ប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា

ប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា (មីយ៉ាន់ម៉ា) គ្របដណ្ដប់ប្រវត្តិកាលចាប់ពីពេលនៃការតាំងលំនៅមនុស្សដែលគេស្គាល់ដំបូង១៣ ០០០ឆ្នាំកន្លងទៅមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ន។ ពួកអ្នកស្រុកដំបូងៗបង្អស់នៃប្រវត្តិសាស្ត្រដែលបានកត់ត្រាទុកគឺពួកព្យូដែលបានចូលទៅកាន់ដងទន្លេឥរាវតីចាប់ពីយូនណានរ.សតវត្សទី២ម.គ.។ នៅសតវត្សទី៤ ស.ធ. ពួកព្យូបានស្ថាបនារដ្ឋបុរីជាច្រើននៅត្រឹមចុងខាងត្បូងព្រំ (ព្យី) និងបានកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា។ កាន់តែឆ្ងាយទៅខាងត្បូង គឺពួកមន ដែលបានចូលពីនគរហរិបុញ្ជ័យនិងទ្វារវត្តីនៅភាគខាងកើត បានបង្កើតឡើងរដ្ឋបុរីផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពួកគេតាមបណ្ដោយខ្សែឆ្នេរភូមាភាគខាងក្រោមនៅដើមសតវត្សទី៩។

ក្រុមមួយផ្សេងទៀត ម៉្រានម៉ា (ពួកភូមា រឺ បឹម៉ា) នៃនគរណានចោ បានចូលទៅកាន់ដងទន្លេឥរាវតីខាងលើនៅដើមសតវត្សទី៩។ ពួកគេបានបន្តបង្កើតឡើងនូវអធិរាជាណាចក្របាកាន (១០៤៤-១២៨៧) ការបង្រួបបង្រួមជានិច្ចលើកទីមួយនៃដងទន្លេឥរាវតីនិងបរិមណ្ឌលរបស់ខ្លួន។ ភាសានិងវប្បធម៌ភូមា បានចូលមកយឺតៗទៅជំនួសធម្មនិយមព្យូនិងមនកំឡុងសម័យនោះ។ បន្ទាប់ពីការធ្លាក់របស់បាកាននៅឆ្នាំ១២៨៧ នគរតូចៗជាច្រើន ក្នុងនោះដែលអវៈ ហង្សាវត្តី អារ៉ាកាន និង ពួករដ្ឋឝានធ្លាប់មានឥទ្ធិពលសំខាន់ បានមកដើម្បីត្រួតត្រាទេសភាពនេះ ដែលពោរពេញដោយសម្ព័ន្ធមិត្តប្រែប្រួលជានិច្ច និងសង្គ្រាមរហូត។ នៅពាក់កណ្ដាលទីពីរនៃសតវត្សទី១៦ រាជវង្សតោនងុ (១៥១០-១៧៥២) បានបង្រួបបង្រួមប្រទេសនេះឡើងវិញ និងបានស្ថាបនាអធិរាជាណាចក្រធំបំផុតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍អស់រយៈកាលមួយរយៈពេលខ្លី។ ស្ដេចតោនងុក្រោយៗបានបង្កើតកំណែទម្រង់រដ្ឋបាលនិងសេដ្ឋកិច្ចជាគន្លឹះៗជាច្រើនដែលបានផ្ដល់ឱ្យនគរកាន់តែតូច សន្តិភាព និង រុងរឿងនៅសតវត្សទី១៧និងដើមសតវត្សទី១៨។ នៅពាក់កណ្ដាលទីពីរនៃសតវត្សទី១៨ រាជវង្សកូនបោន (១៧៥២-១៨៨៥) បានស្ដានគរនេះឡើងវិញ និងបានបន្តកំណែទម្រង់តោនងុដែលបានបង្កើនការគ្រប់គ្រងកណ្ដាលក្នុងតំបន់បរិមណ្ឌលជាច្រើន និងបានផលិតមួយក្នុងចំណោមរដ្ឋដែលាមានអក្ខរភាពភាគច្រើនបំផុតនៅអាស៊ី។ រាជវង្សនេះក៏បានដើរចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយពួកអ្នកជិតខាងខ្លួនទាំងអស់។ នគរនេះបានធ្លាក់ទៅពួកប៊្រិតថេនរយៈកាលប្រាំមួយទសវត្សជាង (១៨២៤-៨៥)។

ការគ្រប់គ្រងប៊្រិតថេនបាននាំមកនូវការផ្លាស់ប្ដូរសង្គម សេដ្ឋកិច្ច វប្បធម៌ និងរដ្ឋបាលបន្តៗជាច្រើនដែលបានប្រែក្លាយសង្គមកសិជនបទភ្លាមៗ។ សំខាន់បំផុត ពួកប៊្រិតថេនគ្រប់គ្រងភាពដោយឡែកគ្នានៃក្រុមខាងក្រៅដែលបានដាក់ពណ៌ចំណោមក្រុមជនជាតិច្រើនអនេករបស់ប្រទេសនេះ។ ចាប់តាំងពី ឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៨ ប្រទេសនេះបានស្ថិតនៅក្នុងចំណោមមួយក្នុងសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណីដែលអូសបន្លាយដ៏យូរបំផុត ដែលនៅតែមិនទាន់ដោះស្រាយរូច។ ប្រទេសនេះស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងយោធាក្រោមរូបភាពផ្សេងៗចាប់ពី ១៩៦២ ដល់ ២០១០ និងនៅក្នុងដំណើរការបានក្លាយជាមួយក្នុងចំណោមប្រទេសជាតិដែលអភិវឌ្ឍតិចជាងគេបំផុតក្នុងពិភពលោក។

ប្រវត្តិសាស្ត្រដើមដំបូង (ដល់សតវត្សទី៩)

បុរេប្រវត្តិ

អត្ថបទដើម: បុរេប្រវត្តិភូមា

ភស្តុតាងបុរាណវិទ្យាដើមដំបូងបង្អស់លើកឡើងថាវប្បធម៌ជាច្រើនធ្លាប់មានអត្ថិភាពនៅភូមាចាប់ពីត្រឹមដើមឆ្នាំ១១ ០០០ម.គ.មកម៉្លេះ។ សុចនាកម្មភាគច្រើននៃការតាំងលំនៅដំបូងត្រូវបានគេរកឃើញនៅភូមិភាគស្ងួតភាគកណ្ដាល ដែលស្ថានីយរាយប៉ាយលេចឡើងក្នុងភាពកៀកកិតជិតស្និទទៅនឹងទន្លេឥរាវតី។ អាន្យ៉ាធៀន យុគថ្មរបស់ភូមា ធ្លាប់មានអត្ថិភាពនៅពេលមួយដែលគេបានគិតថាស្របនឹងយុគថ្មបំបែកក្រោមនិងមជ្ឈិមនៅអឺរ៉ុប។ យុគថ្មរំលីង រឺ នវសិលា រឺ យុគថ្មថ្មី នៅពេលនោះរុក្ខជាតិនិងសត្វត្រូវបានផ្សាំងដំបូង និងឧបករណ៍ថ្មរំលីងបានរកឃើញ គឺជាភស្តុតាងនៅភូមានៅតាមគុហាបីដែលស្ថិតនៅក្បែរតោណ្ដ៍ហ៊្សី នៅមាត់នៃខ្ពង់រាបឝានដែលត្រូវបានគេចុះកាលបរិច្ឆេទទៅ១០០០០ដល់៦០០០ឆ្នាំម.គ.។ ប្រហែល១៥០០ម.គ. មនុស្សក្នុងតំបន់នេះបានកំពុងប្រែទង់ដែងទៅជាសំរិទ្ធិ ដាំដុះស្រូវ និងផ្សាំងមាន់និងជ្រូក ពួកគេគឺជាចំណោមមនុស្សដំបូងនៅលើពិភពលោកដើម្បីធ្វើដូច្នេះ។ នៅឆ្នាំ៥០០ម.គ. ការតាំងទីលំនៅធ្វើដែកបានលេចផុសក្នុតំបន់មួយភាគខាងត្បូងនៃមណ្ឌាល័យសម័យបច្ចុប្បន្ន។ មឈូសដែលតុបតែងដោយសំរិទ្ធិនិងទីកន្លែងកប់សពបានពេញប្រៀបដោយសំណល់គ្រឿងស្មូនត្រូវបានជីកកកាយ។ ភស្តុតាងបុរាណវិទ្យានៅជ្រលងសាម៉ុនភាគខាងត្បូងនៃមណ្ឌាល័យលើកឡើងថាការតាំងលំនៅដាំដុះស្រូវដែលបានជួញដូរជាមួយចិនរវាង ឆ្នាំ៥០០ម.គ.និងឆ្នាំ២០០នៃគ.ស.។

ពួករដ្ឋបុរីព្យូ

អត្ថបទដើម: ពួករដ្ឋបុរីព្យូ

ពួករដ្ឋបុរីព្យូសំខាន់ៗ (បាកានមិនស្ថិតក្នុងសហម័យដូចគ្នាទេ)

ពួកព្យូដែលនិយាយភាសាទីបេ-ភូមាបានចូលទៅកាន់ដងទន្លេឥរាវតីចាប់ពីយូនណានសម័យបច្ចុប្បន្ន រ.សតវត្សទី២ម.គ. និងបានបន្តដើម្បីស្ថាបនារដ្ឋបុរីទូទាំងដងទន្លេឥរាវតី។ ផ្ទះកំណើតដើមនៃព្យូត្រូវបានសាងសង់ឡើងវិញនៅបឹងកុកុ-ននៅខេត្តស្ឈិងហែយ និងកានស៊ូសម័យបច្ចុប្បន្ន។ ពួកព្យូធ្លាប់ជាអ្នកស្រុកដើមដំបូងបង្អស់នៃភូមាដែលពួកគេកត់ត្រាថាមាន។ កំឡុងសម័យនេះ ភូមាធ្លាប់ជាប៉ែកនៃផ្លូវជួញដូរតាមគោកពីចិនទៅឥណ្ឌា។ ការជួញដូរជាមួយឥណ្ឌាបាននាំមកនូវព្រះពុទ្ធសាសនាពីឥណ្ឌាភាគខាងត្បូង។ នៅសតវត្សទី៤ ភាគច្រើននៅដងទន្លេឥរាវតីបានប្រែកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ។ ក្នុងចំណោមរដ្ឋបុរីជាច្រើន ធំបំផុតនិងសំខាន់ជាងគេបង្អស់គឺស្រីក្សេត្រ នៅភាគអាគ្នេយ៍នៃព្រំទំនើប (ព្យី)។ នៅខែមីនា ឆ្នាំ៦៣៨ ពួកព្យូនៃស្រីក្សេត្របានចាប់ផ្ដើមប្រតិទិនថ្មីដែលក្រោយមកទៀតបានក្លាយជាប្រតិទិនភូមានេះ។

កំណត់ត្រាចិននៅសតវត្សទីប្រាំបីប្រាប់ថា រដ្ឋព្យូទាំង១៨នៅពាសពេញដងទន្លេឥរាវតី និងពិពណ៌នាថាព្យូជាមនុស្សមានមនុស្សធម៌និងសន្តិភាពទៅកាន់អ្នកដែលឈ្លោះគ្នាដែលគេមិនបានស្គាល់ច្បាស់និងអ្នកដែលស្លៀកពាក់កប្បាសសូត្រជំនួសឱ្យសូត្រពិតដូច្នេះពួកគេនឹងមិនបានសម្លាប់ដង្កូវនាងឡើយ។ កំណត់ត្រារបស់ចិនក៏រាយការណ៍ថាពួកព្យូបានចេះរបៀបដើម្បីធ្វើការគណនាខាងតារាសាស្ត្រ និងថាក្មេងប្រុសៗព្យូជាច្រើនបានចូលទៅក្នុងជីវភាពបព្វជិតនៅអាយុប្រាំពីរទៅ២០ឆ្នាំ។

