Utente:Moroder/media

Giuani Enrich (1881-1970) scultëur te Gherdëina

Bera Giuani Enrich ie nasciù via n Fedom a La Pli-Salesei ai 13 de dezëmber 1881. Bele cun 14 ani iel ruvà te Gherdëina a mparé l'ert da scultëur a Urtijëi. Ël ie stat per cinch ani lerner pra Batista Moroder de Trina de Ianesc, l prim mut de bera Sepl Moroder da Jumbiërch y Anamaria Sanoner da Mauritz. Do che l ova finà si tëmp da lerner iel mo restà pra si moster Batista sciche fant per autri set ani. Depona à Giuani Enrich laurà per l ferlėigher Ferdinan Stuflesser. Tla firma Stuflesser a Pontives iel mo da udëi n gran relief che mostra Cristoforo Colombo che spiega si viages fat dal Enrich y che fova per truepes ani metù sù tla stazion dla furnadoia de Mont de Sëuc a Urtijëi. Ël se ova maridà l ann 1911 cun Josefa Hofer dl Snoltner. I fions fova Franz, Hans, Elvira, Carlo, Hermann y Josefine.

Truepes lëures de Giuani Enrich ne cunescion nia ajache i ferlëigheri mët da for su l'inuem de si firma sun l'opres de si scultëures. Pudon bën dì che l Enrich ie stat un di miëures scultëures che on abù te Gherdëina. Danter si lëures cunesciui y dessegur dl Enrich ie chëi che l ova fat sciche saudé.

Na gran statua de 2,30 metri de zirm de n saudé tlameda "Eiserne Blumenteufel" ie stata fata da Enrich (tlamà nce ntlëuta Johann Heinrich) l ann 1915 canche l fova saudé ntan la prima viëra mundiela do n dessëni de Albin Egger-Lienz. "Eiserne Blumenteufel" mmalan dai ciofes univa tlamei ntlëuta i saudëies tirolejes che purtova stëiles da mont sul cë. Chësta statua ie mo da udëi tl Keiserjägermuseum sul Berg Isel a Dispruch. Chësc monumënt ie plën de broces, che nltëuta univa batudes ite tla statua paian 50 helleri l'una (ca. 5 €) per judé ala puera vëiduves dla viera. Na tel scultura da broces, che raprejentea Oswald von Wolkenstein y fata tla prima viëra mundiela da Batista Moroder ie nce da udëi tla ntreda dla Cësa di Ladins a Urtijëi.

A Steinach am Brenner ie da udëi na copia dl monumënt "Wehrmann von Tirol" fata dal Enrich l ann 1916.

A Kufstein ie da udëi tla cësa de Chemun tl prim partimënt ënghe na statua da broces de n "Tiroler Standschütze" cun l guant de Speckbacher zipleda da Giuani Enrich do n dessëni de Richard Bachler l ann 1915.

Giuani Enrich à fat la scultura a relief "Bradlé per Crist" che ie da udëi tla curtina de Urtijëi sun la fòssa dla familia di ferlëigheri Ferdinand Stuflesser.

Ël ie mort a Urtijëi ai 11 de dezëmber l ann 1970.

Wolfgang Moroder Rusina

Foto de Giuani Enrich che sta de model sciche pater. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Johann_Enrich_de_model_sciche_pater.jpg

Relief sun la fòssa Ferdinand Stuflesser tla curtina de Urtijëi https://commons.wikimedia.org/wiki/File:F%C3%B2ssa_Stuflesser_Urtij%C3%ABi.jpg

Na schiza cun cun rispl de Giuani Enrich https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Johann_Enrich#/media/File:Enrich_liber_de_schizes.jpg

Autra fotos ie da udëi sun :Giuani Enrich tla wikipedia ladina (https://lld.wikipedia.org/wiki/Giuani Enrich)

