Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP) (jidysz צענטראל קאמיטעט פון די יידו אין פוילו; Centraler Komitet fun di Jidn in Pojln) – polityczne przedstawicielstwo Żydów w Polsce w latach 1944-1950.
CKŻP powołany został 12 listopada 1944 jako następca Tymczasowego Centralnego Komitetu Żydów Polskich (TCKŻP), utworzonego miesiąc wcześniej w celu reprezentowania Żydów wobec władz państwowych oraz zorganizowania opieki i pomocy Żydom, którzy przetrwali Holocaust.
Utworzona przy TCKŻP Komisja Historyczna, przekształcona została w Centralną Żydowską Komisję Historyczną. Jej głównymi zadaniami było zbieranie relacji ocalonych z Zagłady, również w celu pomocy w ściganiu zbrodniarzy nazistowskich. W maju 1947 Komisję przekształcono w Żydowski Instytut Historyczny.
Od roku 1946 większość (80%) środków finansowych CKŻP pochodziła z dotacji American Jewish Joint Distribution Committee. Komitet koordynował repatriację, osadnictwo i pomoc dla repatriantów.
Od maja 1946 r. działał Wydział Szkolny. W roku szkolnym 1946/7 CKŻP zdołał pod własnymi auspicjami zorganizować 28 placówek szkolnych, a w roku następnym - 33 (z ok. 3000 uczniów). W szkołach CKŻP program zbliżony był do szkół publicznych. Uczono dodatkowo języka i literatury jidysz, języka hebrajskiego oraz historii Żydów. W programie nie było lekcji religii, zaś sobota była dniem wolnym. Działało również 11 sierocińców i 60 domów starców.
W 1945 roku utworzono Centralną Bibliotekę Żydowską. Od sierpnia 1946 działał również Wydział Ziomkostw.
W czerwcu 1946 ustalono skład kierownictwa CKŻP. Według klucza partyjnego, na zasadach kompromisu między zalegalizowanymi stronnictwami żydowskimi, sześć miejsc mieli żydowscy komuniści (tzw. frakcja żydowska Polskiej Partii Robotniczej), cztery Bund, cztery Ichud, trzy Poalej Syjon-Lewica, trzy Poalej Syjon-Prawica i jedno miejsce – Ha-Szomer Ha-Cair. Funkcję przewodniczącego objął Emil Sommerstein z Ichudu, zastąpiony w 1946 przez Adolfa Bermana z Poalej Syjon-Lewicy.
W latach 1945-50 CKŻP wydawał dziennik Dos Naje Lebn, zaś od 1947 - miesięcznik młodzieżowy Ojfgang. W latach 1946-47 działało również wydawnictwo książkowe pod nazwą Dos Naje Lebn (później Undzer Lebn).
Wydział Kultury i Sztuki roztaczał opiekę nad niewielkim środowiskiem malarzy i rzeźbiarzy, którzy przetrwali wojnę. Komitet udzielał wsparcia finansowego i organizacyjnego reaktywowanemu po wojnie Żydowskiemu Towarzystwu Krzewienia Sztuk Pięknych, a od listopada 1947 - założonemu przez członków PPR Żydowskiemu Towarzystwu Kultury i Sztuki, prowadzącemu m.in. domy kultury, świetlice i biblioteki oraz sprawującemu kuratelę nad zespołami artystycznymi. Wsparcie finansowe uzyskał również zespół filmowy Kinor.
W miarę umacniania się systemu komunistycznego w Polsce, frakcja żydowska PPR sukcesywnie przejmowała wpływy w CKŻP. W 1948 roku znacjonalizowano 22 z 32 szkół CKŻP, a program pozostałych ujednolicono ze szkołami państowymi. W następnym roku wszystkie szkoły włączono do narodowego systemu szkolnictwa. W 1949 roku funkcję przewodniczącego CKŻP przejął przedstawiciel zespołu PZPR przy CKŻP, Hersz Smolar.
Jednym z ostatnich akordów likwidacji pluralizmu żydowskiego życia instytucjonalnego przez władze państwowe było scalenie w 1950 roku CKŻP z Towarzystwem Kultury Żydowskiej w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce o linii politycznej całkowicie zgodnej z wykładnią państwową.
Bibliografia
- Rafał Żebrowski, Zofia Borzymińska, Po-lin. Kultura Żydów polskich w XX wieku, rozdział Po II wojnie światowej, s. 304-318, Wydawnictwo Amarant, 1993)
- JadFF Schatz, Komuniści w "sektorze żydowskim": tożsamość, etos i struktura instytucjonalna [w:] Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce [red. Magdalena Ruta], s. 27-49, Wydawnictwo Austeria, 2008)