego nie kwapili. W rezultacie nie remontowany kościół szybko niszczał. Już w XV wieku był zupełnie zrujnowany, ogołocony ze wszystkiego i domagał się gruntownej restauracji.
Biskup Władysław Oporowski ogłosił zbiórkę na poratowanie kościoła Św. Witalisa, wyznaczając zarazem specjalny odpust dla ofiarodawców na ten cel. Nie wiadomo jednak, czy rzeczywiście dokonano wtedy zamierzonego remontu. Źródła podają, że około 100 lat później, w latach 1534 – 1544, kanonik Tobiasz Janikowski własnym kosztem wyremontował cały kościół i murowanym sklepieniem gotyckim (Zachowało się ono do dziś. Jest ono rodzajem sklepienia ożebrowanego, a snopy żeber spadają na obszerne wsporniki) zastąpił dotychczasowe drewniane.
Erygowane w 1569 r. Seminarium duchowne zajęło część zabudowań szpitalnych i kościół Św. Witalisa. Stał on jednak osobno, w pewnej odległości od budynków seminaryjnych i był otoczony ogrodzonym cmentarzem. Po roku 1717 dobudowano od północnej strony prezbiterium niewielką zakrystię.
W 1843 r. Pobudowano nowy pawilon seminaryjny, do którego włączono kościół Św. Witalisa. Wchodziło się teraz do niego bezpośrednio z korytarza seminaryjnego. Jednak w dalszym ciągu był on otwarty także dla wiernych. Dopiero w 1866 r. Przeszedł na wyłączny użytek seminarium (wierni zbierają się w nim jedynie na odpust Św. Witalisa, przypadający w drugą niedzielę maja i sporadycznie w innych okolicznościach).
W XIX i XX wieku kościół Św. Witalisa wielokrotnie remontowano, malowano, zmieniano jego wystrój wewnętrzny.
W latach 1851 – 1853 był restaurowany pod kierunkiem prefekta seminarium, ks. Franciszka Płoszczyńskiego. Starą czworoboczną wieżę obito żelazną blachą, z pozostawieniem kopułki krytej blachą miedzianą, naprawiono od wewnątrz ściany i otynkowano je. W 1888 r. Rozebrano już wtedy zrujnowaną wieżę, a wystawiono nową, w stylu gotyckim, według projektu Konstantego Wojciechowskiego i pokryto ją blachą miedzianą. Kościół był malowany (polichromia) w latach: 1854, 1873, 1895. ołtarze i obrazy w ołtarzach zmieniano bardzo często i trudno je wszystkie wymienić. Zazwyczaj był ołtarz główny i dwa boczne. W 1880 r. umieszczono w czterech oknach kolorowe witraże, które jednak w 1903 r. zastąpiono białym szkłem, prawdopodobnie dla uzyskania lepszego naturalnego oświetlenia kościoła.
thumb|left|400px|Wnętrze kościoła latach 1930 – 1934 kościół Św. Witalisa był znowu restaurowany. Zerwano tynki wewnętrzne i dano nowe; żebra, które w okresie baroku częściowo pościnano, zostały teraz uzupełnione i pozostawiono je w „żywej” cegle; zlikwidowano dawny chór muzyczny, a utworzono nowy z części korytarza seminaryjnego przyległego do kościoła; odsłonięto zatynkowane części z zewnątrz murów; w głównym ołtarzu umieszczono cenny gotycki tryptyk z około 1460 r. W 1936 r. zainstalowano nowe organy, wykonane przez włocławską firmę S. Truszczyńskiego, które są używane do dziś.
W czasie okupacji 1939 – 1945 r. kościół został uznany za niemiecki i służył do odprawiania nabożeństw niedzielnych dla żołnierzy niemieckich, którzy przebywali w szpitalu wojennym urządzonym w gmachu seminaryjnym.
W latach 1971 – 1972 dokonano ostatniej gruntownej restauracji kościoła. Położono nowy dach ceramiczny, wymieniono zmurszałe cegły w murach, zrekonstruowano zewnętrzne elementy dekoracyjne. Dzięki tym zabiegom odzyskały dawną okazałość dwa gotyckie portale ceglane: jeden obramiający główne wejście do kościoła (z korytarza seminaryjnego) i drugi – zdobiący wejście boczne, w północnej jego ścianie. Otwory okienne zostały oszklone gomółkami. Usunięto cały stary wystrój kościoła, a dano nowy, w stylu nowoczesnym: ołtarz granitowy „twarzą do ludu”, drewniany ołtarz pod tabernakulum, ambonkę, ławki, drzwi, instalację oświetleniową (nowe żyrandole) i nagłośnieniową. Kościół wygląda teraz niemal surowo, ale okazale, przejrzyście, bez zbyteczny elementów dekoracyjnych.
Z poprzedniego, neogotyckiego, wystroju kościoła pozostała tylko sygnaturka na ścianie naprzeciw wejścia głównego do kościoła.
W roku 2000 przeprowadzono wymianę dachu i wieży, zainstalowano nowy dzwon, w 2002 r. odnowiono wnętrze kościoła i założono nową instalację nagłośnieniową.