Pynboom

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

Pynboom

Japansche rôo pyne (Pinus densiflora), Nôord-Korea

Ryk:	Plantae (Plantn)
Stamme:	Pinophyta (Konifeern)
Klasse:	Pinopsida
Orde:	Pinales
Familie:	Pinaceae (Pynboomachtign)

geslacht

Pinus
L.

Pynboomn of pynn ^[1] (Pinus) ^[2] zyn e geslacht van altydgroene konifeereboomn uut de famielje Pinaceae. Ze zyn 't êenige geslacht in de subfamielje van de Pinoideae. O de varieteitn en oendresôortn meegeteld wordn bevat de plantnlyste van de Royal Botanic Gardens uut Kew en de Missouri Botanical Garden 175 noamn van pynn lik gebruuklik, tegoare mê oengevêer dertig of veertig oenipgeloste en moejlikke gevolln en mêer verkêerde synonymn ^[3].

Taksonomie, nomenklateure en kodifikoasje

Pynn zyn noaktzoadign. 't Geslacht is oendreverdêeld in drie oendregeslachtn, gesteund ip de kenmerkn van keegle, zoad en noaldn :

Pinus subg. Pinus, de geele of arte pynboomn, in 't olgemêen mê art oet en twêe of drie noaldn per bundle ^[4]
Pinus subg. Ducampopinus, de vossesteirt of pinjon-groep
Pinus subg. Strobus, de witte of zochte pynboomn, in 't olgemêen mê zochtr oet en vuuf noaldn per bundle^[4].

Verspreidienge

De mêeste streekn van 't Nôordlik Oafroend êrbergn e poar inheemsche pynboomsôortn. Êen sôorte (de Sumatreesche pyne) komt oovre den eevenoare in Sumatra toe an 2°S. In Nôord-Amerika, kommn verschillnde sôortn vôor ip brêedtegroadn tusschn 66°N en 12°N.

Verschillnde sôortn wierdn ingevoerd in streekn mê gemoatigd en subtroopiesch klimoat zowê in 't Nôordlik lik in 't Zuudlik oafroend, woa ze gekwikt wordn vo 't oet of lik ornementoale plantn in parkn en tuun. 'n Antal van zukke ingevoerde sôortn zyn invanzief gewordn ^[5] en ze bedreign inhêemsche ekostelsls.

Beschryvienge

Huangshan-pyne (*Pinus hwangshanensis*), Anhui, China.

Pynn zyn altydgroene konifeereboomn (of uutzoenderlik struukn) die groejn mê 'n oogte van 3-80 meetrs, 't mêerndêel van de sôortn tusschn 15 en 45 meetrs. De klêenste zyn de sibeeriesche dwergpyne en de Potosi-pyne, en de grotstn is e 82 meetrs ooge ponderoza-pyne die te vienn is in Rogue River-Siskiyou National Forest, Zuudlik Oregon ^[6].

De schorse van de mêeste pynboomn is dikke en schubbig, mo sommigte sôortn ên e dinne ofschilfrende schorse. De takkn stoan in reeglmoatige schyn-kransn, feitlik e hêel dichte spiroale mo dr uutziende lik e krieng vann takkn die uut 't zeifste punt kommn. Veele pynn zyn "unimodoal", en ze bringn mor êen zukke krans vôort per joar, uut knoppn uut de top van de niewe joarscheute, mor andre zyn "multimodoal", en ze krygn iedere joar twêe of mêer kransn. De spiroalsgewyze groej van takkn, noaldn, en keegleschubbn, zyn geschikt vôgns Fibonacci-veroediengn. De niewe lentescheutn wordn somtyds "keirsn" genoamd; ze zyn bedekt mê bruune of witte knopschubn en in 't begun wyzn ze no boovn, loatre wordn ze groene en ze spreidn under uut no buutn. Die "keirsn" geevn an de busbowre e middle vo de vruchtboareid van de groend in te schattn en de leevnskracht van de boomn.

Pynn zyn langleevnd, typiesch leeftydn oalnd van 100–1 000 joarn, sommigte zeifs mêer. De mêest langleevnde is e Pinus longaeva. Êen individu van die sôorte, genoamd "Mathuselem-boom", stoat ip de Lyste van 's weirlds oedste organismn, en is roend de 4 600 joar oed. Die boom is te vienn in de Witte Bergn in Kalifornië ^[7]. E boom die nog oedre was, mo spytig genoeg gekapt, was 4 900 joar oed. Y wierd in e bustje gevoen benêen de Wheeler Peak in Nevada en y is bekend lik de "Prometheus-boom", genoamd no de Grieksche mythologiesche oensterflikkn êld.