វាធ្លាប់ជាអរិយធម៌ដែលបានបន្តយូរហើយដែលបានបន្តជិតមួយសហវត្សមកដល់ដើមសតវត្សទី៩រហូតក្រុមនៃ ពួកអ្នកជិះសេះលឿនមួយ មកពីភាគខាងជើង ពួកម៉្រានម៉ា (ពួកភូមា) បានចូលមកដងទន្លេឥរាវតី។ នៅដើមសតវត្សទី៩ ពួករដ្ឋបុរីព្យូនៃភូមាលើបានស្ថិតនៅក្រោមការវាយប្រហារឥតឈប់ឈរដោយនគរណានចោស្ថិតនៅយូនណានសម័យបច្ចុប្បន្ន។ នៅឆ្នាំ៨៣២ ពួកណានចោបានលួចប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញ ក្រោយមកហឹលីនជី ដែលបានដណ្ដើមបានព្រំជារដ្ឋបុរីព្យូសំខាន់។ ការលុកលុយរបស់ណានចោមួយបន្តទៀតនៅឆ្នាំ៨៣៥ បានបំផ្លិចបំផ្លាញពួករដ្ឋបុរីព្យូបន្ថែមទៀតនៅភូមាលើ។ គ្រានោះ ការតាំងលំនៅព្យូជាច្រើនបាននៅសេសសល់នៅភូមាលើរហូតដំណល់នៃអធិរាជាណាចក្របាកាននៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១១ ពួកព្យូបន្តិចម្ដងៗត្រូវបានស្រូបចូលទៅជាព្រះរាជាណាចក្របាកានភូមាដែលលាតសន្ធឹងនៅក្នុងបួនសតវត្សបន្ទាប់ទៀត។ ភាសាព្យូនៅតែមានអត្ថិភាពរហូតមកដល់ចុងសតវត្សទី១២។ នៅសតវត្សទី១៣ ពួកព្យូបានទទួលយកជាតិពន្ធុភាពភូមា។ ប្រវត្តិ/ព្រេងនិទាននៃពួកព្យូក៏បានរួមចំណែកនឹងរឿង រឺ ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃពួកជនជាតិភូមាដែរ។

ពួកនគរមន

អត្ថបទដើម: ពួកនគរមន

ត្រឹមដើមសតវត្សទី៦ មនុស្សពួកផ្សេងហៅថាមនបានចាប់ផ្ដើមចូលទៅភូមាក្រោមសម័យបច្ចុប្បន្នចាប់ពីពួកនគរមនហរិបុញ្ជ័យ និង ទ្វារវត្តីនៅថៃសម័យទំនើប។ នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី៩ ពួកមនបានស្ថាបនាយ៉ាងហោចណាស់ក៏នគរតូចៗពីរដែរ (រឺ រដ្ឋបុរីធំៗ) បានតាំងនៅក្បែរបាគូ និង ថាទង។ ឯកសារយោងពីខាងក្រៅដំបូងបង្អស់ចំពោះនគរមនមួយនៅភូមាក្រោមគឺនៅឆ្នាំ៨៤៤-៨៤៨ ដោយពួកអ្នកភូមិសាស្ត្រអារ៉ាប់។ ពួកមនបានបដិបត្តិពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ ពួកនគរទាំងនេះធ្លាប់រុងរឿងដោយសារពាណិជ្ជកម្ម។ នគរថាទងត្រូវបានចាត់ទុកយ៉ាងទូលំទូលាយថាជានគរក្នុងរឿងព្រេងនៃសុវណ៌ភូមិ (រឺ ដែនដីមាស) ដែលយោងទៅតាមពួកពាណិជ្ជករនៃមហាសមុទ្រឥណ្ឌា។

រាជវង្សបាកាន (៨៤៩–១២៩៧)

អត្ថបទដើម: នគរបាកាន

បាកានដើម

អត្ថបទដើម: នគរបាកានដើម

ក្សត្របុរីបាកានក្នុងឧបាគមន៍របស់ព្រះអនិរុទ្ធនៅឆ្នាំ១០៤៤

ពួកភូមាដែលជាអ្នកបានចុះមកក្រោមជាមួយការវាយឆ្មក់របស់ណានចោនៅដើមសតវត្សទី៩នៃពួករដ្ឋព្យូដែលនៅសេសសល់នៅភូមាលើ។ (ការហូរសន្សឹមនៃទេសន្តរប្រវេសន៍ភូមាជាច្រើនចូលទៅកាន់ដងទន្លេឥរាវតីលើប្រហែលជាបានចាប់ផ្ដើមចាប់ពីត្រឹមសតវត្សទី៧។) នៅពាក់កណ្ដាលដល់ចុងសតវត្សទី៩ បាកានត្រូវបានបង្កើតឡើងជាការតាំងលំនៅរឹងប៉ឹងតាមទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្រលើដងទន្លេឥរាវតីក្បែរការប្រសព្វគ្នានៃឥរាវតីនិងដៃដ៏សំខាន់របស់វា គឺ ឈីនឌ្វីន។ វាប្រហែលត្រូវបានរៀបចំឡើងដើម្បីជួយណានចោឱ្យមានសន្តិភាពខាងប្រទេសនៅជុំវិញ។ ជាងពីររយឆ្នាំក្រោយមក ក្សត្របុរីតូចបន្តិចម្ដងៗបានលូតលាស់រួមបញ្ចូលផ្ទៃជុំវិញភ្លាមរបស់ខ្លួនរហូតប្រហែល២០០ម៉ាយល៍ភាគខាងជើងទៅខាងត្បូង និង៨០ម៉ាយល៍ពីខាងកើតទៅខាងលិចដោយឧបាគមន៍របស់ព្រះអនិរុទ្ធនៅឆ្នាំ១០៤៤។

អធិរាជាណាចក្របាកាន (១០៤៤–១២៨៧)

ចក្រភពបាកានកំឡុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះសិន្ធុទី២។ ពង្សាវតារភូមាក៏អះអាងថាឆែយន៍តូននិងជៀងម៉ៃ។ តំបន់ស្នូលបង្ហាញជាពណ៌លឿងចាស់ជាងគេ។ តំបន់បរិមណ្ឌលជាពណ៌លឿងខ្ចី។ បាកានបានចូលរួមជាកំពង់ផែសំខាន់ៗនៃភូមាក្រោមចូលទៅកាន់រដ្ឋបាលស្នូលរបស់ខ្លួននៅសតវត្សទី១៣

វាលទំនាបបាកានសព្វថ្ងៃនេះ

ជា៣០ឆ្នាំក្រោយមកទៀត ព្រះអនិរុទ្ធបានស្ថាបនាអធិរាជាណាចក្របាកានឡើង ដែលបង្រួបបង្រួមលើកទីមួយនូវតំបន់មួយចំនួនដែលក្រោយមកទៀតបាននឹងបង្កបង្កើតជាភូមាសម័យទំនើបនេះ។ អ្នកស្នងបន្តៗរបស់ព្រះអនិរុទ្ធនៅចុងសតវត្សទី១២ បានពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនទៅខាងត្បូងកាន់តែឆ្ងាយទៅកាន់ទៀបកោះម៉ាឡេលើ យ៉ាងហោចណាស់ក៏ដល់ទន្លេសាល្វឹងនៅភាគខាងកើត ខាងក្រោមព្រំដែនចិនថ្មីៗនេះនៅភាគខាងជើងឆ្ងាយ និងទៅភាគខាងលិច អារ៉ាកានភាគខាងជើង និង ជួរកូនភ្នំឈីន។ (ពង្សាវតារភូមាអះអាងអភិបតេយ្យភាពរបស់បាកានលើដងទន្លេចៅពញាទាំងមូល និងពង្សាវតារសៀមថារួមមានទៀបកោះម៉ាឡេក្រោមចុះមកច្រកសមុទ្រមលក្កាទៅកាន់អាណាចក្របាកាន។) នៅដើមសតវត្សទី១២ បាកានបានផុសឡើងជាមហាអំណាចសំខាន់មួយស្របគ្នាជាមួយអធិរាជាណាចក្រខ្មែរនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានទទួលស្គាល់ដោយរាជវង្សស៊ុងចិន និងរាជវង្សចោឡ៊ៈ។ ប្រហែលចូលមកកាន់ពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៣ ភាគច្រើនបំផុតនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោកស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងខ្លះនៃអធិរាជាណាចក្របាកាន រឺ អធិរាជាណាចក្រខ្មែរ។

អនិរុទ្ធក៏បានអនុវត្តជាបន្តបន្ទាប់នៃកំណែទម្រង់សង្គម សាសនា និង សេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ៗដែលបាននឹងមានការប៉ះទង្គិចគ្នាក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា។ កំណែទម្រង់សង្គមនិងសាសនារបស់ព្រះអង្គក្រោយមកបានវិវឌ្ឍទៅជាវប្បធម៌ភូមាសម័យទំនើបនេះ។ ការរីកចម្រើនសំខាន់បំផុតគឺការបញ្ចូលពុទ្ធសាសនាថេរវាទទៅភូមាលើបន្ទាប់ពីការសញ្ជ័យរបស់បាកាននៅនគរថាទងនៅឆ្នាំ១០៥៧។ ដោយបានគាំទ្រដោយការឧបត្ថម្ភរបស់ព្រះរាជា សាលាពុទ្ធសាសនាបន្តិចម្ដងៗផ្សាយទៅដល់ថ្នាក់ភូមិនៅបីសតវត្សក្រោយមក ទោះបីជាការបដិបត្តិតន្ត្រិក មហាយាន ព្រហ្មញ្ញ និងព្រលឹងនិយមដែលនៅសេសពាសពេញយ៉ាងច្រើននៅគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈសង្គមទាំងអស់។

សេដ្ឋកិច្ចរបស់បាកានដំបូងត្រូវពឹងផ្អែកលើអាងទឹកកសិកម្មក្យូកស៊េភាគឦសាននៃរាជធានីនេះ និងស្រុកមិនប៊ុនៃខាងត្បូងបាកានដែលពួកភូមាបានសាងសង់ទំនប់ថ្មីៗនិងប្រឡាយវាងជាច្រើនមួយចំនួនធំ។ វាក៏មានប្រយោជន៍ដោយសារពាណិជ្ជកម្មខាងក្រៅឆ្លងកាត់ឆ្នេររបស់វា។ ភោគទ្រព្យនៃនគរនេះត្រូវបានបូជាដើម្បីកសាងវត្តពុទ្ធសាសនាជាង១០ ០០០ នៅក្នុងតំបន់រាជធានីបាកានរវាងសតវត្សទី១១ និង ១៣ (ក្នុងនោះមាន៣០០០វត្ត នៅសេសសល់ដល់សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ)។ ពួកអ្នកមានបានបរិច្ចាគដីអត់បង់ពន្ធទៅឱ្យពួកអ្នកកាន់អំណាចសាសនា។

ភាសានិងវប្បធម៌ភូមាបន្តិចម្ដងៗបានគ្របលើនៅដងទន្លេឥរាវតីភាគខាងលើ ដែលលុបលើធម្មនិយមព្យូ មន និង បាលី នៅចុងសតវត្សទី១២។ នៅពេលក្រោយមក ពួកមេដឹកនាំភូមានៃនគរនេះមិនត្រូវបានគេចោទសួរឡើយ។ ពួកព្យូបានសន្មតជាតិពន្ធុភាពភូមាដ៏ច្រើននៅភូមាលើ។ ភាសាភូមា ភ្លាមភាសាកំណើតក្រៅមួយ ជាភាសាស្ពាននៃនគរនេះ។

