ការបះបោរកម្ពុជា(១៨១១-១៨១២)

Cambodian rebellion (1811–1812)
ផ្នែកនៃSiamese–Vietnamese Wars and Vietnamese invasions of Cambodia
កាលបរិច្ឆេទ 1811–1812 ទីតាំង Cambodia, Southern Vietnam លទ្ធផល Siamese strategic victory Vietnamese tactical victory
ភាគីសង្គ្រាម
Cambodian pro-Siamese faction Rattanakosin Kingdom (Siam)	Cambodian pro-Vietnamese faction Nguyễn monarchy (Vietnam)
មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ
Oupayorach Ang Snguon Ouparach Ang Em Ang Duong Oknha Decho (Meng) Chao Phraya Yommarach (Noi)	King Ang Chan II Lê Văn Duyệt Ngô Nhân Tịnh Nguyễn Văn Thoại Nguyễn Văn Tồn
Units involved
Siamese Army	Nguyễn Army Cambodian Army
កម្លាំង
Unknown	Unknown
សហេតុភាព និង ការខាងបង់
Unknown	Unknown

ការដណ្តើមកាន់កាប់កម្ពុជាពីឆ្នាំ១៨១១-១៨១២ គឺជាពេលដែលកងទ័ពពីសៀម (ថៃ) បានគាំទ្រអង្គស្ងួន បន្ទាប់ពីទ្រង់បានផ្ដួលរំលំព្រះឧទ័យរាជាអង្គចន្ទ ព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គ។ ប៉ុន្តែ ​យួន បាន​បញ្ជូន​ទ័ព​ធំ​មួយ​មក​ជួយ​យក​អង្គ​ចន្ទ​ឡើង​វិញ​នៅ ​ភ្នំពេញ ។

ផ្ទៃក្នុង

នៅឆ្នាំ១៧៦៩ ព្រះបាទតាកសុីន នៃក្រុងធនបុរី បានផ្ញើសារទៅព្រះបាទអង្គតន់នៃកម្ពុជា ដោយជំរុញឱ្យព្រះអង្គបញ្ជូនសួយសារអាករទៅសៀម ហើយចុះចូល។ ព្រះបាទអង្គតន់តែទ្រង់បដិសេធ។ នៅឆ្នាំ១៧៧១ ព្រះបាទតាកស៊ីនបានបញ្ជាឱ្យព្រះយ៉ាយមរាជា (ក្រោយមកជាព្រះបាទរាមាទី១ ) ដឹកនាំទ័ពចំនួន១០.០០០ នាក់ មកលុកលុយប្រទេសកម្ពុជាតាម ខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ពោធិសាត់ ដើម្បីវាយយកឧដុង្គនិងនាំព្រះអង្គម្ចាស់សៀមអង្គនន់ មកសោយរាជ្យកម្ពុជា។ ព្រះបាទតាកស៊ីនផ្ទាល់ជាមួយមេទ័ពចេនលៀន (陳聯) បានដឹកនាំកងនាវាទៅវាយលុកខេត្តពាម ដែលនាំទៅដល់សង្រ្គាមសៀម-យួន(១៧៦៩-១៧៧៣) ។ ព្រះបាទអង្គតន់បានភៀសខ្លួនទៅព្រៃនរគ ក្រោមការការពាររបស់ស្តេចង្វៀន ង្វៀន ហ្វុកធួន ។ ង្វៀន ហ្វុកធួន បានបញ្ជូនឧត្តមសេនីយ ង្វៀន គុនដាំ ឱ្យជួយប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានរបស់សៀម។ សៀម​ត្រូវ​បាន​គេ​ដេញ​ដោយ​ព្រះអង្គម្ចាស់​អង្គ​នន់ដែល​នៅ​ពី​ក្រោយ​នៅកំពត ។ នៅឆ្នាំ១៧៧១ ការបះបោរតៃសឺនបានក្រោកឡើងប្រឆាំងនឹងការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់ង្វៀន។ ព្រះបាទអង្គតន់បានត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ ហើយបានចរចាជាមួយព្រះអង្គនន់។ អង្គតន់ បាន​ដាក់​រាជ្យ​នៅ​ឆ្នាំ១៧៧៥ ដើម្បី​ជំនួស​ឲ្យ​អង្គនន់ ដែល​បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ​ថ្មី​នៃ​កម្ពុជា។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តីអង្គតន់ បានទទួលសោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ១៧៧៧ ដោយទុកឲ្យអង្គនន់ កាន់អំណាចពេញលេញនៅកម្ពុជា។ អភិជនខ្មែរដឹកនាំដោយចៅវៀរទឡៈហៈមូ និងប្អូនប្រុសឧកញ៉ាតេជោ ពេលនោះ មិនពេញចិត្តនឹងជំហរគាំទ្រសៀមរបស់ព្រះបាទអង្គនន់។ ទឡៈហៈមូ បានស្វែងរកការគាំទ្រពីង្វៀន ហ្វុកអាញ់ ដែលបានប្រយុទ្ធជាមួយ តៃសឺន មកពីព្រៃនរគ។ ង្វៀន ហ្វុកអាញ់(យ៉ាឡុង) បានបញ្ជូនកងទ័ពវៀតណាមទៅគាំទ្រទឡៈហៈមូដែលបានចាប់ខ្លួននិងធ្វើឃាតស្តេចអង្គនន់ក្នុងឆ្នាំ១៧៧៩។ ទឡៈហៈមូ បានដាក់បុត្រាព្រះជន្មបួនវស្សារបស់អង្គតន់ដាក់ឈ្មោះអង្គអេង ជាព្រះមហាក្សត្រថ្មីនៃប្រទេសកម្ពុជា ដោយខ្លួនលោកជាអ្នករាជានុសិទ្ធិ។ ព្រះបាទតាកស៊ីន ពេលដែលដឹងអំពីរបបរាជានិយមខ្មែរ ទ្រង់ខឹងនឹងឧកញ៉ាចៅពញាអភ័យធីបែសបែន ដែលជាអ្នកការពារព្រះបាទអង្គនន់។ ស្តេចតាកស៊ីនបានបញ្ជាឱ្យចាប់ខ្លួនឧកញ៉ាបែន ចាប់ដាក់គុកនៅធនបុរី ប៉ុន្តែ ចៅព្រះយ៉ាចក្រីបានធានាការលើកលែងទោសនិងដោះលែង។