Noaldn

Pynboomn ên vier typn noaldn :

Zoadnoaldn (kotylydôonn) ip zoajliengn, geschikt in e krans van 4 toe 24.
Zjuuveniele noaldn, die rechtuut vôgn ip zoajliengn en joenge plantn, 2 toe 6 cm lank, allêenstoande, groene of dikkers blow-groene, en spiroalsgewyze geschikt ip de scheute. Die bluuvn zes moandn toe vuuf joar, zeldn langre.
Schubbloarn, glykoardig an knopschubn, klêene, bruun en nie-fotosyntheetiesch, en spitoalsgewyze geschikt lik de zjuuveniele noaldn.
Noaldn, de volwassn bloarn, die groene zyn (fotosyntheetiesch), gebundeld in groepn (bundels) van 1 toe 6, geweunlik 2 toe 5 noaldn tegoare, iedre bundle vôortgebrocht deur e klêene knop ip e dwergscheute in den oksle van e schubblad. Die knopschubn bluuvn dikkers ip the bundle lik e bazoale scheede. De noaldn bluuvn van 1,5 toe 40 joar, ofanklik van de sôorte. Otr e scheute beschoadigd is (byvôorbeeld deur e beeste ipgeetn), goan de noaldbundels zjuuste beneen de schoa e knop doen oentwikkln die de verloorn bloarn kan vervangn.

Keegles

Pynn zyn mêestol êenuuzig, mê mannelikke en vrowelikke keegles ip dezeifste boom, oewel dat e poar sôortn zyn die sub-êenuuzig zyn mê individuen die grôotndêels mo nie hêelegans van êen geslacht zyn. De mannelikke keegls, typiesch 1-5 cm lank, en allêene mo korte tyd anweezig (geweunlik in de lente, oewel in den êrfst by sommigte sôortn), ofvollnd vanonze undre stuufmeel ên verspreid.

E bitje voddr kykn

(en) Farjon, A. 1984, 2nd edition 2005 : Pines, E. J. Brill, Leiden, ISBN 90-04-13916-8
(en) Little, E. L., Jr., and Critchfield, W. B. 1969 : Subdivisions of the Genus Pinus (Pines), US Department of Agriculture Misc. Publ., 1144 (Superintendent of Documents Number: A 1.38:1144).
(en) Richardson, D. M. (ed.). 1998 : Ecology and Biogeography of Pinus, Cambridge University Press, Cambridge, 530 p., ISBN 0-521-55176-5
(en) Sulavik, Stephen B. 2007 : Adirondack; Of Indians and Mountains, 1535-1838, Purple Mountain Press, Fleischmanns, NY. 244 p., ISBN 1-930098-79-0 ISBN 978-1-930098-79-4
(en) Mirov, N. T. 1967. The Genus Pinus. Ronald Press, New York (out of print).
(en) Philips, Roger 1979 : Trees of North America and Europe, Random House, Inc., New York ISBN 0-394-50259-0

Eksterne koppliengn

(en) Classification of pines
(en) Gymnosperm Database - Pinus

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Pinus van Wikimedia Commons.

Verwyziengn

↑ In de volksmoend wordn pynboomn dikkers denn genoamd, mo da schept nateurlik allêene mo verwarrienge. E goeje noame vo pynboom is ook "mastboom" of "maste".
↑ (en) 1995 : Sunset Western Garden Book, 606–607
↑ (en) The Plant List (2013). Version 1.1.
1 2 (en) Burton Verne Barnes; Warren Herbert Wagner 2004 : Michigan Trees: A Guide to the Trees of the Great Lakes Region, University of Michigan Press, p. 81 - ISBN 0-472-08921-8
↑ (en) 2006 : Pinus ssp. (tree), General Impact, Invasive Species Specialist Group, Global Invasive Species Database.
↑ (en) Fattig Paul 2011 : Tallest of the tall, Mail Tribune, Medford, Oregon.
↑ (en) Ryan Michael; David M. Richardson : 1999 : The Complete Pine, BioScience, 49/12, p. 1023–1024

[1] In de volksmoend wordn pynboomn dikkers denn genoamd, mo da schept nateurlik allêene mo verwarrienge. E goeje noame vo pynboom is ook "mastboom" of "maste".

[2] (en) 1995 : Sunset Western Garden Book, 606–607

[3] (en) The Plant List (2013). Version 1.1.

[BarnesWagner2004-4] 1 2 (en) Burton Verne Barnes; Warren Herbert Wagner 2004 : Michigan Trees: A Guide to the Trees of the Great Lakes Region, University of Michigan Press, p. 81 - ISBN 0-472-08921-8

[ISSG-5] (en) 2006 : Pinus ssp. (tree), General Impact, Invasive Species Specialist Group, Global Invasive Species Database.

[6] (en) Fattig Paul 2011 : Tallest of the tall, Mail Tribune, Medford, Oregon.

[7] (en) Ryan Michael; David M. Richardson : 1999 : The Complete Pine, BioScience, 49/12, p. 1023–1024

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]