Шайбонийлар

Шайбонийлар
	чиғатойча: شيبانيلر‎‎
	Мансаб даври; 1500 – 1601-йиллар
Унвони	Ўзбекхон; Мовароуннаҳр хони; Шайбонийлар олий хони; Бухоро хонлиги хони;

Шайбонийлар (чиғатойча: شيبانيلر‎‎) — Бухоро хонлигида ҳукмронлик қилган ўзбек сулоласи, ўрта асрлардаги Мовароуннаҳр ва Жанубий Туркистон ҳукмдорлари оиласидан. У уруғнинг исмини Чингизхоннинг набираси Шайбон авлоди, гарчи Муҳаммад Шайбоний ва унинг бевосита авлодларидан ҳеч бири ҳеч қаерда ҳукмронлик қилмаган^[1]. Муҳаммад Шайбонийхоннинг Севинч Муҳаммад исмли ўғлидан невараси бўлган Муҳаммад Ёр султон 1551-1554 йилларда Бухорода Бурҳон султон билан бирга ҳукмронлик қилган.

Шайбонийлар ва Шибонийлар

Шайбонийхоннинг ўзи ҳам Жўжихоннинг ўғилларидан бири бўлган Шибон авлоди эканлигини ҳисобга олиб, айрим тадқиқотчилар Шайбонийлар ва Шибонийлар ўртасида фарқ қилмайди. Шунга кўра, Ўрта Осиёда Шайбонийлар сулоласининг ҳукмронлиги Жўжи улусидан Шибонийлар сулоласи ҳукмронлигининг давоми сифатида эътироф этилади^[2]^[3]^[4].

Тарихчи олим, тарих фанлари доктори Т.Султонов ана шу нуқтаи назарга содиқ қолган ҳолда, Муҳаммад Шайбонийхоннинг бевосита авлодлари ҳеч қачон расман ҳеч қаерда ҳукмронлик қилмаганлигини ёзади. Шунинг учун ХВИ асрда ҳукмронлик қилган сулоланинг тўғри ёзилиши. Мовароуннаҳрда, маркази аввал Самарқандда, кейин Бухорода — Муҳаммад Шайбонийхон авлодлари сифатида Шайбонийлар эмас, балки Шибонийлар (Сибонийлар), Жочининг ўғли Шибон (Сибон) авлодлари сифатида^[5].

Келиб чиқиши

Шайбонийхон Абулхайр давлатини қайта тиклашга бўлган бир қанча муваффақияциз уринишлардан сўнг Ўрта Осиёдаги темурийлар шаҳарларини эгаллашга қарор қилади. 1499-йилда Мовароуннаҳрни забт этишга киришди ва 1500 — 1501-йилларда уларнинг пойтахти Самарқандни темурийлардан босиб олиб, Шайбонийлар давлатига асос солди. Бутун Мовароуннаҳрва Хуросон устидан ўз ҳокимиятини ўрнатди. Шайбонийхон ўз давлати ташкил топган пайтдан то вафотигача қўшни давлатларнинг кўпчилиги билан доимий урушда бўлган. У доимий равишда Шарқий Дашти Қипчоқ чўлларида қозоқ кўчманчи лагерларида босқинлар уюштирган, Сафавийлар билан ўз давлатини кенгайтириш учун курашган.

1510-йил декабрда Муҳаммад Шайбонийхон Марв яқинида эрон шоҳи Исмоил И Сафавий томонидан мағлубиятга учради ва ўлдирилади. Шайбонийхоннинг амакиси Кучкунжихон (ҳукмронлиги 1510 — 1530) вафоти ва унинг ўғли Абу Саидхон (1530 — 1533) қисқа муддат ҳукмронлигидан сўнг Шайбонийнинг жияни Убайдуллахон (ҳукмронлиги 1533-1540) давлат бошлиғи бўлди.

Шайбонийлар темурийларни Чингизийлар хонлари тахтини эгаллаб олувчилар, деб ҳисоблаб, Хуросон ва темурийларнинг иккинчи пойтахти Ҳирот учун сафавийлар билан доимий кураш олиб бордилар.

Сулола

Жўжихон

Шайбон (сулола асосчиси)

Баҳодир султон

Жўчи Буқа

Бадақул

Мунка Темур

Илпон султон

Қоонбой

Маҳмудхўжа

Суронич султон

Пўлод султон

Иброҳим — Арабшоҳ

Давлацҳайх

Шоҳбудоғ султон

Фўлод султон

Муҳаммад Раҳим султон

Кўкбўри султон

Худойберди

Султон Муҳаммад

Ўғлон султон

Гадой султон

Абдол султон

Абулхайрхон*

Суюнчхўжахон

Келди Муҳаммад султон

Наврўз Аҳмадхон

Ҳасан султон

Дарвешхон

Бобо султон

Дўстмуҳаммад султон

Амин султон

Жалол султон

Хоразмшоҳ султон

Абулхайрхон*

Хожа Муҳаммад (Хожағум) султон

Жонибек султон

Пирмуҳаммадхон

Дўстмуҳаммад

Рустам султон

Искандархон

Сулаймон султон

Ёр Муҳаммад султон

Абдуллахон ИИ (1557 — 1598, 1583-йилда хон тахтига ўтирди) ҳукмронлиги даври хон ҳокимиятининг сезиларли даражада кучайиши билан характерланади. Абдуллахон ИИ вафоти ва унинг ўғли Абдулмўминхон ўлдирилиши ҳамда Пирмуҳаммадхон ИИ вафотидан кейин Шайбонийлар сулоласи барҳам топди.

