Opera

Koan-hē tiān-náu nńg-thé chhiáⁿ-koàn Opera (liû-lám-khì) chit-phiⁿ, kî-tha ì-sù chham-khó Opera (khu-pia̍t-ia̍h).

Opera ("Ó͘-phē-là", "koa-ke̍k") sī iōng im-ga̍k lâi liân-koàn ah-sī í im-ga̍k ûi-chú ê bú-tâi chok-phín, sī chi̍t khoán koa-kio̍k. Ó͘-phē-là tī chha-put-to se-gôan 1600 nî ê sî-chūn tī-leh Italia ê Firenze, pēng-chhiáⁿ tī 17 sè-kí bóe tī Italia tē-khu liû-hêng. Kàu 18 sè-kí tiong tō thôan-pò· kàu tōa-pō·-hūn ê Se-au tē-khu.

Le̍k-sú

Khí-gôan

Ó͘-phē-là ê gôan-thâu ē-ēng tui-sok-kàu kó·-chá sî-tāi Hi-lia̍p ê pi-kio̍k; nā-sī m̄-kóan Hi-lia̍p pi-kio̍k kah chha-put-to se-gôan 900 nî-tāi tī-leh Au-chiu ián-chhut ê Liturgical Drama, tio̍h bô-hoat-tō· lâi thàm-thó ó·-phē-là ê le̍k-sú. Tī-leh hit-tang-chūn ê chit-khóan "Liturgical Drama" sī í to̍k-chhiùⁿ, ha̍p-chhiùⁿ kah kán-tan ê khì-ga̍k phōaⁿ-chàu kò·-sêng ê. Chia-ê hì-kio̍k ùi 1200 nî kàu 1300 nî hoat-tián pìⁿ-chò "Miracle" tī-leh Au-chiu sì-kè liû-thôan; kòe bô-gōa-kú, tī-leh ó·-phē-là ê tàn-seng-tē, Italia, mā iōng "Mystery" ê miâ lâi ián-chhut, piàn-chò ó·-phē-là kah Oratorio ê sian-chó·. Chia-ê hì-kio̍k lóng-sī tī-leh kàu-hōe lāi sán-seng, it-ti̍t kàu chha-put-to 1400 nî chiah kai-sí kàu kàu-tn̂g í-gōa ê só·-chāi chò ián-chhut.

Tàn-seng

Im-ga̍k kah tiûⁿ-kéng kiat-ha̍p ián-chhut ê chiat-bo̍k, tī-leh Renaissance sî-kî ê Italia, khai-sí chhut-hiān kok-chióng ê kó-lêng-sèng. Tī-leh Mantova ê Gonzaga hú-tē kah Vicenza chiah-ê só·-chāi, lóng-ū ián kòe Pastorale kah Intermedio ê kì-chài; chit-kî-tiong siōng-tiōng-iàu ê chi̍p-hōe só·-chāi chiū-sī Firenze ê Medici hú-tē. Kàu kin-á-ji̍t sui-jiân mā-sī ū chiok chōe bô-kâng ê lūn-tiāu, m̄-koh it-poaⁿ lóng-sī kā í Giovanni de' Bardi chò tiong-sim ê Camerata jîn-sū, í ho̍k-heng kó· Hi-lia̍p hì-kio̍k ūi bo̍k-piau só· chhòng-chō chhut-lâi ê chok-phín, tòng-chò sī siōng kó·-chá ê ó·-phē-là, iā-sī ó·-phē-là ê tàn-seng. In-ūi siōng kó·-chá ê Jacopo Corsi kah Jacopo Peri téng-téng lâng chhòng-chok ê Dafne í-keng sit-thôan ah, chū-án-ne, Jacopo Peri ê Euridice tio̍h bìⁿ-chò hiān-chú-sî iáu-koh pó-chûn ū ôan-chéng ga̍k-phó· ê siōng kó·-chá ê ó·-phē-là. Giulio Caccini kah Emilio de' Cavalieri téng-téng āu-lâi ê tiōng-iàu ê chok-khek-ka, lóng bat chham-ka chit-ê chok-phín ê ián-chhut.