នគរនេះបានចូលទៅកាន់ការធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី១៣ ជាការកើនឡើងបន្តនៃទ្រព្យសម្បត្តិសាសនាមិនបាច់ពន្ធ នៅទសវត្សឆ្នាំ១២៨០ ពីរភាគបីនៃដីធ្លីវប្បភាពភូមាលើត្រូវបានផ្ទេរអោយសាសនា ដែលបានមានឥទ្ធិពលសមត្ថភាពរបស់ស្ដេចដើម្បីទទួលបានភក្ដីភាពពីពួកអ្នកបម្រើក្នុងរាជវាំងនិងពួកអ្នកបម្រើការយោធា។ នេះបាននាំទៅដល់រង្វង់ចលាចលដ៏កាចសាហាវនិងការប្រណាំងប្រជែងគ្នាមកពីខាងក្រៅដោយពួកមន ម៉ុងហ៊្គោល និង ឝាន។ ការចាប់ផ្ដើមនៅដើមសតវត្សទី១៣ ពួកឝានបានចាប់ផ្ដើមគូសវង់ចក្រភពបាកានចាប់ពីខាងជើង និង ខាងកើត។ ពួកម៉ុងហ៊្គោល ដែលបានសញ្ជ័យយូនណាន អតីតស្រុកកំណើតនៃពួកភូមានៅឆ្នាំ១២៥៣ បានចាប់ផ្ដើមការលុកលុយរបស់ខ្លួននៅភូមានៅឆ្នាំ១២៧៧ និង នៅឆ្នាំ១២៨៧ បានលួចប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញបាកាន ដែលបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រង២៥០ឆ្នាំរបស់រាជាណាចក្របាកាននៅឯដងទន្លេឥរាវតី និង បរិមណ្ឌលរបស់ខ្លួន។ ការដឹកនាំរបស់បាកាននៅភូមាកណ្ដាលបានមកដប់ឆ្នាំចុងក្រោយនៅឆ្នាំ១២៩៧ នៅពេលនោះបាកានត្រូវបានផ្ដួលរំលំដោយម្យិនហ្សេន។

នគរតូចៗ

អាស៊ីអាគ្នេយ៍ រ.ឆ្នាំ១៤០០ ដែលបង្ហាញអធិរាជាណាចក្រខ្មែរពណ៌ក្រហម នគរអយុធ្យាពណ៌ស្វាយខៀវ នគរដំរីលានពណ៌អាចម៍ទា នគរសុខោទ័យពណ៌ទឹកក្រូច ចម្ប៉ាពណ៌លឿង នគរស្រែលានពណ៌ស្វាយ ដាយវៀតពណ៌ខៀវ។

បន្ទាប់ពីការធ្លាក់ចុះនៃបាកាន ពួកម៉ុងហ្គោលបានបន្សល់ទុកដងទន្លេឥរាវតីដែលស្ងួតរីង ប៉ុន្តែនគរបាកានត្រូវបានបែកខ្ញែកទៅជានគរតូចៗជាច្រើនដោយមិនអាចចូលគ្នាបាន។ នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៤ ប្រទេសនេះបានរៀបចំជាបណ្ដាមជ្ឈមណ្ឌលអំណាចបួនសំខាន់ៗ: ភូមាលើ ភូមាក្រោម ពួករដ្ឋឝាន និង អារ៉ាកាន។ មជ្ឈមណ្ឌលអំណាចជាច្រើនខ្លួនឯងបានបង្កើតឡើងនូវ (ជាញឹកញាប់កាន់កាប់យ៉ាងធូររលុង) នគរតូចៗ រឺ ពួករដ្ឋព្រះអង្គម្ចាស់។ សម័យនេះត្រូវបានកត់សំគាល់ដោយសង្គ្រាមបន្តបន្ទាប់ និងការផ្លាស់ប្ដូរសម្ព័ន្ធមិត្ត។ នគរតូចៗបានលេងល្បែងមិនទៀងទាត់នៃការសំដែងភាពឱនលំទោនទៅកាន់បណ្ដារដ្ឋដែលមានឥទ្ធិពលជាង ជួនកាលក្នុងពេលដំណាលគ្នា។

អវៈ (១៣៦៤–១៥៥៥)

អត្ថបទដើម: នគរអវៈ

បានស្ថបនានៅឆ្នាំ១៣៦៤ អវៈ (អ៊ីនវ៉ា) គឺជារដ្ឋអ្នកស្នងទៅនឹងរដ្ឋមុនៗ ទោះបីជាបណ្ដានគរតូចៗជាងបានតាំងនៅភូមាកណ្ដាលក៏ដោយ: តោនងុ (១២៨៧-១៣២២), ម្យិនហ្សេន-ពិនយ៉ា (១២៩៧-១៣៦៤) និង ហ្សឹហ្គែយន៍ (១៣១៥-១៣៦៤)។ នៅប៉ុន្មានឆ្នាំដំបូងនៃអតិ្ថភាពរបស់ខ្លួន អវៈ ដែលបានបង្ហាញខ្លួនជាអ្នកស្នងសិទ្ធិពេញទីនៃចក្រភពបាកាន បានព្យាយាមរួមផ្ដុំអតីតអធិរាជាណាចក្រនេះឡើងវិញ។ ពេលនោះវាអាចរុញតោនងុ និង ពួករដ្ឋឝានបរិមណ្ឌល (កាលេ ម៉ុញិន ម៉ុហ្គោន ធីបាវ (ហ៊្សីប៉ាវ)) ទៅក្នុងកណ្ដាប់របស់ខ្លួននៅចំណុចកំពូលនៃអំណាច អវៈបានបរាជ័យដើម្បសញ្ជ័យយកទាំងអស់វិញ។ សង្គ្រាមសែសិបឆ្នាំ (១៣៨៥-១៤២៤) ជាមួយហង្សាវត្តី បានទុកអោយអវៈអស់កម្លាំង ហើយអំណាចរបស់អវៈបាននៅនឹងថ្កល់។ ស្ដេចរបស់នគរនេះបានប្រឈមនឹងឧទ្ទាមកម្មរឿយៗក្នុងតំបន់ចំណុះរបស់ខ្លួន ប៉ុន្តែអាចបង្ក្រាបតំបន់នោះរហូតដល់ទសវត្សឆ្នាំ១៤៨០។ នៅចុងសតវត្សទី១៥ ព្រំ និងបណ្ដារដ្ឋឝានរបស់ខ្លួនបានបែកចេញដោយជោគជ័យ និងនៅដើមសតវត្សទី១៦ អវៈខ្លួនឯងក៏បានស្ថិតនៅក្រោមការវាយប្រហារពីបណ្ដាប្រទេសចំណុះខ្លួន។ នៅឆ្នាំ១៥១០ តោនងុក៏បានបែកចេញផងដែរ។ នៅឆ្នាំ១៥២៧ សម្ពន្ធរដ្ឋនៃរដ្ឋឝានបានដឹកនាំដោយម៉ុញិនបានកាន់កាប់បានអវៈ។ ការគ្រប់គ្រងសម្ពន្ធរដ្ឋនៃភូមាលើ ទោះបីជាបានបន្តរហូតដល់ឆ្នាំ១៥៥៥ក៏ដោយ ក៏ត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយការប្រយុទ្ធគ្នាផ្ទៃក្នុងរវាងវង្សម៉ុញិន និង ធីបាវ។ នគរនេះត្រូវបានដួលរលំដោយកងកម្លាំងតោនងុនៅឆ្នាំ១៥៥៥។

ភាសានិងវប្បធម៌ភូមាបានទៅជារបស់វាកំឡុងសម័យអវៈនេះ។

ហង្សាវត្តីបាគូ (១២៨៧–១៥៣៩, ១៥៥០-៥២)

អត្ថបទដើម: នគរហង្សាវត្តី

នគរនិយាយមនត្រូវបានបង្កើតឡើងជារាមញ្ញទេសភ្លាមបន្ទាប់ពីការលិចលង់របស់បាកាននៅឆ្នាំ១២៨៧។ នៅក្នុងការចាប់ផ្ដើម នគរបានតាំងនៅភូមាក្រោមគឺធ្លាប់ជាសហព័ន្ធដែលមានអំណាចតំបន់ធូររលុងស្ថិតនៅ មុ-ម (ម៉ុត្តាម៉ា), បាគូ និង ដីសណ្ដឥរាវតី។ រជ្ជកាលដ៏ខ្លាំងក្លានៃព្រះរាជាធិរាជ (១៣៨៤-១៤២២) បានពង្រឹងអត្ថិភាពរបស់នគរនេះ។ ព្រះរាជាធិរាជបានបង្រួបបង្រួមតំបន់និយាយមនបីអោយរឹងមាំ និងបានបង្អាក់អវៈដោយជោគជ័យនៅក្នុងសង្គ្រាមសែសិបឆ្នាំ (១៣៨៥-១៤២៤)។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមនេះ ហង្សាវត្តីបានចូលដល់យុគមាសរបស់ខ្លួន រីឯ គូប្រជែងរបស់ខ្លួន អវៈបានធ្លាក់ចុះបន្តិចម្ដងៗ។ ចាប់ពីទសវត្សឆ្នាំ១៤២០ ដល់ ទសវត្សឆ្នាំ១៥៣០ ហង្សាវត្តីគឺធ្លាប់ជានគរដ៏មានឥទ្ធិពលនិងរុងរឿងបំផុតក្នុងចំណោមនគរក្រោយបាកានទាំងអស់។ ក្រោមខ្សែនៃក្សត្រដែលជាតម្វាយពិសេស ព្រះនគរបានសប្បាយរីករាយនឹងយុគមាសដ៏យូរអង្វែង ដែលចម្រើនឡើងដោយពាណិជ្ជកម្មការបរទេស។ នគរនេះ មានភាសានិងវប្បធម៌មនដែលកំពុងលូតលាស់រីកចម្រើន បានប្រែក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្មនិងពុទ្ធសាសនាថេរវាទមួយ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ដោយសារតែភាពគ្មានបទពិសោធន៍នៃអ្នកគ្រប់គ្រងចុងក្រោយរបស់ខ្លួន នគរដ៏មានឥទ្ធិពលនេះត្រូវបានសញ្ជ័យដោយនគរតោនងុដែលឡើងដៃនៅឆ្នាំ១៥៣៩។ នគរនេះត្រូវបានរស់រានឡើងវិញក្នុងរយៈពេលខ្លីរវាង១៥៥០ និង ១៥៥២។ ប៉ុន្តែវាបានត្រួតត្រាត្រឹមតែបាគូនិងត្រូវបានកម្ទេចដោយព្រះបឹយីនណោននៅឆ្នាំ១៥៥២។

ពួករដ្ឋឝាន (១២៨៧–១៥៦៣)

អត្ថបទដើម: ពួករដ្ឋឝាន

ពួកឝាន ដែលបានចុះមកជាមួយពួកម៉ុងហ៊្គោល បានស្ថិតនៅនិងបានមកត្រួតត្រាយ៉ាងលើកភាគច្រើននៃរង្វង់ភូមាខាងជើង និង ខាងកើត ចាប់ពីចំណែកហ្សឹហ្គែយន៍ទៅដល់ជួរភ្នំកាឈីនមកដល់ជួរភ្នំឝាននាពេលសម័យបច្ចុប្បន្ន។ ពួករដ្ឋឝានដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំងបំផុតគឺម៉ុញិន និង ម៉ុហ្គោននៅក្នុងរដ្ឋកាឈីនសម័យបច្ចុប្បន្ន ដែលបន្តបន្ទាប់ដោយសេន្នី ធីបាវ និង មឿងមីតនៅរដ្ឋឝានខាងជើងសម័យបច្ចុប្បន្ន។ ពួករដ្ឋតូចៗរួមមានកាលេ ផាម៉ុ ញ៉ោនឝ៊្វេ និង ឆែយន៍តូន។ ម៉ុញិន ជាពិសេស បានវាយលុកឆ្មក់ទឹកដីអវៈនៅដើមសតវត្សទី១៦។ សម្ពន្ធរដ្ឋនៃរដ្ឋឝានដឹកនាំដោយម៉ុញិន នៅក្នុងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយនគរព្រំ បានកាន់កាប់អវៈខ្លួនឯងនៅក្នុងឆ្នាំ១៥២៧។ សម្ពន្ធរដ្ឋនេះបានកម្ចាត់សម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួនតាំងពីដើម ព្រំនៅឆ្នាំ១៥៣៣ និងបានគ្រប់គ្រងភូមាលើទាំងអស់ លើកលែងតែតោនងុចេញ។ ប៉ុន្តែសម្ពន្ធរដ្ឋនេះត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយជម្លោះផ្ទៃក្នុង និងមិនអាចបញ្ឈប់តោនងុបានឡើយ ដែលបានសញ្ជ័យអវៈនៅឆ្នាំ១៥៥៥ និង រដ្ឋឝានទាំងអស់នៅឆ្នាំ១៥៦៣។