នៅឆ្នាំ១៧៨២ ចៅព្រះយាចក្រីបានក្លាយជាស្តេចរាមាទី១នៃរាជវង្សចក្រី ។ ឧកញ៉ាយមរាជបៀន និង ឧកញ៉ាក្រឡាហោមប៉ុក បានធ្វើរដ្ឋប្រហារដោយជោគជ័យហើយសម្លាប់ទឡៈហៈមូនៅឆ្នាំ១៧៨២។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយភាពច្របូកច្របល់ និងសង្រ្គាមស៊ីវិលនៅកម្ពុជាបានជំរុញឱ្យយមរាជបែន និងក្រឡោមពក នាំស្តេចអង្គអេងនិងកនិដ្ឋភាគិនេយ្យរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គអ៊ី និងអង្គប៉ែនមកទីក្រុងបាងកក។ ព្រះបាទរាមាទី១ បានថែរក្សាព្រះបាទអង្គអេង ជាព្រះរាជបុត្របង្កើតរបស់ព្រះអង្គ ខណៈព្រះអង្គម្ចាស់អង្គអ៊ី និងអង្គប៉ែន បានក្លាយជាមហេសីរបស់ ព្រះអង្គម្ចាស់មហាសុរសិង្ហនាថ ។ នៅកម្ពុជា តេជោ ពេលនោះ ប្អូនប្រុសរបស់ទឡៈហៈមូ បានប្រកាសខ្លួនឯងថាជាទឡៈហៈ ឬរាជានុសិទ្ធិ ហើយឡើងកាន់អំណាចក្រោមការជួយជ្រោមជ្រែងពីតៃសឺន។ ព្រះបាទរាមាទី១ បានតែងតាំងព្រះអង្គម្ចាស់យមរាជបៀនជា ចៅពញាអភ័យបែសបែន ជារាជានុសិទ្ធិរបស់កម្ពុជា។ ចៅពញាអភ័យបែសបែនបានគ្រប់គ្រងទម្លាក់តេជោពេលនោះនៅឆ្នាំ១៧៨៩ ហើយបានគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូលឱ្យសៀម។ ព្រះបាទរាមាទី១ បានរក្សាអង្គអេងនៅទីក្រុងបាងកក ឲ្យឆ្ងាយពីជម្លោះនយោបាយកម្ពុជា។ អភ័យបែសបែន ជារាជានុសិទ្ធិរបស់កម្ពុជាអស់រយៈពេល១២ឆ្នាំរហូតដល់ឆ្នាំ១៧៩៤ នៅពេលដែលព្រះបាទរាមាទី១ អនុញ្ញាតឲ្យអង្គអេង កាន់អំណាចផ្ទាល់ខ្លួននៅកម្ពុជា។ ព្រះបាទរាមាទី១ ក៏បានប្រទានរង្វាន់ដល់អភ័យបែសបែន នូវផ្នែកភាគពាយ័ព្យនៃប្រទេសកម្ពុជា រួមមានបាត់ដំបង និងសៀមរាប ឱ្យអភ័យបែសបែន គ្រប់គ្រងក្រោមអធិបតេយ្យភាពសៀមដោយផ្ទាល់ ដូច្នេះហើយបានបញ្ចូលទឹកដីទាំងនោះទៅក្នុងសៀមយ៉ាងត្រឹមត្រូវ។