1607 nî tī Mantova thâu-chi̍t-pái ián-chhut ê Monteverdi ê L'Orfeo sī lēng-gōa chi̍t-chhut tiōng-iàu ê chok-pín. Che mā-sī ó·-phē-là le̍k-sú siōng tē-it-ê kia̍t-chok. Ūi Peri kàu Monteverdi ê tōa chìn-pō· kan-nā keng-kòe chhit-nî chiah té ê sî-kan, tī-leh ó·-phē-là le̍k-sú siōng sī tiōng-iàu ê chìn-hòa. Monteverdi ī tī-leh tē-jī-nî iū-koh ôan-sêng L'Arianna, bóan-sòe mā ôan-sêng ūi-tio̍h Venezia ê San Cassiano ke̍k-īⁿ só· chò ê Il ritorno d'Ulisse in patria kah L'incoronazione di Poppea téng-téng kia̍t-chok.

Hoat-tián -- Kàu 18 sè-kí ûi-chí

Ó·-phē-là tī Firenze tàn-seng, tī Mantova hoat-tián, mān-mān-á tī kui-ê Italia liû-thôan. Tī chit-tōaⁿ sî-kan lāi-bīn, Venezia pí Bolognia, Roma chit-kóa só·-chāi ê tē-ūi koh-khah tiōng-iàu. Venezia tī 1637 nî í-keng ū sêng-li̍p ū bē phiò ê kong-chiòng ó·-phē-là háu-sù. Ùi Monteverdi ê ó·-phē-là khai-sí, kàu 1700 nî ûi-chí, hit-ê ó·-phē-là háu-sù í-keng ián kòe 400 chhut í-siōng ê ó·-phē-là.

Kàu 18 sè-kí, ó·-phē-là ê tiong-sim chóan-kàu Naples, pēng-chhiá chhut-hian Allesandro Scarlatti kap G. B. Pergolesi téng-téng ê chhut-kioh chok-khek-ka. Chit-ê sî-kî í Pietro Metastasio thê-chhióng ê ó·-phē-là seria chok-khek-hoat kap khip-siu intermedio hong-keh ê ó·-phē-là buffa ûi-chú. Kî-tiong Pergolesi ê La Serva Padrona sī ó·-phē-là buffa ê tāi-piáu chok-phín. Chit-chhut ó·-phē-là í intermezzo ê hong-sek kap i ê 3-bō· ó·-phē-là seria Il Prigionier superbo kiōng-tông siú-ián. Chit-ê sî-kî ê chok-khek-hoat siōng-kài ē-ta̍t-tit chú-ì ê tio̍h-sī da capo aria ê soe-ōng. Da capo aria tio̍h sī A-B-A hêng-sek ê aria, tiong-kan ū chū-iû chit-hèng ê chng-thāⁿ. Thiaⁿ-chiòng tùi bêng-jîn chit-hèng ê hí-ài, kap tùi kek-chok-phín gē-su̍t ê tiōng-sī, chit-chióng hèng-chhù ê chóan-piàn tio̍h sī hoat-seng chit-ê hiān-siōng ê gôan-in só·-chāi. Chit-khóan tian-tò-péng ê hèng-chhù āu-lâi mā it-tit éng-hióng tio̍h ó·-phē-là ê hoat-tián.

19 sè-kí ê Italia

Gaetano Donizetti sī 19 sè-kí chá-kî Italia opera ê tiōng-iàu jîn-bu̍t, i kap Gioacchino Rossini, Mercadante, koh ū Pacini, chhú-chhî liáu 19 sè-kí chêng pòaⁿ tōaⁿ ê opera hoat-tián. In hoat-tián liáu bel canto (ì-sù: Bí-lē ê chhiùⁿ-koa) lūi-hêng ê opera^[1].