អារ៉ាកាន (១២៨៧–១៧៨៥)

អត្ថបទដើម: ប្រវត្តិសាស្ត្ររក្ខ

ទោះបីជាអារ៉ាកានបានឯករាជ្យពិតប្រាកដចាប់តាំងពីសម័យចុងបាកានក៏ដោយ ក៏រាជវង្សឡោនហ៊្គ្យែអារ៉ាកានមិនមានសមត្ថភាពឡើង។ រហូតដល់ការបង្កើតនគរម្យ៉ោឧនៅឆ្នាំ១៤២៩ អារ៉ាកានត្រូវបានដណ្ដើមគ្នាជាញឹកញាប់រវាងពួកអ្នកជិតខាងដែលធំជាង ហើយបានធ្វើឱ្យខ្លួនឯងចូលទៅក្នុងសមរភូមិមួយកំឡុងសង្គ្រាមសែសិបឆ្នាំរវាងអវៈ និង បាគូ។ ម្យ៉ោឧបានបន្តក្លាយជានគរដ៏មានឥទ្ធិពលមួយដែលមានសិទ្ធិផ្ទាល់ខ្លួនរវាងសតវត្សទី១៥ និង ទី១៧ រួមមានបេងកាល់ខាងកើតរវាងឆ្នាំ១៤៥៩ និង ១៦៦៦។ អារ៉ាកានក៏ជានគរក្រោយបាកានតែមួយគត់ដែលមិនត្រូវបានបញ្ចូលដោយរាជវង្សតោនងុ។

រាជវង្សតោនងុ (១៥១០–១៧៥២)

អត្ថបទដើម: រាជវង្សតោនងុ

អធិរាជាណាចក្រតោនងុទីមួយ (១៥១០–៩៩)

អធិរាជាណាចក្ររបស់ព្រះបឹយីនណោននៅឆ្នាំ១៥៨០

ការចាប់ដើមក្នុងទសវត្សឆ្នាំ១៤៨០ អវៈបានប្រឈមមុខនិងការបះបោរផ្ទៃក្នុងឥតឈប់ឈរនិងការវាប្រហាវពីខាងក្រៅពីបណ្ដារដ្ឋឝាន និងបានចាប់ផ្ដើមបែកខ្ញែក។ នៅឆ្នាំ១៥១០ តោនងុ បានតាំងនៅជ្រុងអាគ្នេយ៍ដ៏សែនឆ្ងាយពីនគរអវៈ ក៏បានប្រកាសឯករាជ្យ។ នៅពេលនោះ សម្ពន្ធរដ្ឋនៃរដ្ឋឝានក៏សញ្ជ័យបានអវៈនៅឆ្នាំ១៥២៧ ពួកភូមាជាច្រើនបានរត់គេចទៅភាគអាគ្នេយ៍ទៅកាន់តោនងុ នគរតែមួយគត់ដែលនៅសល់ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា និង មួយដែលព័ទ្ធជុំវិញដោយនគរសត្រូវធំៗ។

តោនងុ បានដឹកនាំដោយស្ដេចដ៏មានមហិច្ឆតារបស់ខ្លួន ព្រះបាទដឹប៊ីនឝ្វេធី និង មេទ.រង ព្រះបឹយីនណោន នឹងបានបន្តដើម្បីបង្រួបបង្រួមនគរតូចតាចដែលធ្លាប់មានចាប់តាំងពីការធ្លាក់នៃអធិរាជាណាចក្របាកាន និងបានបង្កើតឡើងអធិរាជាណាចក្រធំបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ដំបូង នគរនេះចាប់ឡើងដៃបានវាយកម្ចាត់នគរហង្សាវត្តីដែលមានឥទ្ធិពលជាងគេក្នុងសង្គ្រាមតោនងុ-ហង្សាវត្តី (១៥៣៥-១៥៤១)។ ព្រះម្ចាស់ដឹប៊ីនឝ្វេធីបានរើរាជធានីទៅកានបាគូដែលបានកាន់កាប់ថ្មីនៅឆ្នាំ១៥៣៩។ តោនងុបានពង្រីកអំណាចរបស់ខ្លួនរហូតដល់បាកាននៅឆ្នាំ១៥៤៤ ប៉ុន្តែបានបរាជ័យដើម្បីសញ្ជ័យអារ៉ាកាននៅឆ្នាំ១៥៤៦-១៥៤៧ និង សៀមនៅឆ្នាំ១៥៤៨។ អ្នកស្នងរាជ្យបន្តព្រះម្ចាស់ដឹប៊ីនឝ្វេធី ព្រះបឹយីនណោនបានបន្តគោលនយោបាយនៃការវាតទី ដែលសញ្ជ័យអវៈនៅឆ្នាំ១៥៥៥ ពួករដ្ឋឝានជិតៗ (១៥៥៧), ស្រែលាន (១៥៥៨), មណិបុរៈ (១៥៦០), ពួករដ្ឋឝានឆ្ងាយ/ឆ្លងកាត់សាល្វឹង (១៥៦២-១៥៦៣), សៀម (១៥៦៤ ១៥៦៩), និង លានជាង (១៥៧៤) និងយកបានជាច្រើននូវអាស៊ីអាគ្នេយ៍ភាគខាងលិចនិងកណ្ដាលឱ្យស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះអង្គ។

ព្រះបឹយីនណោនបានដាក់ជំនួសនូវប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលបន្តយូរមកដែលបានកាត់បន្ថយអំណាចនៃពួកមេកន្ទ្រាញឝានតពូជ និងបាននាំយកទំនៀមទម្លាប់ឝានជាបន្តបន្ទាប់ជាមួយធម្មនិយមដែនដីទំនាប។ ប៉ុន្តែ ព្រះអង្គមិនអាចដាក់របត់ប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលដែលមានប្រសិទ្ធិភាពមួយគ្រប់ទីកន្លែងទេក្នុងអធិរាជាណាចក្រដែលនៅចោលឆ្ងាយព្រះអង្គណាស់។ អធិរាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គគឺជាការប្រមូលផ្ដុំធូររលុងនៃបណ្ដាអតីតនគរអធិបតេយ្យ ដែលព្រះមហាក្សត្ររបស់នគរទាំងនោះមានស្វាមីភក្ដិនឹងព្រះអង្គជាចក្កវត្តិ (စကြဝတေးမင်း, [sɛʔtɕà wədé mɪ́ɴ]; អ្នកគ្រងចក្រវាល), មិនមែននគរតោនងុទេ។

អធិរាជាណាចក្រលាតសន្ធឹងបានបែកខ្ញែកយ៉ាងលឿនបន្ទាប់ពីការសោយទិវង្គតរបស់ព្រះបឹយីនណោននៅឆ្នាំ១៥៨១។ សៀមបានបែកចេញនៅឆ្នាំ១៥៨៤ និង បានបន្តសង្គ្រាមជាមួយភូមារហូតដល់ឆ្នាំ១៦០៥។ នៅឆ្នាំ១៥៩៣ នគរនេះបានបាត់សិទ្ធិជាម្ចាស់របស់ខ្លួននៅសៀម លានជាង និង មណិបុរៈ។ នៅឆ្នាំ១៥៩៧ តំបន់ផ្ទៃក្នុងទាំងអស់ រួមមានទីក្រុងតោនងុ ទីកំណើតដំបូងនៃរាជវង្សនេះ បានបះបោរឡើង។ នៅឆ្នាំ១៥៩៩ កងកម្លាំងអារ៉ាកានបានជួយដោយពួកទាហានស៊ីឈ្នួលរបស់ព័រទុយហ្គាល់ និងមានសម្ព័ន្ធភាពជាមួយកងកម្លាំងតោនងុបះបោរ ដែលបានបំផ្លិចបំផ្លាញបាគូ។ ប្រទេសនេះបានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងចលាចល ជាមួយនិងតំបន់នីមួយៗអះអាងជាស្ដេច។ ទាហានស៊ីឈ្នួលព័រទុយហ្គាល់ភ្វីលីពី-ហ្សិ-ប៊្រីធ-អ៊ី-នីគ័រចេបានបះបោរយ៉ាងរហ័សប្រឆាំងនឹងពួកលោកម្ចាស់របស់អារ៉ាកានរបស់គាត់ និងបានបង្កើតការគ្រប់គ្រងរបស់ព័រទុយហ្គាល់នៅពីក្រោយខ្នងដោយហ្គូអឹនៅតឹញីននៅឆ្នាំ១៦០៣។

នគរតោនងុស្ដារ (ការស្ដារញ៉ោនយ៉ាន់វិញ) (១៥៩៩–១៧៥២)

រាជវង្សតោនងុស្ដារ រឺ ញ៉ោនយ៉ាន់ រ.ឆ្នាំ១៦៥០

គ្រាអន្តររជ្ជកាលដែលបានបន្តបន្ទាប់ពីការធ្លាក់នៃអធិរាជាណាចក្របាកានបានបន្តរយៈពេលជាង២៥០ឆ្នាំ (១២៨៧-១៥៥៥) ដែលបន្តបន្ទាប់ពីការធ្លាក់នៃតោនងុទីមួយមានជីវិតរយៈពេលខ្លីខ្លះៗដែរ។ មួយក្នុងចំណោមពួករាជបុត្ររបស់ព្រះបឹយីនណោន ព្រះញ៉ោនយ៉ាន់ ភ្លាមៗបានចាប់ផ្ដើមការបង្រួបបង្រួមឡើងវិញ ដោយការស្ដារយ៉ាងជោគជ័យនូវអំណាចកណ្ដាលលើភូមាលើនិងពួករដ្ឋឝានជិតៗគ្នានៅឆ្នាំ១៦០៦។ អ្នកស្នងរបស់ព្រះអង្គ ព្រះអឹណោភែលុនបានកម្ចាត់ពួកព័រទុយហ្គាល់នៅតឹញអ៊ីននៅឆ្នាំ១៦១៣ បានយកមកវិញឆ្នេរតឹនីនសៃយីរបស់ដឹវែ និង ស្រែលានពីពួកសៀមនៅឆ្នាំ១៦១៤ និងពួករដ្ឋឝានកាត់តាមសាល្វឹង (ឆែយន៍តូន និង សិបសងបាននា) នៅឆ្នាំ១៦២២-១៦២៦។ ព្រះភាតារបស់ព្រះអង្គ ព្រះសាលុនបានសាងសង្គ្រាមនេះឡើងវិញដែលបានជ្រៀកប្រទេស។ ព្រះអង្គបានបញ្ជាឱ្យមានជំរឿនតែលើកដំបូងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រភូមានៅឆ្នាំ១៦៣៥ ដែលបានបង្ហាញថានគរនេះប្រហែលមានពីរលាននាក់។ នៅឆ្នាំ១៦៥០ ស្ដេចដែលមានសមត្ថភាពបីអង្គញ៉ោនយ៉ាន់ អឹណោភែលុន សាលុន បានកសាងឡើងវិញនូវនគរតូចជាងគេមួយប៉ុន្តែអាចគ្រប់គ្រងបានឆ្ងាយ។

កាន់តែសំខាន់ទៀត រាជវង្សថ្មីនេះបានចាត់ចែងបង្កើតប្រព័ន្ធច្បាប់និងនយោបាយលក្ខណៈពិសេសជាគោលរបស់វាបាននឹងបន្តស្ថិតក្រោមរាជវង្សកូនបោនយ៉ាងល្អចូលដល់សតវត្សទី១៩។ ស្ដេចបានប្ដូរពួកមេកន្ទ្រាញតពូជចេញទាំងស្រុងជាមួយពួកចៅហ្វាយខេត្តដែលបានជ្រើសតាំងនៅតាមដងទន្លេឥរាវតីទាំងមូល និង បានកាត់បន្ថយសិទ្ធិតពូជនៃពួកមេកន្ទ្រាញឝានយ៉ាងខ្លាំង។ វាក៏បានបញ្ឈប់ការកើនឡើងបន្តនៃភោគទ្រព្យនិងស្វយ័តភាពរបស់បព្វជិត ដែលផ្ដល់នូវមូលដ្ឋានពន្ធដារធំជាងគេមួយ។ កំណែទម្រង់ពាណិជ្ជកម្មនិងរដ្ឋបាលខាងអាណាចក្ររបស់ខ្លួនបានកសាងសេដ្ឋកិច្ចដ៏រុងរឿងអស់រយៈពេលច្រើនជាង៨០ឆ្នាំ។ មិនគិតបញ្ចូលការបះបោរគាប់ជួនបន្តិចបន្តួច និង សង្គ្រាមពីខាងក្រៅមួយ ភូមាបានបង្ក្រាបការប៉ុនប៉ងរបស់សៀមដើម្បីដណ្ដើមយកលាននា និង មុ-មនៅឆ្នាំ១៦៦២-៦៤ នគរនេះស្ថិតនៅក្នុងសន្តិភាពភាគច្រើនអសរយៈពេលពេញមួយសតវត្សទី១៧។