ព្រះបាទអង្គអេងសោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ១៧៩៦ បន្សល់ទុកព្រះរាជបុត្របួនអង្គគឺព្រះអង្គម្ចាស់អង្គចន្ទ អង្គស្ងួន អង្គឯម និង អង្គឌួង ។ ក្រឡាហោមពក ដែល​បាន​ក្លាយ​ជាទឡៈហៈ បាន​ធ្វើ​ជា​អ្នក​រាជានុសិទ្ធិ​របស់​ប្រទេស​កម្ពុជា​រហូត​ដល់​ឆ្នាំ១៨០៦ នៅ​ពេល​ដែល​លោក​បាន​នាំ​ព្រះអង្គម្ចាស់​វ័យ​ក្មេង​ទាំង​បួន​នាក់​ទៅ​គាល់​ព្រះបាទ​រាមា​ទី១ នៅ​ទីក្រុង​បាងកក។ ទឡៈហៈពកធ្លាក់ខ្លួនឈឺនិងស្លាប់នៅបាងកក។ ព្រះបាទរាមាទី១ បានលើកអង្គចន្ទជាព្រះមហាក្សត្រថ្មីនៃប្រទេសកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៨០៦។ ព្រះចៅអធិរាជយ៉ាឡុង នៃរាជវង្សង្វៀន ក៏បានប្រគល់ដំណែងអង្គចន្ទជាព្រះមហាក្សត្រនៃប្រទេសកម្ពុជានៅឆ្នាំក្រោយក្នុងឆ្នាំ១៨០៧ ។ ស្តេចអង្គចន្ទថ្មីបានសុំការអនុញ្ញាតឲ្យម្តាយមីងព្រះអង្គម្ចាស់អង្គអ៊ីនិងអង្គប៉ែន ត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ។ ព្រះបាទរាមាទី១ បានបដិសេធដោយលើកឡើងថា ព្រះនាងជាមាតានៃបុត្រីរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់សុរសិង្ហនាថ រួចហើយ។ ក្នុងឱកាសមួយ អង្គច័ន្ទបានចូលគាល់ព្រះបាទរាមាទី១ មុននឹងត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញ។ ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណាអង្គ​ចន្ទបាន​ចូល​ទៅ​ក្នុង​ព្រះ​បរម​រាជវាំង​ដោយ​គ្មាន​ការ​អនុញ្ញាត​និង​ធ្វើ​ពិធី​ជា​មុន​។ ព្រះបាទ​រាមា​ទី១ ស្តី​បន្ទោស​អង្គ​ចន្ទ​យ៉ាង​ខ្លាំង​នៅ​ចំពោះ​មុខ​មន្ត្រី​សៀម។ នៅឆ្នាំ១៨០៨ ឧកញ៉ា តេជោម៉េង អភិបាលខេត្តកំពង់ស្វាយ បានបះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះបាទអង្គចន្ទ។