---

======================================================

Maria Ursula (Mariëusa) Welponer

Anda Mariëusa ie nasciuda ai 15 de mei l ann 1790 sa Dëur a Urtijëi. Ëila ie stata la antenata de truepa families de Urtijëi. De Anda Mariëusa dal n lën de descendënza fat l ann 1900 scialdi particuler y scialdi desfrënt ajache l scumëncia da n ëila. L'ëiles vën massa suenz perdudes y si inuem de familia ne va nia inant ti lëns de descendënza. Propi canche n ie segures dla loma dla persones y ntant l pere ie nia dinrer l drët coche n à udù da truepes studies de genetica. Loma de anda Mariëusa fova Maria Anna Pitschieler (1766-1797) y si pere Dominik Welponer (1755-1816) da Bula sa Dëur. Ël fova l patron a Urtijëi (che nëus savon) dla usteria da Dëur sën Cavallino Bianco, dla cësa Nisslpeck sën Snoltner y dla cësa Ianesc (ustaria Traube Uva). Anda Mariëusa se à maridà cun l peck de Saubach Josef Schmalzl l ann 1811, ma do che chësc fova mort dla pontes cun 43 ani ai 27 de dezëmber 1828 a unì a pé da Bulsan sota la plueia, se ala maridà cun Christian Hofer, si majer fant da peck ai 27 de nuvëmber 1829. Dal prim uem Schmalzl ala abù 4 mutons y 7 mutans y dal segondo uem Hofer doi mutons y doi mutans. Chisc fionsà metù su de gran families a Urtijëi. L prim fova Johann Dominik (* 1812; † 1859), n belijier o iuvelier. Si mutons fova Franzl de Ianesc (1843-1924), che à frabicà la nueva cësa de Ianesc ulache ie sën la ustaria, l Hotel Maria. Anton fever, nëine de Paul dl fever che n dijova. N auter mut de Johann Dominik fova Josef Schmalzl (1882-1953) ferlëigher à frabicà l hotel Ladinia. I autri mutons fova Ludwig de Ronc (1886-1982) maester dai schi y Anton buteghier tla Bruscia.

La prima muta de Mariëusa fova Anna Maria marideda cun Vinzenz Moroder da scurcià antenac de duc i moroderi da scurcià y nce genitoresc dl cunesciù moler Sepl da Jumbiërch. La segonda muta Marianna ova maridà Josef Vinatzer muliné da Inaz te Santa Cristina. La muta de chisc fova anda Rusina che à fabricà la cësa Rusina cun la gran butëiga. La terza muta fova Maria Ursula (1818-1900) marideda cun n badiot Alësc Bernardi y da chisc doi vën duta la gran descendënza che n disc d Alësc. De trëi mutans ie doves mortes da pitles y una fova nia marideda. L segondo mut de anda Mariëusa ie Christia, dit Cristl pech, marcadënt y buteghier, nce stat ambolt (Vorsteher) y che à fabricà la gran cësa cun butëighes pra dlieja de Sant Antone. L'ultima muta Magdalena à maridà l zumpradëur badio Alois Bernardi, nepot de Alësc. Una na muta de chisc fova Trina che stajova sa Ianesc y ova maridà l scultëur Batista Moroder mut de bera Sepl da Jumbiërch che ova frabicà la Villa Venezia sën tlameda Trinadeianesc (aldò dla besava).

Truepa nformazions per chësc articul ei giatà da nrescides fates da mi pere Alex Moroder y da Edgar Moroder.

Per udëi l lën de descendënza cun majera definizion sun la Wikipedia ladina https://lld.wikipedia.org/wiki/Maria_Ursula_Welponer

Wolfgang Moroder Rusina

N pultré de Maria Ursula Welponer de Sepl Moroder da Jumbiërch /media/wikipedia/commons/1/1f/Maria_Ursula_Welponer_de_Josef_Moroder_Lusenberg.jpg

Fotos de Mari Ursula Welponer /media/wikipedia/commons/8/8e/Maria_Ursula_Welponer.jpg

Articul per Ladin Gherdëina

Bibliografia

• Erica Senoner, Matilde Pezzei, Marta Mussner: Ëiles de Gherdëina. Stories de vita de ëiles de Gherdëina, zacan y al didancuei. Chemuns de Gherdëina 2001, pl. 20-21, 27, 45, 50, 57.

[[:Categoria:Persones de Urtijëi]