នគរនេះបានចូលដល់ការធ្លាក់ចុះសន្សឹមៗ និង អំណាចនៃ ព្រះមហាក្សត្រក្នុងរាជវាំង បានធ្វើឱ្យកាន់តែយ៉ាប់ទៅៗយ៉ាងលឿននៅទសវត្សឆ្នាំ១៧២០។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៧២៤ទៅមុខ ពួកមណិបុរីបានផ្ដើមការវាយឆ្មក់តាមដងទន្លេឈីនឌ្វីនលើ។ នៅឆ្នាំ១៧២៧ លានានាខាងត្បូង (ជៀងម៉ៃ) បានបះបោរយ៉ាងជោគជ័យ ដែលបន្សល់ទុកត្រឹមតែលាននាខាងជើង (ជៀងសែន) ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាត្រឹមតែមានតែឈ្មោះ។ ការវាយឆ្មក់មណិបុរីបានរឹតតែខ្លាំងនៅទសវត្សឆ្នាំ១៧៣០ ដែលឈានដល់ប៉ែកភូមាកណ្ដាលកាន់តែជ្រៅៗទៅខ្លាំងឡើងៗ។ នៅឆ្នាំ១៧៤០ ពួកមននៅភូមាក្រោមបានចាប់ផ្ដើមការបះបោរមួយ និងបានស្ថាបនានគរហង្សាវត្តីស្ដារ និងនៅឆ្នាំ១៧៤៥ បានគ្រប់គ្រងភាគច្រើននៃភូមាក្រោម។ ពួកសៀមក៏បានរំកិលអំណាចរបស់ខ្លួនឡើងទៅដល់ឆ្នេរសមុទ្រតឹនីនសៃយីនៅឆ្នាំ១៧៥២។ ហង្សាវត្តីបានលុកលុយភូមាលើនៅខែវិច្ឆិកា ១៧៥១ និងបានកាន់កាប់អវៈនៅ ថ្ងៃ២៣ មីនា ១៧៥២ ដែលបញ្ចប់រាជវង្សតោនងុមានអាយុកាល២៦៦ឆ្នាំ។

រាជវង្សកូនបោន (១៧៥២–១៨៨៥)

អត្ថបទដើម: រាជវង្សកូនបោន

ការបង្រួបបង្រួមឡើងវិញ

អត្ថបទដើម: សង្គ្រាមកូនបោន-ហង្សាវត្តី

ភ្លាមៗបន្ទាប់ពីការធ្លាក់ចុះនៃអវៈ រាជវង្សថ្មីមួយបានងើបឡើងនៅឝ៊្វេបុដើម្បីប្រជែងអំណាចទៅនឹងហង្សាវត្តី។ ជាង៧០ឆ្នាំក្រោយមកទៀត រាជវង្សកូនបោនយោធានិយមយ៉ាងខ្លាំងបានបន្តបង្កើតអធិរាជាណាចក្រភូមាដ៏ធំបំផុត ទីពីរត្រឹមតែដល់ចក្រភពបឹយីនណោន។ នៅឆ្នាំ១៧៥៩ កងទ័ពព្រះបាទអឹឡោនផឹយ៉ាបានបង្រួបបង្រួមភូមាទាំងអស់ (និង មណិបុរៈ) បានរំលត់រាជវង្សហង្សាវត្តីដឹកនាំដោយមនភ្លាមៗ និងទាំងអស់ ហើយបានកម្ចាត់មហាអំណាចអឺរ៉ុបដែលបានផ្ដល់សព្វាវុធទៅដល់ហង្សាវត្តី ពួកបារាំងពីតឹញអ៊ីននិងពួកអង់គ្លេសពីនេហ្គ្រែយស៍។

សង្គ្រាមជាមួយសៀមនិងចិន

Main articles: សង្គ្រាមភូមា-សៀម and សង្គ្រាមចិន-ភូមា (១៧៦៥-១៧៦៩)

នគរនេះក្រោយមកបានចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមជាមួយសៀម ដែលបានកាន់កាប់ចាប់ពីឆ្នេរសមុទ្រតឹនីនសៃយីដល់មុ-មកំឡុងសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណីភូមា (១៧៤០-១៧៥៧) និងបានផ្ដល់ជម្រកដល់ពួកជនភៀសខ្លួនមន។ នៅឆ្នាំ១៧៦៧ ពួកកងទ័ពកូនបោនបានពង្រាបលាវភាគច្រើន និង បានកម្ចាត់សៀម។ ប៉ុន្តែពួកគេមិនអាចបញ្ចប់ឱ្យអស់នូវការតស៊ូសៀមដែលនៅសេសសល់នៅពេលដែលពួកគេត្រូវបង្ខំខ្លួនការពារប្រឆាំងនឹងការលុកលុយបួនលើកដោយចិនឈិង (១៧៦៥-១៧៦៩)។ គ្រាដែលការការពារភូមាបានឈប់នឹងក្នុងសង្គ្រាមតាមព្រំដែនដែលប្រកបដោយមហន្តរាយបំផុត រាជវង្សឈិងធ្លាប់បានធ្វើសង្គ្រាមជានិច្ច ពួកភូមាត្រូវបានកាន់កាប់មុនជាមួយការលុកលុយគំរាមកំហែងផ្សេងមួយដោយចក្រភពធំបំផុតរបស់ពិភពលោកអស់រយៈពេលច្រើនឆ្នាំ។ ពួកឈិងបានរក្សាទុកការពង្រាយកងទ័ពយ៉ាងច្រើនក្នុងបណ្ដាតំបន់ព្រំដែនប្រហែលមួយទសវត្សក្នុងការប៉ុនប៉ងមួយដើម្បីធ្វើសង្គ្រាមមួយផ្សេងទៀតដែលដាក់ការហាមឃាត់លើពាណិជ្ជកម្មអន្តរព្រំដែនអស់រយៈពេលពីរទសវត្ស។

ពួកសៀមបានប្រើការកាន់កាប់ពីមុនរបស់ភូមាជាមួយចិនដើម្បីយកទឹកដីដែលបាត់បង់របស់ពួកគេមកវិញនៅឆ្នាំ១៧៧០ និងជាការបន្ថែម បានបន្តកាន់កាប់ភាគច្រើននៃលាននានៅឆ្នាំ១៧៧៦ ដែលបញ្ចប់អភិបតេយ្យភាពរបស់ភូមាជាងពីរសតវត្សលើតំបន់នេះ។ ភូមា និង សៀមបានទៅក្នុងសង្គ្រាមម្ដងទៀតនៅឆ្នាំ១៧៨៥-១៧៨៦ ១៧៨៧ ១៧៩២ ១៨០៣-១៨០៨ ១៨០៩-១៨១២ និង ១៨៤៩-១៨៥៥ ប៉ុន្តែទាំងអស់បានចេញលទ្ធផលមិនមានឈ្នះមិនមានចាញ់។ បន្ទាប់ពីប៉ុន្មានទសវត្សនៃសង្គ្រាម ប្រទេសទាំងពីរចាំបាច់ដោះដូរតឹនីនសៃយី (ទៅភូមា) និង លាននា (ទៅសៀម)។

ការវាតទីឆ្ពោះទៅភាគខាងលិច និង សង្គ្រាមជាមួយអធិរាជាណាចក្រប៊្រិតថេន

អត្ថបទដើម: សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមា

ដោយបានប្រឈមមុខជាមួយចិនដ៏មានឥទ្ធិពលនៅភាគឦសាននិងសៀមលេចចេញនៅភាគអាគ្នេយ៍ ព្រះបាទបុឌផឹយ៉ាបានបែរទៅឆ្ពោះទៅភាគខាងលិចដើម្បីការវាតទីវិញ។ ព្រះអង្គបានសញ្ជ័យអារ៉ាកាននៅឆ្នាំ១៧៨៥ បានបញ្ចូលមណិបុរៈនៅឆ្នាំ១៨១៤ និងបានកាន់កាប់អសមនៅឆ្នាំ១៨១៧-១៨១៩ ដែលនាំទៅដល់ព្រំដែនមិនច្បាស់លាស់ដ៏វែងមួយជាមួយឥណ្ឌាប៊្រិតថេន។ អ្នកស្នងព្រះបុឌផឹយ៉ា ព្រះបាទបាដ់ហ៊្សីឌត្រូវបានបន្សល់ទុកក្រោមការបះបោរដែលញុះញង់របស់ប៊្រិតថេននៅមណិបុរៈនៅឆ្នាំ១៨១៩ និង អសមនៅឆ្នាំ១៨២១-១៨២២។ ការវាយឆ្មក់ឆ្លងកាត់ព្រំដែនដោយពួកបះបោរពីទឹកដីការពារដោយពួកប៊្រិតថេន និងការវាយឆ្មក់ឆ្លងកាត់ព្រំដែនតបវិញដោយពួកភូមាបាននាំទៅដល់សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីមួយ (១៨២៤-១៨២៦)។

ពួកទាហានប៊្រិតថេនកំពុងដកហូតកាំភ្លើងធំដែលជារបស់កងកម្លាំងរបស់ព្រះបាទស៊ីប៊ សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីបី អវៈ ២៧ វិច្ឆិកា ១៨៨៥។ ជាងថតរូប: ហ៊ូបផឺ, វិល្លូហ្គប៊ី-វ៉លឡេស (១៨៣៧-១៩១២)

ដោយបន្តពីរឆ្នាំ និង អស់ថ្លៃ១៣លានផោនដ៍ សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីមួយគឺជាសង្គ្រាមដ៏យូរបំផុតនិងចំណាយច្រើនបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រឥណ្ឌាប៊្រិតថេន ប៉ុន្តែបានបញ្ចប់ដោយជ័យជម្នះរបស់ប៊្រិតថេននៅទីបំផុត។ ភូមាបានប្រគល់លទ្ធកម្មភាគខាងលិចរបស់ព្រះបុឌផឹយ៉ាទាំងអស់ (អារ៉ាកាន មណិបុរៈ និង អសម) បូករួមតឹនីនសៃយី។ ភូមាត្រូវបានកម្ទេចអស់ជាច្រើនឆ្នាំដោយការបង់សំណងមួយលានផោនដ៍ដ៏ធំមួយ (ក្រោយម៥លាន$ស.រ.ទៀត)។ នៅឆ្នាំ១៨៥២ ពួកប៊្រិតថេនបានដណ្ដើមយកបានខេត្តបាគូជាឯកតោភាគីនិងងាយស្រួលក្នុងសង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីពីរ។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមនេះ ព្រះបាទមិនដូនបានព្យាយាមដើម្បីធ្វើទំនើបកម្មរដ្ឋនិងសេដ្ឋកិច្ចភូមា និងបានបង្កើតការជួញដូរនិងសម្បទានទឹកដីដើម្បីពន្យាពេលការទន្ទ្រានប៊្រិតថេនជាបណ្ដោះអាសន្ន រួមមានការផ្ទេរពួករដ្ឋការ៉ែននីទៅឱ្យពួកប៊្រិតថេននៅឆ្នាំ១៨៧៥។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកប៊្រិតថេន បានបារម្ភដោយការបញ្ចូលទៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិន ដែលបានបញ្ចូលអ្វីដែលសេសសល់នៃប្រទេសនេះនៅក្នុងសង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីបីនៅឆ្នាំ១៨៨៥ និងបានបញ្ជូនស្ដេចភូមាចុងក្រោយ ព្រះស៊ីប៊ និង គ្រួសាររាជវង្សរបស់ព្រះអង្គដើម្បីនិរទេសទៅឥណ្ឌា។