Охирги шайбоний Пирмуҳаммадхон ИИ давлатнинг кичик бир қисмига эгалик қилган; ўша йили у ўзаро курашда вафот этди. Шайбонийлардан кейин 1601-йилда ҳокимият тепасига Аштархонийлар келди.

Шайбонийлар Мовароуннаҳрда

Шайбонийхон, Шоҳбудоғ Султана ўғли, Абулхайрхон ўғли Мовароуннаҳрда1501-1510

Суюнчхўжахон, Абулхайрхоннинг ўғли, Тошкент султони 1503 — 1525, Хон Мовароуннаҳрда 1510.

Кучкунжихон, Абулхайрхон ўғли, Султон Туркистон 1501 — 1512, Хон Мовароуннаҳрда 1510 — 1530.

Абу Саидхон, Кучкунжихоннинг ўғли, Хон Мовароуннаҳрда1 530 — 1533

Убайдуллохон, Маҳмуд Султон ўғли, Султон Бухорий 1512 — 1533, Хон Мовароуннаҳрда 1533 — 1539.

Пирмуҳаммадхон, Жонибек Султоннинг ўғли, Султон Балха 1546 — 1566, Султон Бухорий 1550 — 1551, Хон Мовароуннаҳрда1556 — 1561.

Искандархон, Жонибек Султоннинг ўғли, Султон Мианкаля 1512 — 1533, Султон Кермине 1529 — 1533, Хон Мовароуннаҳрда1561 — 1583

Абдуллахон ИИ, Искандархоннинг ўғли, Султон Қарши 1552 — 1554, Султон Бухорий 1555 — 1556, 1557 — 1561, Султон Кермине 1556 — 1561, Хон Бухорий 1561 — 1583, Хон Мовароуннаҳрда 1583 — 159-йиллар.

Абдулмўминхон, Абдуллахон ИИ ўғли, Султон Балха 1582 — 1583, Хон Балха 1583 — 1598, Хон Мовароуннаҳрда 1598-йил.

Пирмуҳаммадхон ИИ, Исфандиёр Султоннинг ўғли, Хон Мовароуннаҳрда 1598 — 1601

Шайбонийлар Бухорода

Маҳмуд-султон, Шоҳбудоғ-султон ўғли, Абулхайрхон Султон Бухорий ўғли 1501 — 1511.

Убайдуллахон, Маҳмуд Султон ўғли, Султон Бухорий 1512 — 1533, Хон Мовароуннаҳрда 1533 — 1540.

Абдулазизхон, Убайдуллахон ўғли, Хон Бухорий 1540 — 1550

Муҳаммад Ёр-султон, Суюнч Муҳаммад-султоннинг ўғли, Султон Бухорий 1550, 1551 — 1554

Бурҳон-султон, ўғли Муҳаммад Раҳим-султона, ўғли Убайдуллохон Султон Бухорий 1551 — 1555, 1556 — 1557 йиллар.

Абдуллахон ИИ, Искандархоннинг ўғли, Султон Қарши 1552 — 1554, Султон Бухорий 1555 — 1556, 1557 — 1561, Султон Кермине 1556 — 1561, Хон Бухорий 1561 — 1583, Хон

Мовароуннаҳрда 1583 — 159-йиллар.

Манбалар

↑ Руниверс
↑ Тҳе Cамбридге ҳисторй оф Иннер Асиа. / Эдитед бй Ниcола ди Cосмо, Аллен Ж. Франк анд Петер Б. Голден. — Cамбридге университй пресс, 2009
↑ Петер Б. Голден, Cентрал Асиа ин wорлд ҳисторй. Охфорд университй пресс, 2011
↑ Р. Д. МcЧесней, Cентрал Асиа: фоундатионс оф чанге, Тҳе Дарвин пресс, 1996, п.126
↑ Т. И. Султанов, Чингиз-хан и Чингизиди. Судба и власт, Издателство „АСТ“, Москва, 2006, с.141

Адабиётлар

Материали по истории Средней и Сентралной Азии ХХИХ вв., Т., 1988;
История Узбекистана (ХВИ—Первая половина ХИХ века), т. 3, Т., 1993;
Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти, 1қисм, Т., 2000;
Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари, Т., 2001.
Муҳаммад Солиҳ, Шайбонийнома, Т., 1989;
Ҳофиз Таниш алБухорий, Абдулланома (1—2китоблар), Т., 1999— 2000;
Мирзо Мухаммад Ҳайдар, Тарихи Рашиди, Т., 1996.

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.

[1] Руниверс

[2] Тҳе Cамбридге ҳисторй оф Иннер Асиа. / Эдитед бй Ниcола ди Cосмо, Аллен Ж. Франк анд Петер Б. Голден. — Cамбридге университй пресс, 2009

[3] Петер Б. Голден, Cентрал Асиа ин wорлд ҳисторй. Охфорд университй пресс, 2011

[4] Р. Д. МcЧесней, Cентрал Асиа: фоундатионс оф чанге, Тҳе Дарвин пресс, 1996, п.126

[5] Т. И. Султанов, Чингиз-хан и Чингизиди. Судба и власт, Издателство „АСТ“, Москва, 2006, с.141

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]