ព្រះបាទរាមាទី១ សោយទីវង្គតនៅឆ្នាំ១៨០៩។ ចៅពញាអភ័យបែសបែន ក៏សោយទិវង្គតនៅឆ្នាំដដែល។ ព្រះបាទអង្គចន្ទមិនបានទៅចូលរួមពិធីបុណ្យសពរបស់ព្រះបាទរាមាទី១ នៅទីក្រុងបាងកកទេ ហើយជំនួសមកវិញបានបញ្ជូនប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គគឺ អង្គស្ងួននិងអង្គឯម រួមជាមួយអភិជនខ្មែរឧកញ៉ាចក្រីប៉ែន និងឧកញ៉ាក្រឡាហោមមឿង ទៅទីក្រុងបាងកក។ ព្រះបាទរាមាទី២ទ្រង់បានប្រទានឱ្យអង្គស្ងួននិងអង្គឯម ឡើងជាព្រះឧភយោរាជនិងឧបរាជរៀងគ្នា។ ក្នុង​ឆ្នាំ​ដដែលភូមា​បាន​ចូល​លុកលុយ​ភូកេត ហើយ​ស្តេច​រាមា​ទី២ បាន​ស្នើ​សុំ​ជំនួយ​ទ័ព​ពី​កម្ពុជា​ដើម្បី​ការពារ​ទីក្រុង​បាងកក។ ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា ព្រះបាទ​អង្គចន្ទ​មិន​បាន​ធ្វើ​តាម​ទេ។ ចក្រីប៉ែន និង​ក្រឡាហោមមឿង ជា​រដ្ឋមន្ត្រី​ខ្មែរ​និយម​សៀម​ពីរ​នាក់​បន្ទាប់មក​បាន​រៀបចំ​ទ័ព​បញ្ជូន​ទៅ​បាងកក​ដោយ​គ្មាន​ការអនុញ្ញាត​ពី​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​។ អង្គចន្ទ​បាន​ប្រហារជីវិត​ចក្រីប៉ែននិង​ក្រឡាហោម មឿង សម្រាប់ការបះបោរ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី១៤ ខែ​កញ្ញា ឆ្នាំ១៨១០។ ភាព​តានតឹង​បាន​កើត​ឡើង​រវាង​អង្គ​ចន្ទ​និងរាជវាំងសៀម។ អង្គចន្ទបានបញ្ជូនឧកញ៉ាបវរនាយក ទៅសុំជំនួយយោធាពីយួន។ ង្វៀន វ៉ាន់ញឿន អភិបាលក្រុងព្រៃនរគបានដឹកនាំកងទ័ពវៀតណាមចំនួន១.០០០នាក់ មកឈរជើងការពារនៅលង្វែក ប្រឆាំងនឹងការវាយលុករបស់សៀម។ ព្រះអង្គម្ចាស់សេនានុរក្ស នៃព្រះបរមរាជវាំងខាងមុខ ទ្រង់បានបញ្ជាឱ្យព្រះយ៉ារោងមឿងក្រុងដាក់ទ័ពសៀមនៅបាត់ដំបង។ ការប្រឈមមុខដាក់គ្នារវាងសៀម-យួនបានអូសបន្លាយរយៈពេលបួនខែ រហូតដល់ង្វៀន វ៉ាន់ញឿន ដកទ័ពត្រឡប់ទៅក្រុងព្រៃនរគវិញក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៨១១ ប៉ុន្តែព្រះយ៉ារោងមឿងនៅតែស្ថិតក្នុងខេត្តបាត់ដំបង។

ជម្លោះសៀម-យួន

នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៨១១ ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួនឧបរាជជាព្រះអនុជរបស់អង្គចន្ទ បានចាកចេញពីក្រុងឧដុង្គនៅពេលយប់ រួមជាមួយនឹងក្រុមអ្នកនិយមសៀម។ អង្គស្ងួន​បាន​ប្រមូល​ទ័ព​នៅ​ពោធិ៍សាត់។ អង្គចន្ទបានបញ្ជូនប្រតិភូទៅសួរសុខទុក្ខប្អូនប្រុសព្រះអង្គ អង្គស្ងួននៅពោធិសាត់ ដោយជំរុញឱ្យព្រះអង្គត្រឡប់ទៅឧត្តុង្គវិញ ប៉ុន្តែមិនបានផល។ អង្គចន្ទបានសម្រេច​ចិត្ត​សុំ​ជំនួយ​ពី​យួន​ម្ដង​ទៀត។ ង្វៀន វ៉ាន់ញឿន អភិបាលក្រុងព្រៃនរគបានបញ្ជូនង្វៀន វ៉ាន់ថ័យ ឱ្យដឹកនាំកងកម្លាំងយួនចំនួន ៥០០ នាក់ ឱ្យទៅឈរជើងនៅលង្វែក។ រាជវាំងសៀមបានបញ្ជូនចៅពញា យមរាជណយ ទៅខេត្តបាត់ដំបង ដើម្បីដឹកនាំបេសកកម្មសៀមចូលមកកម្ពុជា ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាតស៊ូរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់។ ព្រះបាទ​អង្គចន្ទ​បាន​បញ្ជា​ឲ្យ​មេទ័ព​របស់​ព្រះអង្គ​គឺឧកញ៉ាបវរនាយក និងឧកញ៉ាធមមាឃតេជោឱ្យ​ការពារ​ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ។