កំណែទម្រង់រដ្ឋបាលនិងសេដ្ឋកិច្ច

ពួកព្រះមហាក្សត្រកូនបោនបានបន្តកំណែទម្រង់រដ្ឋបាលដំបូងបានចាប់ផ្ដើមនៅក្នុងសម័យរាជវង្សតោនងុស្ដារ (១៥៩៩-១៧៥២) និងបានសម្រេចដល់កម្រិតដែលមិនធ្លាប់មានពីមុនមកនៃការគ្រប់គ្រងខាងក្នុង និង ការពង្វាតទៅខាងក្រៅ។ ពួកព្រះមហាក្សត្រកូនបោនបានរឹតបន្តឹងការគ្រប់គ្រងនៅដែនដីទំនាបនិងបានកាត់បន្ថយឯកសិទ្ធិតពូជនៃពួកចៅហ្វាឝាន (ពួកមេកន្ទ្រាញ)។ ពួកមន្ត្រីកូនបោន ជាពិសេសបន្ទាប់ពីឆ្នាំ១៧៨០ បានចាប់ផ្ដើមកំណែទ្រង់ពាណិជ្ជកម្មដែលបានបង្កើនចំណូលរដ្ឋាភិបាលនិងបានធ្វើឱ្យវាអាចព្យាករបាន។ សេដ្ឋកិច្ចប្រាក់កាសបានបន្តមានវឌ្ឍនភាព។ នៅឆ្នាំ១៨៥៧ ស្ដេចបានសម្ពោធប្រព័ន្ធពេញលេញនៃពន្ធដារសាច់ប្រាក់និងប្រាក់ខែ បានជួយដោយការបោះប្រាក់កាសបមាណីយកម្មលើកទីមួយរបស់ប្រទេសនេះ។

វប្បធម៌

សមាហរណកម្មវប្បធម៌បានបន្ត។ ជាលើកទីមួយនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ ភាសានិងវប្បធម៌ភូមាបានមកមានអធិកភាពលើជ្រលងឥរាវតីទាំងមូល ជាមួយភាសានិងជាតិពន្ធុភាពមនបានលុបលើទាំងស្រុងនៅឆ្នាំ១៨៣០។ ពួកក្សត្របុរីឝានជិតៗបានកាន់យកធម្មនិយមដែនដីទំនាបថែមទៀត។ ការវិវត្តនិងការលូតលាស់នៃអក្សរសិល្ប៍និងល្ខោនភូមាបានបន្ត ដែលបានជួយដល់អត្រាអក្ខរភាពរបស់មនុស្សពេញវ័យខ្ពស់ក្រៃលែងសម្រាប់សម័យនោះ (ពាក់កណ្ដាលនៃបុរសភេទទាំងអស់ និង ៥%នៃស្ត្រីភេទ)។ ពួកឥស្សរជនក្នុងវិត្តនិងគ្រហស្ថក្បែរៗពួកព្រះមហាក្សត្ររបស់កូនបោន ជាពិសេសចាប់ពីរជ្ជកាលរបស់ព្រះបុឌផឹយ៉ា ក៏បានចាប់ផ្ដើមការកែប្រែយ៉ាងសំខាន់នៃជីវភាពបញ្ញាវន្ត និង អង្គការចាត់តាំងវត្តអារាមភូមា និង អនុវត្តស្គាល់ថាការកែប្រែសុធម្មៈ។ វាបាននាំទៅដល់ចំណោមអ្វីៗផ្សេងគ្នា នូវប្រវត្តិសាស្ត្ររដ្ឋដែលល្អលើកដំបូងរបស់ភូមា។

ការគ្រប់គ្រងរបស់ប៊្រិតថេន

អត្ថបទដើម: ការគ្រប់គ្រងរបស់ប៊្រិតថេននៅភូមា

សវនការអ្នកកាត់ក្ដីនៅលើផ្លូវចុល្លចេតិយ ដែលមានចុល្លចេតិយនៅខាងចុងឆ្ងាយ រ៉ង់គូន ១៨៦៨ ជាងថតរូប: ជែ-ជែកសុន។

ប៊្រិតថេនបានធ្វើឱ្យភូមាក្លាយជាខេត្តមួយនៃឥណ្ឌានៅឆ្នាំ១៨៨៦ ដែលមានទីរួមខេត្តនៅរ៉ង់គូន។ សង្គមភូមាតាមប្រពៃណីត្រូវបានផ្លាស់ប្ដូរប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំងក្លាដោយការស្លាប់នៃរបបរាជាធិបតេយ្យនិងការបែកខ្ញែកនៃសាសនានិងរដ្ឋ។ ទោះបីជាសង្គ្រាមបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការបន្ទាប់ពីពីរបីអាទិត្យតែប៉ុណ្ណោះ ការតស៊ូបានបន្តនៅភូមាភាគខាងជើងរហូតដល់ឆ្នាំ១៨៩០ ជាមួយពួកប៊្រិតថេនជាចុងក្រោយកំពុងកែប្រែចំពោះការបំផ្លិចបំផ្លាញប្រព័ន្ធភូមិនានានិងការតែតាំងនូវពួកមន្ត្រីរដ្ឋការថ្មីៗដើម្បីបញ្ឈប់សកម្មភាពទ័ពព្រៃទាំងអស់នៅទីបញ្ចប់។ ស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចនៃសង្គមក៏បានផ្លាស់ប្ដូរទាំងស្រុង។ បន្ទាប់ពីការសម្ពោធព្រែកជីកស៊ុយអេមក តម្រូវការស្រូវភូមាបានកើនឡើងនិងផ្ទៃក្រឡាដីធ្លីធំទូលាយត្រូវបានបើកឡើងទូលាយសម្រាប់វប្បកម្ម។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ដើម្បីរៀបចំដីធ្លីថ្មីសម្រាប់វប្បកម្ម ពួកកសិករត្រូវបង្ខំខ្ចីលុយពីពួកអ្នកចងការប្រាក់ឥណ្ឌាដែលគេហៅថាពួកឆេត្តីអ៌នៅក្នុងអត្រាកាប្រាក់ខ្ពស់និងជាញឹកញាប់ត្រូវបានគេរឹបអូស និងបញ្ចេញចេញពីដី និងសត្វពាហនៈ។ ភាគច្រើននៃការងារផងដែរក៏បានទៅលើពួកពលករឥណ្ឌាដែលមានកិច្ចសន្យា និងភូមិទាំងមូលបានប្រែជានៅក្រៅច្បាប់ពេលពួកគេបានធ្វើឱ្យមានឡើងវិញនូវ 'អំពើចោរកម្ម' (ចោរកម្មប្រដាប់អាវុធ)។ គ្រាដែលសេដ្ឋកិច្ចភូមាបានលូតលាស់ឡើង អំណាចនិងភោគទ្រព្យទាំងអស់នៅតែស្ថិតក្នុងកណ្ដាប់ដៃនៃសហគ្រាមប៊្រិតថេនជាច្រើន អង់គ្លេស-ភូមា និងពួកជនអន្តោប្រវេសន៍មកពីឥណ្ឌា។ សេវាសាធារណៈត្រូវបានកាន់ការដោយសហគមន៍អង់គ្លេស-ភូមា និងពួកឥណ្ឌា និងពួកភូមាត្រូវបានលើកលែងចេញស្ទើរទាំងស្រុងពីសេវាយោធា។ ទោះបីជាប្រទេសនេះធ្លាប់រុងរឿងក៏ដោយ ក៏ពួកភូមាបានរីកចម្រើនថ្កុំថ្កើនក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនភូមាបានបរាជ័យដើម្បីប្រមូលយករង្វាន់ទាំងនោះ។ (សូមមើល ប្រលោមលោកសម័យ ប៉ុន្មានថ្ងៃភូមា (Burmese Days) ជាសាច់រឿងប្រឌិតនៃពួកប៊្រិតថេននៅភូមា។) ការគ្រប់គ្រងរបស់អាណានិគមទាំងមូលរហូតដល់ពាក់កណ្ដាលទសវត្សឆ្នាំ១៩៦០ ពួកអង់គ្លេស-ភូមាបានត្រួតត្រាប្រទេសនេះ ដែលបង្កឱ្យមានទោមនស្សចំណោមប្រជានុរាស្ត្រតាមស្រុកតំបន់។

នៅក្បែរៗការចាប់ផ្ដើមនៃសតវត្សទី២០ ចលនាជាតិនិយមមួយបានចាប់ផ្ដើមកើតជារូបរាងក្នុងទម្រង់សមាគមពុទ្ធសាសនាពួកយុវជន (ស.ព.យ.) យកគំរូតាមស.គ.យ.ជាសមាគមសាសនាត្រូវបានអនុញ្ញាតដោយអាជ្ញាធអាណានិគម។ សមាគមទាំងនោះក្រោយមកត្រូវបានជំនួសដោយក្រុមប្រឹក្សាសកលនៃសមាគមភូមា (ក.ស.ស.ភ.) ដែលត្រូវបានតភ្ជាប់ជាមួយ វុនថានុអាធិន រឺ សមាគមជាតិដែលបានលូតលាស់នៅក្នុងបណ្ដាភូមិទូទាំងភូមាកណ្ដាល។ រវាងឆ្នាំ១៩០០ ពុទ្ធសាសនិកអៀរ ឧធម្មលោក បានប្រជែងនឹងសាសនាគ្រិស្តនិងការគ្រប់គ្រងរបស់ប៊្រិតថេនខាងសាសនា។ ជំនាន់ថ្មីនៃពួកមេដឹកនាំភូមាបានក្រោកឡើងនៅដើមសតវត្សទី២០ពីចំណោមពួកវណ្ណៈចេះដឹងដែលត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យទៅក្រុងឡុងដ៏ដើម្បីរៀននីតិសាស្ត្រ។ ពួកគេបាននៅឆ្ងាយដោយសារបទពិសោធន៍នេះរួមជាមួយជំនឿថាស្ថានភាពភូមាអាចត្រូវបានប្រសើរឡើងឆ្លងតាមកំណែទម្រង់។ កំណែទម្រង់រដ្ឋធម្មនុញ្ញជឿនលឿនជាលំដាប់នៅដើមទសវត្សឆ្នាំ១៩២០ បាននាំឱ្យមានអង្គនីតិបញ្ញត្តិរួមជាមួយអំណាចមានកំណត់ សកលវិទ្យាល័យមួយ និងស្វ័យតភាពបន្ថែមទៀតសម្រាប់ភូមាក្នុងរដ្ឋបាលឥណ្ឌា។ កិច្ចប្រឹងប្រែងនានាក៏ត្រូវបានព្យាយាមដើម្បបង្កើនពួកក្រុមអ្នកតំណាងជនជាតិភូមាក្នុងសេវាសាធារណៈ។ ប្រជាជនខ្លះបានចាប់ផ្ដើមមានអារម្មណ៍ថាអត្រាការផ្លាស់ប្ដូរមិនលឿនគ្រប់គ្រាន់ និង កំណែទម្រង់នានាមិនគ្រប់គ្រាន់ទូលំទូលាយឡើយ។

រានបន្លែនៅតាមដងផ្លូវនៅបន្ទាត់ម៉ាន់ដ្រាសឡាន់សឺរ មណ្ឌាល័យ ខែ មករា ១៨៨៦។ ជាងថតរូប: ហ៊ូបផឺរ វ៉ឹល្លប៊ី-វ៉ាល់ឡិស (១៨៣៧-១៩១២)

