Runders

E Zwitsersche koebêeste

Ryk:	Animalia (Beest'n)
Stamme:	Chordata (Chordabeest'n)
Klasse:	Mammalia (Zoogdiern)
Orde:	Artiodactyla (Eevnoevigen)
Familie:	Bovidae (antilopes, runders, rundvee, gêetn, schoapn)
Geslacht:	Bos (Rundvee)

Sorte

Bos taurus
Linnaeus, 1758

Terminologie

Een vrouwelik rund wordt koê [Nl: koe, Fr: vache, Eng: cow] genaamd, een mannelik rund stier [Nl: stier, Fr: taureau, Eng: bull]. Een pasgeboren of jounk rund wordt kolf [Nl: kalf, Fr: veau, Eng: calf] genaamd. Een joung vrouwelik rund wordt vêzze [Nl: vaars, Fr: génisse, Eng: heifer] genaamd. Ne jounge stier wordt een stiertje genaamd. Ne stier die ze balln kwyt is, wordt nen osse [Nl: os, Fr: boeuf, Eng: steer of oxe] genaamd.

A boern klapn van 'beesten', bedoeln ze rundvee [Eng: cattle]. Oe langer oe meer worn koein goen als melkvee [Eng: dairy cattle] of voe 't vlees. Die latste zyn de zo genaamde vette beestn [Eng: meat cattle]. Een vrouwelikke koebeeste die goen wordt voe 't vlees wordt zoogkoe [Nl: zoogkoe, Fr: vache allaitante, Eng: meat cow] genaamd.

In 't Vlams van de 17de/18de eeuwe klapten ze al van calvers ofte renders, veersen, coeijen, stieren ende ossen. Omdat een koe tonne vele wêrd was, en omdat er verre gin tekening gemakt wiern van koeien wiern ze meestal beschreven. der waren vele termen in gebruuk lik blesse, sterre, ... Ook vele kleurschakerieng wiern der benaamd, bevoorbeeld kost er sprake zyn van een grimmelde koe. Da was trouwes ook azo voe pêrn: ne schimmel, e baaide of e liaarde merrie ...

Doel

Runders zyn nutsbeesten. Vroeger wiern ze goen als trekbeesten; lik voe bevoorbeeld te ploegen ip de klene postjes, of voor in ne rosmeuln te lopen; voor underne stront. 't Is van dien tyd dat d'uutsprake komt "Stront is geld". Vodder worn koeien vaneigens goen voor underne melk [in Kokelare "mejk" genaamd], womee dat er zuvel gemaakt wordt, beuter [soms ook butter genaamd], joegoert, kaas, en deur de jounge gasten ook geêstryke drank, dikkers met een vanillesmake. Tenslotte dien runders ook om ip t'eten, en voor under vel, die a't verwerkt is leer wordt genaamd. Vroeger wiern olle belangryke oorkonden en cartularia geschreven ip kolfsleer. Ip een paar middeleeuwse registers die bewaard worn in 't Stadsarchief Brugge staat 't haar nog ip den leern band.

Teetn ofte Voeier

Runders zyn nie zindelyk, zolange of dat de basis genoeg vezelachtige zaken bevat. Vezel bestaat chemisch surtoe uut ruwe celstoffe. Die ruwe celstoffe is zo belangrik voe runders omdat 't herkauwers (Fr: des ruminants, Eng: ruminants]] zien. Herkauwers en een vertêêrynge ip basis van een pense. Vaneigens dat ip de professionele melkveebedrieven en vleesveebedrieven specialisten werken an 't rantsoen van de beesten. In praktiek eten de Vlamse koein surtoe maïs, voordroog ofte ingeleid ges, pulpe (ook puulpe genaamd), draf, en krachtvoeier. Als een soorte van folklore geevn sommigte boeren under koein nog voeierbeêten bie. Vroeger, in de Nieuwe Tyd, zetten de boeren voor under koein ook spurrie, vitsen, klaver etcetera. Al even belangrik voe melkkoeien is dat ze assan vele proper water ter beschikkynge moetn en.

Melkmasien

In Vlaandern worn koein meestal gemolken in ne melkpit, meestal ne tandem, visgrate of ne zij-an-zij, soms ne keer ne carroessel, in een bindstal met een puupleidynge. Sommigte boeren melken met ne melkrobot, en heel uutzounderlik wordt er nog ne keer een koe met d'and gemolken. Boeren lik in d'Ardenn melken met een mobiele melkmachine ip een karre womee da ze gemakkelik in de beiken kun gaan.