ចៅពញាយមរាជណយ បានបញ្ជូនប្រតិភូទៅចរចាជាមួយអង្គចន្ទនៅឧដុង្គ ប៉ុន្តែអង្គចន្ទមិនបានឆ្លើយតបទេ។ យមរាជណយ រួមជាមួយនឹងព្រះយ៉ារោងមឿងនៅបាត់ដំបង បានសម្រេចលើកទ័ពសៀមចំនួន ៥០០០នាក់ ចុះដោយយកព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួនពីពោធិសាត់ទៅវាយក្រុងកំពង់ឆ្នាំងនៅខែមេសា ឆ្នាំ១៨១២ នាំទៅដល់សមរភូមិកំពង់ឆ្នាំង ។ ប្រជាជនខ្មែរមានចំនួនច្រើនជាងឧកញ៉ាបវរនាយកនិងឧកញ៉ាធមមាឃតេជោបានបញ្ជូនបុរសម្នាក់ទៅជម្រាបព្រះបាទអង្គចន្ទនៅឧដុង្គថាសៀមចូលមកយ៉ាងច្រើន។ អង្គចន្ទបាន​សម្រេច​ចិត្ត​ចាក​ចេញ​ពី​ឧដុង្គ​នៅ​ថ្ងៃ​ទី​៩ ខែ​មេសា ឆ្នាំ​១៨១២ រួម​ជា​មួយ​ព្រះរាជវង្សានុវង្ស​ទៅ​ជ្រក​កោន​នៅ ​ភ្នំពេញ ។ ង្វៀន វ៉ាន់ថ័យ បាន​ផ្តល់​ទូក​សម្រាប់​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរនិង​ក្រុម​គ្រួសារ​ធ្វើ​ដំណើរ​នៅ​ភ្នំពេញ។ ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឯម និងព្រះអង្គឌួង ជាប្អូនប្រុសពីរនាក់ទៀតរបស់អង្គចន្ទ បានសម្រេចចិត្តមិនចូលរួមជាមួយស្ដេចអង្គចន្ទ ហើយរត់ចោលស្រុក ហើយភៀសខ្លួនត្រឡប់ទៅសៀមវិញ នៅថ្ងៃទី ១០ ខែមេសា។ បន្ទាប់មក ង្វៀន វ៉ាន់ញឿន បានអញ្ជើញអង្គចន្ទទៅស្វែងរកទីជម្រកសុវត្ថិភាពនៅសៃហ្គន។ ស្តេចខ្មែរនិងបក្ខពួកបានទៅដល់ព្រៃនរគនៅថ្ងៃទី២៥ ខែមេសា ឆ្នាំ១៨១២។