នៅឆ្នាំ១៩២០ ពួកនិស្សិតសកលវិទ្យាល័យលើកទីមួយធ្វើកូដកម្មក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រដែលបានផ្ទុះឡើង ឡើងការប្រឆាំងតវ៉ានឹងសកលវិទ្យាល័យថ្មីដែលដើរតួក្នុងនោះនិស្សិតយល់ថាគ្រាន់តែអត្ថប្រយោជន៍សម្រាប់ពួកឥស្សរជន និង រក្សាឱ្យស្ថិតស្ថេរនូវការគ្រប់គ្រងរបស់អាណានិគម។'សាលាជាតិនានា' បានងើបឡើងទូទាំងប្រទេសប្រឆាំងនឹងប្រព័ន្ធអប់រំអាណានិគម និង កូដកម្មនេះត្រូវបានគេរំឭកជា 'ទិវាជាតិ'។ មានកូដកម្មបន្ថែមទៀត និង ការតវ៉ាប្រឆាំងនឹងការយកពន្ធដារនៅក្រោយទសវត្ស១៩២០ ដែលបានដឹកនាំដោយពួកវុនថានុអាធិន។ ជាក់ស្ដែងចំណោមពួកសកម្មជនជាព្រះសង្ឃ ("ពង្យី") ដូចជាឧ-ឧត្តម និង ឧ-សេន្ទ នៅអារ៉ាកានដែលបានដឹកនាំជាបន្តបន្ទាប់ដែលដឹកនាំការបះបោរប្រដាប់អាវុធប្រឆាំងនឹងពួកប៊្រិតថេន និង ក្រោយមកជាមួយរដ្ឋាភិបាលជាតិនិយមបន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យ និង ឧ-វិសរៈ ទុក្ករបុគ្គលទីមួយនៃចលនានេះបានសុគតបន្ទាប់ពីការធ្វកូដបង្អត់អាហាររយៈពេលយូរនៅក្នុងគុក។ (ផ្លូវមួយក្នុងចំណោមផ្លូវធ្លានៅរ៉ង់គូនត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះថា ឧ-វិសរៈ។) នៅ ខែ ធ្នូ ១៩៣០ ការប្រឆាំងពន្ធដារតាមស្រុកដោយឝឹយ៉-សន់នៅធារាវត្តីបានធំឡើងយ៉ាងលឿនទៅជាបដិកម្បនាថ្នាក់តំបន់និងជាតិលើកទីមួយប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាល។ ដែលអូសបន្លាយអស់រយៈពេលពីរឆ្នាំ ឧទ្ទាមកម្ម ហ្គាលន បានដាក់ឈ្មោះថាគ្រុឌ — សត្រូវនឹងពួកនាគ ឧ.ពួកប៊្រិតថេន – បានតុបតែងលើទង់សញ្ញាពួកបះបោរដែលបានកាន់ តម្រូវឱ្យកងទ័ពប៊្រិតថេនរាប់ពាន់នាក់ដាក់សម្ពាធជាមួយការសន្យាកំណែទម្រង់នយោបាយបន្ថែមទៀត។ ការកាត់សេចក្ដីចុងក្រោយនៃឝឹយ៉-សន់ ដែលត្រូវបានគេប្រហារជីវិត ដែលបានអនុញ្ញាតឱ្យមានពួកមេដឹកនាំជាតិអនាគតជាច្រើន រួមមាន ប.បា-ម និង ឧ-ស៊ ដែលបានចូលរួមក្នុងការការពាររបស់គាត់ ដើម្បីក្រោយឈរឡើងដោយភាពលេចធ្លោ។

នាវាចំហុយមានច្រវា រ៉ាម៉ាពូរ៉ា (ស្ដាំ) របស់ក្រុមហ៊ុននាវាចរណ៍ចំហាយទឹករបស់ឥណ្ឌាប៊្រិតថេននៅតាមដងទន្លេរ៉ង់គូនដែលកំពុងចាប់មកដល់ពីមឡឹម្យ៉ែន។ ១៨៩៥។ ពួកជាងថតរូប: វ៉ាត់ស៍ និង ស្គីន។

ខែឧសភា ១៩៣០ បានឃើញការបង្កើតនូវ ដុបាម៉ាអាសៀយ៉ុនេ (សមាគមពួកយើងភូមា) ដែលសមាជិករបស់ខ្លួនបានហៅខ្លួនឯងថា ថាគីន (ឈ្មោះដោយចំអកមើលងាយថា ថាគីន មានន័យថា លោកម្ចាស់ ជាភាសាភូមា—ផ្ទុយមកវិញដូចពួកឥណ្ឌា 'សាហ៊ិប'—ដែលប្រកាសថាពួកគេជាម្ចាស់ពិតៗនៃប្រទេសនេះដែលបានដាក់លក្ខណ្ឌដែលក្ដោបក្ដាប់អំណាចដោយពួកចៅហ្វាយនាយអាណានិគម)។ កូដកម្មនិស្សិតសកលវិទ្យាល័យលើកទីពីរនៅឆ្នាំ១៩៣៦ត្រូវបានធ្វើឱ្យផ្ទុះឡើងដោយការបណ្ដេញចោល អង់-សាន និង កូ-នូ ពួកមេដឹកនាំនៃសហភាពនិស្សិតសកលវិទ្យាល័យរ៉ង់គូន (ស.ន.ស.រ.) ចំពោះការបដិសេធបង្ហាញឈ្មោះអ្នកនិពន្ធដែលបានសរសេរអត្ថបទមួយក្នុងទស្សនាវដ្ដីរបស់ខ្លួន ដែលធ្វើការទិះតៀនវាយប្រហារលើមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោមពួកមន្ត្រីរដ្ឋការសកលវិទ្យាល័យជើងចាស់។ វាបានរីករាលដាល់ដល់មណ្ឌាល័យដែលនាំទៅដល់ការបង្កើតជាសហភាពនិស្សិតភូមាទាំងមូល (ស.ន.ភ.ទ.)។ អង់សាន និង នូ បានចូលរួមជាបន្តបន្ទាប់ក្នុងចលនាថាគីនដែលរីកចម្រើនចាប់ពីនិស្សិតទៅដល់នយោបាយថ្នាក់ជាតិ។ ពួកប៊្រិតថេនបានញែកភូមាពីឥណ្ឌាក្នុងឆ្នាំ១៩៣៧ និង បានផ្ដល់នូវអាណានិគមនេះនូវរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីមួយដែលត្រូវការឱ្យមានសភាបោះឆ្នោតពេញលេញ ប៉ុន្តែនេះបានបង្ហាញជាបញ្ហាបែកបាក់គ្នាដូចជាពួកភូមាខ្លះបានយល់ថានេះគឺជាយុទ្ធសាស្ត្រដើម្បីបញ្ចេញពួកគេពីកំណែទម្រង់ឥណ្ឌាណាមួយថែមទៀត រីឯ ពួកភូមាដទៃទៀតបានយល់ឃើញថាសកម្មភាពណាមួយដែលដកភូមាចេញពីការគ្រប់គ្រងរបស់ឥណ្ឌាជាជំហានវិជ្ជមាន។ បា-មបានបម្រើការជានាយករដ្ឋមន្ត្រីដំបូងគេនៃភូមា ប៉ុន្តែលោកត្រូវបានបន្តដោយលោកឧ-ស៊ នៅឆ្នាំ១៩៣៩ ដែលបានបម្រើការជានាយករដ្ឋមន្ត្រីចាប់បី១៩៤០រហូតដល់លោកត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅថ្ងៃ ១៩ មករា ១៩៤២ ដោយពួកប៊្រិតថេនដោយសារការទាក់ទងគ្នាជាមួយពួកជប៉ុន។

រលកនៃកូដកម្ម និង ការតវ៉ាប្រឆាំង បានចាប់ផ្ដើមពីវាលប្រេងនៃភូមាកណ្ដាលនៅឆ្នាំ១៩៣៨បានក្លាយជាកូដកម្មសកលមួយជាមួយលទ្ធផលដែលកាន់តែឆ្ងាយទៅ។ នៅរ៉ង់គូន ពួកនិស្សិតតវ៉ាប្រឆាំង បន្ទាប់ពីការធ្វើបាតុកម្មនៅលេខាធិការដ្ឋានដោយជោគជ័យ ទីតាំងនៃរដ្ឋាភិបាលអាណានិគម ដែលបានទទួលបន្ទុកដោយពួកនគរបាលជិះសេះប៊្រិតថេនដែលកាន់ដំបងនិងសម្លាប់និស្សិតសកលវិទ្យាល័យរ៉ង់គូនឈ្មោះថាអង់-ឃ្យ។ នៅមណ្ឌាល័យ ពួកនគរបាលបានបាញទៅកាន់ហ្វូងពួកអ្នកតវ៉ាប្រឆាំងបានដឹកនាំដោយពួកព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនាដែលសម្លាប់មនុស្ស១៧នាក់។ ចលនានេះត្រូវបានគេស្គាល់ថា ហ្តូងធូនយ៉ាប្យ៉េអាយ៉េដបុន ('បដិវត្តន៍១៣០០'បានដាក់ឈ្មោះតាមឆ្នាំប្រតិទិនភូមា), និងថ្ងៃ ២០ ធ្នូ ទិវា ទុក្ខរជនទីមយយ អង់-ឃ្យបានស្លាប់ ដែលបានរំលឹកដល់ពួកនិស្សិតជា 'ទិវាប៊អង់ឃ្យ'។

សង្គ្រាមលោកលើទី២ និង ជប៉ុន

Main articles: ការកាន់កាប់របស់ជប៉ុននៅភូមា, យុទ្ធនាការភូមា, and រដ្ឋភូមា

ពួកអ្នកជាតិនិយមភូមាខ្លះបានមើលឃើញការរីករាលដាលនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ជាឱកាលដើម្បីគំរាមកំហែងឱ្យមានការសម្បទានមួយចំនួនពីពួកប៊្រិតថេនក្នុងការដោះដូរចំពោះការគាំទ្រក្នុងការតស៊ូក្នុងសង្គ្រាមនេះ។ ពួកភូមាដទៃទៀត ដូចជាចលនាថាគីន បានប្រឆាំងការចូលរួមរបស់ភូមាក្នុងសង្គ្រាមនេះគ្រប់កាលៈទេសៈ។ លោកអង់-សានបានរួមគ្នាបង្កើតឡើងនូវបក្សកុម្មុយនិស្តភូមា (ប.ក.ភ.)ជាមួយពួកថាគីនដទៃទៀតក្នុងខែ សីហា ១៩៣៩។ អក្សរសិល្ប៍ម៉ាក្សនិយមក៏ដូចជាខិត្តបណ្ណមកពីចលនាឝ៊ិន-ផ្វឺននៅអៀរឡង់ត្រូវបានគេបាចសាចយ៉ាងទូលំទូលាយនិង អានក្នុងចំណោមពួកសកម្មជននយោបាយ។ លោកអង់-សានក៏បានចូលរួមបង្កើតបក្សបដិវត្តន៍ប្រជាជន (ប.ប.ប.) ដែរ ដែលបានដាក់ឈ្មោះឡើងវិញថាគណបក្សសង្គមនិយមបន្ទាប់ពីសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ លោកក៏ជាឧបករណ៍ក្នុងការបង្កើត បាម៉ា ហ្ថ្វេត យ៉ាត ហ្គែង (ប្លុកសេរីភាព) ដោយការព្រមព្រៀងគ្នាបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពនឹង ដុបាម៉ា ស.ន.ភ.ទ. ព្រះសង្ឃសកម្មនយោបាយនានា និង គណបក្ស ស៊ិនយ៉ែថា (របស់អ្នកក្រ) របស់បា-ម។ បន្ទាប់ពីអង្គការដុបាម៉ានេះបានអំពាវនាវការបះឡើងថ្នាក់ជាតិ ដីកាចាប់ខ្លួនត្រូវបានចេញដើម្បីចាប់ខ្លួនពួកមេដឹកនាំអង្គការមួយចំនួនរួមមានលោកអង់-សាន ដែលលោកបានគេចខ្លួនទៅចិន។ ចេតនារបស់លោកអង់-សានគឺដើម្បីទាក់ទងជាមួយពួកកុម្មុយនិស្តចិន ប៉ុន្តែលោកត្រូវបានស៊ើបអង្កេតដោយរដ្ឋអំណាចជប៉ុន ដែលផ្ដល់ឱ្យលោកជួយគាំទ្រដោយការបង្កើតអង្គភាពស៊ើបការណ៍សម្ងាត់ ហៅថា មីណាមីគីកាន់ ដឹកនាំដោយលោកវរសេនីយឯកស៊ឹហ៊្សឹគិជាមួយនិងគោលបំណងក្នុងការបិទផ្លូវភូមា និង ការគាំទ្រដល់ការបះឡើងថ្នាក់ជាតិ។ លោកអង់-សានរយៈពេលដ៏ខ្លីលោកបានវិលត្រឡប់មកភូមាវិញ ដើម្បីចូលរួមនឹងយុវជនវ័យក្មេងម្ភៃប្រាំបួននាក់ ដែលបានទៅជប៉ុនជាមួយលោកដើម្បីទទួលបានការហ្វឹកហ្វឺនយោធានៅកោះហៃណាន ចិន ហើយ ពួកគេត្រូវបានគេស្គាល់ថាសមមិត្តសាមសិប។ នោពេលដែលពួកជប៉ុនបានកាន់កាប់បានបាងកក នៅខែ ធ្នូ ១៩៤១ លោកអង់-សានបានប្រកាសការបង្កើតកងទ័ពឯករាជ្យភូមា (ក.ឯ.ភ.) ក្នុងការប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុននៅភូមានៅឆ្នាំ១៩៤២។