Gedrag

Koein zyn kuddebeesten. Ze zyn heel volgzaam. Eigelik wel schattige beestn. 't Is domee dat er vele koeiboeren van under "meisjes" klappen. De dee die van under meisjes klappen zyn de soigneurs die heel diervriendelik omme gaan met under koein. In 't algemeen ga je koeiboer nie vele zyn slaan nor zen koeien omdat ze in zuk geval stress krygn, en dodeure adrenaline maken die de melkgift, ook lactatie genaamd bemoeilikt of zelfs stopt. Filmptjes lik van Gaia zyn ton ook uutzounderlik, tgonne Gaia een demagogisch tintje gift. 't Is wel azo dat een koe die van de boerdery gaat en in een vrimde omgevinge komt dikkers zenuwachtig staat. In zukke situaties kan een koe, en nog vele meer ne stier, domme dingen doen. Etwien met een kleên bitje gezound verstand makt dat em a't em moet koein drieven lik ip ne beestemarkt, ip of of de camiong, of in 't slachuus, assan ne stok of ne greep by em et.

Voortplantinge

Een koe die een eisprounk et, wordt gezeid tuchtig te zyn (Nl: tochtig (of ook:) in bronst, Fr: en chaleur, Eng: in heat (of ook in de wetenschappelike literateure) in oestrus). De overgrote meerderheid van de koein worn bezaaid met KI, kunstmatige inseminatie. Da's nie omdat de boeren under koein gin pleziertje jeun, mor omwille van hygiene, met andere woorn, dat de stier gin besmettelyke ziekten zoet overbrieng. Ie kan ze moeilik pakken met een condoom é. Nen anderen, minstens even belangryke reden voe KI is 't gemak van 't verdeeln van sperma van wereldtopstieren. Sperma wordt verkocht ounder vorm van een rietje. Den inseminateur is de persoon die de koe komt bezaain met zuk sperma. Der zyn ook boern die zelve under koein bezaain met zuk sperma. In da geval is er sprake van DHZ-KI, Doe-Het-Zelf-KI. Der zyn nog assan veel boern die werken met KI, en toch ook nog ne stiern en. Zyder werken meestal in een system wo da ze iedere koe ene koe met sperma bezaaien van ne kwaliteitsstier, en der achter, voe 't geval dat er gin bevruchtinge was, laten ze de koe by den eigen bedryfstier lopen, die alzo de moeilike gevallen via een [nateurlike dekkinge]] alsnog bevrucht. Koein komn gemiddeld om de drie weekn tuchtig. Ne keer da ze vul zyn deurt 't oungeveer 9 maan eer da ze kouvn. Afhankelyk van hoevele liters melk da ze nog gift wordt ze een paar weken voor de vermoedelike kouvienge droge gezet. Met droge zetn wordt bedoeld da ze nie meer gemolken wordt.

Ziekten

een ziekte die een stier kan krijgen is kanker

Rassen

Melkrassen

Vleesrassen

België's nationaal rund is vaneigens 't Belgisch Witblauw (Fr: Blanc bleu belge, Eng: Belgian Blue). 't Is een supergespierd rund met mager vlees, ôok wel kachtelgat genoemd. Der hangt dus gin spiertje vet an. Dadde in tegenstellinge toe vele Britse rassen lik bevoorbeeld de Hereford. Der zyn vele populaire vleesrassen afkomstig van Vrankryk, lik de Blonde d'Aquitaine, Charolais, Maine-Anjou, etcetera.

Uutspraken en gezegden

"Je moet de koe by de stier doen a ze tuchtig is". Da wil zovele zeggen lik "Je moe 't yzder smeen a't warm is". At je moment is, moe je voort doen.
Sommigte jounkheiden die nog een momentje de boot wiln of oen van een vrijage of van ne trouw durven wel ne keer at er etwien tegen under zegt "Je moet de koe by de stier doen a ze tuchtig is" antwoorn met "Met drie weken zal z'ipnieuw tuchtig zyn".
"Een domme koe" is een vromens die eur lomp gedraagt, eur verstand nie wil gebruukn, of nog erger, messchien gin verstand et.
"Je wit nôois oe dat e koe en oaze vangt": 't kun ossan ounverwachte diengn gebeurn.
"At e katte e koe ewist, toe ging je ze kun melkn"