យមរាជ​ណយនិង​ទ័ព​សៀម​មក​ដល់​ឧដុង្គ ទើប​ដឹង​ថាស្តេច​ខ្មែរ​បាន​រត់​មក​ភ្នំពេញ។ សៀម​តាម​អង្គចន្ទមក​ភ្នំពេញ ប៉ុន្តែ​អង្គចន្ទនិង​អ្នក​បន្ត​បាន​ទៅ​ដល់ក្រុងព្រៃនរគរួច​ហើយ។ ចៅយមរាជណយបានផ្ញើសារផ្សះផ្សា ទៅកាន់អង្គចន្ទនិងង្វៀនវ៉ាន់ញឿន ដោយប្រកាសថា សៀមមានបំណងចង់ដោះស្រាយជម្លោះដោយសន្តិវិធី។ ទាំងអង្គចន្ទនិងង្វៀនវ៉ាន់ញឿនមិន​បាន​ឆ្លើយ​តប​ទេ។ ង្វៀន វ៉ាន់ញឿន បាន​សាងសង់ព្រះរាជដំណាក់ដ៏ល្អឆើតមួយ​សម្រាប់​អង្គ​ចន្ទ និង​ក្រុម​រាជវង្ស​រស់នៅ​ក្នុង​ទីទីក្រុងព្រៃនរគ។ អង្គចន្ទបានបញ្ជូនឧកញ៉ាបវរនាយកឱ្យទៅក្រុងហ៊ឺជាបេសកជនរបស់ព្រះចៅអធិរាជយ៉ាឡុង ដែលបានប្រោសព្រះរាជទានដល់អង្គចន្ទនូវប្រាក់និងអង្ករយ៉ាងច្រើន។ យមរាជណយ បាន​រង់ចាំ​ចម្លើយ​នៅ​ឧដុង្គ។ បន្ទាប់មក គាត់បានសម្រេចចិត្តថា នៅពេលរដូវប្រាំងទឹកនឹងឡើងខ្ពស់ សមរម្យសម្រាប់កងនាវាយួនចូលមកនិងចូលរួម។ ចំពោះមុខតំណែងជាយុទ្ធសាស្ត្រអន់ថយ យមរាជណយបានដុតបំផ្លាញក្រុងឧដុង្គ និងភ្នំពេញ ដើម្បីការពារកុំឱ្យយួនចូលកាន់កាប់ទីក្រុងទាំងនេះ ហើយបានយកព្រះអង្គម្ចាស់ខ្មែរដែលគាំទ្រសៀម អង្គស្ងួន អង្គឯម និងអង្គឌួង ត្រឡប់មកបាងកកជាមួយគាត់។ ពលរដ្ឋខ្មែររាប់ម៉ឺននាក់ត្រូវបាននិរទេសទៅកាន់ប្រទេសកម្ពុជាភាគពាយ័ព្យដែលគ្រប់គ្រងដោយសៀម។

គុណវិបត្តិនិងផលវិបាក

Dowager Empress Hiếu Khang ដែលជាមាតារបស់អធិរាជ Gia Long បានទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ 1811 ។ នៅថ្ងៃទី 15 ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ 1812 ស្តេចរាមាទី 2 បានបញ្ជូនបេសកកម្មទៅ Huế ដើម្បីចូលរួមពិធីបុណ្យសព។ ម្យ៉ាងទៀត​រឿង​ជម្លោះ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ខ្មែរ​ត្រូវ​បាន​តុលាការ​សៀម​លើក​ឡើង​តាម​រយៈ​បេសកជន​សៀម​ប្រចាំ​ក្រុង​យ៉ាឡុង។ បេសកជនសៀមបានប្រាប់លោក យ៉ាឡុង ថា ព្រះបាទអង្គចាន់តែងតែបះបោរចំពោះសៀម ទោះជាសៀមបានប្រព្រឹត្តដោយយុត្តិធម៌លើអង្គច័ន្ទក៏ដោយ។ យ៉ាឡុង ឆ្លើយថា ព្រះអង្គម្ចាស់ អង្គស្ងួន ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះឧប្បត្តិហេតុនេះ ព្រោះព្រះអង្គបានញុះញង់ព្រឹត្តិការណ៍នានា ហើយមិនមែនជាកម្មវត្ថុស្មោះត្រង់ចំពោះបងប្រុស ដែលជាចៅហ្វាយនាយរបស់ព្រះអង្គដែរ។ ពេល​នោះ តុលាការ​សៀម​ត្រូវ​បាន​គេ​ជឿ​ថា ហ្យ៉ាឡុង គាំទ្រ​អង្គ​ចាន់។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការឈានចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមទ្រង់ទ្រាយធំជាមួយវៀតណាមនៅពេលនោះ គឺមិនមានពេលវេលាទេ ដោយសារការគំរាមកំហែងភូមាពីលោកខាងលិច។ តុលាការក្រុងបាងកកបានបញ្ជូនបេសកកម្មមួយទៀតទៅលោក Huế នៅថ្ងៃទី 4 ខែមករា ឆ្នាំ 1813 ។ Gia Long ប្រកាស​ថា​នឹង​ស្ដារ​ព្រះបាទ​អង្គច័ន្ទ​របស់​ខ្មែរ​ឡើង​សោយរាជ្យ។ នៅខែមេសា ឆ្នាំ 1813 Gia Long បានបញ្ជាឱ្យ Lê Văn Duyệt និង Ngô Nhân Tịnh នាំទ័ពពី Huế ទៅកាន់ Saigon ដើម្បីលើកយក Ang Chan មកប្រទេសកម្ពុជាវិញ។ នៅខែឧសភា ឡេវវ៉ាន់ឌឿតបានដឹកនាំកងទ័ពវៀតណាមចំនួន ១៣.០០០ នាំអង្គចាន់ត្រឡប់មកភ្នំពេញវិញជាមួយនឹងបេសកជនសៀមដែលមានវត្តមានក្នុងដំណើរជាសាក្សី។

ពេលដែលព្រះបាទអង្គច័ន្ទត្រឡប់មកភ្នំពេញវិញ ទាំងឧដុង្គ និងក្រុងភ្នំពេញត្រូវបានសៀមបំផ្លាញអស់ហើយ។ បន្ទាប់ពីបេសកជន និងមន្ត្រីសៀមបានត្រឡប់មកបាត់ដំបងវិញ ឡេវៀន ឌឿត បានស្នើឱ្យសាងសង់បន្ទាយថ្មី និងទីក្រុងស្តេចសម្រាប់អង្គច័ន្ទ។ អង្គចាន់ចូលចិត្តភ្នំពេញជាងឧដុង្គ។ ខណៈពេលដែលឧដុង្គងាយនឹងការវាយប្រហាររបស់សៀម ទីក្រុងភ្នំពេញស្ថិតនៅមាត់ទន្លេ ហើយកងនាវាវៀតណាមអាចចូលទៅការពារបានក្នុងករណីមានការវាយប្រហាររបស់សៀមនាពេលអនាគត។ ឡេវវ៉ាន់ឌឿត​បាន​សង់​បន្ទាយ​ថ្មី​សម្រាប់​អង្គ​ចាន់​នៅ​ភ្នំពេញ​ហៅ​ថា​បន្ទាយ​កែវ។ ឡេវវ៉ាន់ឌឿតបានសាងសង់បន្ទាយមួយទៀតនៅល្វាអឹមជាយោធភូមិភាគវៀតណាម។ ព្រះអង្គ​ក៏​បាន​បញ្ជា​ឲ្យ​សាងសង់​ចេតិយ​នៅ​ជ្រោយចង្វារ​ឧទ្ទិស​ដល់​ព្រះចៅ​អធិរាជ​ហ្គឺឡុង។ ង្វៀន វ៉ាន់ថូយ ត្រូវបានតែងតាំងជា បៅហ៊ូ ឬអ្នកការពារកម្ពុជា ហើយត្រូវបានចាត់តាំងជាមួយកងទ័ពវៀតណាមចំនួន 1,500 នាក់ ដើម្បីការពារស្តេចអង្គចាន់។ អង្គចាន់ក៏បានផ្តល់រង្វាន់ដល់កម្មវត្ថុស័ក្តិសិទ្ធិរបស់ខ្លួនដែលមានឋានៈខ្ពង់ខ្ពស់ ដោយ ឧកញ៉ា បវររាជ ក្លាយជាចក្រី ស៊ូត និង ទួន ផា ជាមេទ័ព ចាម ក្លាយជាមហារាជ។

ព្រះបាទអង្គច័ន្ទបានបន្តផ្ញើសួយសារអាករទៅតុលាការសៀមជារៀងរាល់ឆ្នាំ ប៉ុន្តែក៏បានផ្ញើសួយសារអាករទៅឱ្យ ហ៊ូ បីឆ្នាំ។ កម្ពុជា​បាន​ស្ថិត​នៅ​ក្រោម​ឥទ្ធិពល​វៀតណាម​ដោយ ​ការពិត ដែល​នឹង​នៅ​តែ​មាន​រហូត​ដល់​សង្គ្រាម ​សៀម​-​វៀតណាម (១៨៤១-១៨៤៥) ប្រហែល​សាមសិប​ឆ្នាំ។ ពីរដងក្នុងមួយខែ អង្គចាន់ និងមន្ត្រីរបស់គាត់នឹងស្លៀកពាក់សំលៀកបំពាក់វៀតណាម ហើយបូជានៅទីសក្ការបូជាយួននៅជ្រោយចង្វា ដើម្បីថ្វាយបង្គំព្រះចៅអធិរាជ យ៉ាឡុង។

សូម​មើល​ផង​ដែរ

• ការបះបោរកម្ពុជា (១៨២០)
• ការបះបោរកម្ពុជា (១៨៤០)