ពួកទាហានប៊្រិតថេនក្នុងការល្បាតក្នុងគំនរបាក់បែកនៃទីប្រជុំជនភូមា បាហ៊េ កំឡុងការរំកិលខ្លួននៅមណ្ឌាល័យ ខែ មករា ១៩៤៥

ក.ឯ.ភ.បានបង្កើតឡើងនូវរដ្ឋាភិបាលបណ្ដោះអាសន្នមួយនៅតាមតំបន់ខ្លះនៃផ្ទៃប្រទេសនៅរដូវផ្ការីកឆ្នាំ១៩៤២ ក៏ប៉ុន្តែមានភាពចម្លែកគ្នាក្នុងក្រុមមេដឹកនាំជប៉ុនលើអនាគតនៃភូមា។ ពេលដែលវរសេនីយឯកស៊ឹហ៊្សឹគិបានជម្រុញសមមិត្តសាមសិបបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបណ្ដោះអាសន្ន ក្រុមមេដឹកនាំយោធាជប៉ុនមិនដែលទទួលយកផែនការបែបនឹងជាផ្លូវការ។ នៅទីបញ្ចប់ កងទ័ពជប៉ុនបានងាកទៅរកបា-មដើម្បីបង្កើតរដ្ឋាភិបាលមួយ។ កំឡុងសង្គ្រាមនេះនៅឆ្នាំ១៩៤២ ក.ឯ.ភ.បានកើនឡើងក្នុងសភាពមិនអាចគ្រប់គ្រងបាន និងពួកមន្ត្រីស្រុកជាច្រើន និងមិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះពួកឧក្រិដ្ឋជនបានលើកខ្លួនឯងឡើងជាក.ឯ.ភ.។ វាត្រូវបានរៀបចំឡើងវិញជាកងទ័ពការពារភូមា (ក.ក.ភ.) ក្រោមការដឹកនាំរបស់ពួកជប៉ុនប៉ុន្តែនៅតែដឹកនាំដោយលោកអង់-សាន។ ពេលក.ឯ.ភ.ធ្លាប់ជាកងកម្លាំងមិនត្រឹមត្រូវ ក.ក.ភ.ត្រូវបានកេណ្ឌឡើងដោយការជ្រើសរើសនិងបានហ្វឹកហ្វឺនជាកងទ័ពអនុសញ្ញាដោយពួកគ្រូបង្វឹកជប៉ុន។ បា-មត្រូវបានប្រកាសក្រោយមកទៀតជាប្រមុខរដ្ឋ និង គណរដ្ឋមន្ត្រីរបស់លោករួមមានទាំងលោកអង់-សានជារដ្ឋមន្ត្រីសង្គ្រាម និង ពួកមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តថាគីន-ថាន-ទុនជារដ្ឋមន្ត្រីដីធ្លីនិងកសិកម្មដូចគ្នានឹងពួកមេដឹកនាំសង្គមនិយមថាគីន្ស៍-នូ និង ម្យ៉ា។ នៅពេលនោះពួកជប៉ុនបានប្រកាសភូមា តាមទ្រឹស្ដី ឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៤៣ កងទ័ពការពារភូមា (ក.ក.ភ.) ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះកងទ័ពជាតិភូមា (ក.ជ.ភ.)។

ឆាប់ភ្លាមៗបានប្រែប្រាកដថាការសន្យាឯករាជ្យរបស់ជប៉ុនគឺគ្រាន់តែជាការក្លែង និង ថាបា-មត្រូវបានគេបំភាន់។ ពេលសង្គ្រាមនេះបានប្រែប្រឆាំងនឹងពួកជប៉ុន ពួកគេបានប្រកាសថាភូមាជារដ្ឋអធិបតេយ្យពេញលេញ នៅថ្ងៃ ១ សីហា ១៩៤៣ ប៉ុន្តែនេះគឺគ្រាន់តែជាអាការៈខាងក្រៅផ្សេងទៀត។ ដោយបានស្រងាកចិត្ត លោកអង់-សានបានចាប់ផ្ដើមការចរចាជាមួយពួកមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្ត ថាគីន-ថាន-ទុននិងសឹគីន-សុ និងពួកមេដឹកនាំសង្គមនិយម បាឝ្វិ និង ខ្យ-ញ៉េនដែលបាននាំឱ្យមានការបង្កើតអង្គការប្រឆាំងកលាបនិយម (អ.ប.ក.) នៅខែ សីហា ១៩៤៤ នៅក្នុងជំនួបសម្ងាត់មួយនៃប.ក.ភ. ប.ប.ប. និង ក.ជ.ភ.នៅបាគូ។ អ.ប.ក.នេះក្រោយត្រូវបានដាក់ឈ្មោះឡើងវិញថា សម្ព័ន្ធសេរីភាពប្រជាជនប្រឆាំងកលាបនិយម (ស.ស.ប.ប.ក.)។ លោកថាគីន-ថាន-ទុន និង លោកសុ កាលណោះនៅក្នុងគុកអ៊ីនសេន នៅខែ កក្កដា ១៩៤១ បានសរសេរសេចក្ដីថ្លែងការណ៍អ៊ីនសេន រួមគ្នា ដែល ប្រឆាំងនឹងគំនិតអួតអាងក្នុងចលនាដុបាម៉ា បានបង្ហាញឱ្យឃើញនូវកលាបនិយមពិភពលោកជាសត្រូវធំបំផុតក្នុងសង្គ្រាមដែលហៀបនឹងកើតឡើង និង បានប្រកាសឱ្យមានការសហការជាបណ្ដោះអាសន្តជាមួយពួកប៊្រិតថេនក្នុងសហបក្សសម្ព័ន្ធដែលគួរតែមានសហភាពសូវៀត។ លោកសុក៏បានដំណើរការក្រុមសម្ងាត់ដើម្បីរៀបចំការតស៊ូប្រឆាំងនឹងការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន ហើយលោកថាន-ទុនអាចបញ្ជូនទីភ្នាក់ងារសើបការណ៍ជប៉ុនទៅកាន់លោកសុ ដែលកាលណោះពួកមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្ត សឹគីន-សេន-ផែ និង ទិន-ឝ៊្វេបានធ្វើការទាក់ទងគ្នាជាមួយរដ្ឋាភិបាលអាណានិគមនិរទេសនៅឝិមលា ឥណ្ឌា។

ធ្លាប់មានការទាក់ទងគ្នាក្រៅផ្លូវការរវាងអ.ប.ក. និង ពួកសម្ព័ន្ធមិត្ត នៅឆ្នាំ១៩៤៤ និង ១៩៤៥ តាមរយៈអង្គការប៊្រិតថេន កងកម្លាំង១៣៦។ នៅថ្ងៃ ២៧ មីនា ១៩៤៥ កងទ័ពជាតិភូមាបានបះឡើងឧទ្ទាមកម្មតាមជនបទប្រឆាំងនឹងពួកជប៉ុន។ ២៧ មីនា ត្រូវបានគេប្រារព្ធជា 'ទិវាតស៊ូ' រហូតដល់ពួកយោធាដាក់ឈ្មោះសាជាថ្មីថា 'ទិវា តាអ់ម៉ឹឌ (កងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ)' ។ លោកអង់-សាន និង ពួកអ្នកផ្សេងបានចាប់ផ្ដើមការចរចាជាបន្តបន្ទាប់ជាមួយលោកម្ចាស់លូអិស-ម៉ោនបាអឹន និង បានចូលរួមជាផ្លូវការសម្ព័ន្ធភាពជាកងកម្លាំងភូមាស្នេហាជាតិ (ក.ភ.ស.)។ នៅក្នុងជំនួបដំបូង អ.ប.ក.បានតំណាងខ្លួនឯងទៅកាន់ពួកប៊្រិតថេនជារដ្ឋាភិបាលបណ្ដោះអាសន្ននៃភូមាដែលមានលោកថាគីន-សុជាប្រធាននិងលោកអង់-សានជាសមាជិកនៃគណៈកម្មាធិការកាន់អំណាច។ ពួកជប៉ុនត្រូវបានខ្ចាត់ខ្ចាយបែកទ័ពពីភូមាភាគច្រើននៅខែ ឧសភា ១៩៤៥។ ការចរចាជាច្រើនក្រោយមកបានចាប់ផ្ដើមជាមួយពួកប៊្រិតថេនលើការរំសាយអ.ប.ក. និង ការចូលរួមកងទ័ពខ្លួនទៅក្នុងកងទ័ពភូមាក្រោយសង្គ្រាម។ ពួកទាហានជើងចាស់ខ្លះត្រូវបានបង្កើតទៅជាកងកម្លាំងយោធាប្រតិព័ន្ធក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកអង់-សាន បានហៅថា "ព្យិធុយ៉ែ-បតាត" រឺ អង្គការអ្នកស្ម័គ្រចិត្តប្រជាជន (អ.ស.ប.) និង កំពុងហ្វឹកហ្វឺនដោយបើកចំហក្នុងឯកសណ្ឋាន។ ការស្រូបទាញពួកPBFត្រូវបានបញ្ចប់ដោយជោគជ័យនៅក្នុងសន្និសីទកណ្ឌៈ នៅ សិង្ហលៈ នៅខែ កញ្ញា ១៩៤៥។

ចាប់ពីពួកជប៉ុនចុះចាញ់រហូតដល់ការធ្វើឃាតលោកអង់-សាន

ការចុះចាញ់របស់ជប៉ុនបាននាំមកនូវរដ្ឋការយោធាភូមា និង ទាមទារឱ្យមានការស៊ើបសួរលោកអង់-សាននូវការពាក់ព័ន្ធក្នុងឃាតកម្មកំឡុងប្រត្តិបត្តិការយោធានៅឆ្នាំ១៩៤២។ លោកម្ចាស់ម៉ោនបាអឹនបានដឹងថានេះគឺជាអលទ្ធភាពដែលពិចារណានូវការអំពាវនាវពេញនិយមរបស់អង់-សាន។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមបានបញ្ចប់ អភិបាលប៊្រិតថេន លោករ៉ិជីណល-ឌ័រមែន-ស្មេតបានត្រឡប់មកវិញ។ រដ្ឋាភិបាលបានស្ដារឡើងវិញបានបង្កើតកម្មវិធីនយោបាយមួយដែលផ្ដោតទៅលើការកសាងឡើងវិញខាងរូបវន្តនៃប្រទេសនេះ និង បានពន្យារកិច្ចពិភាក្សាអំពីឯករាជ្យ។ ស.ស.ប.ប.ក.បានប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលនេះ ដែលនាំទៅដល់អស្ថេរភាពនយោបាយក្នុងប្រទេស។ ការប្រេះឆាក៏បានវិវត្តិក្នុងស.ស.ប.ប.ក. រវាងពួកកុម្មុយនិស្ត និង លោកអង់-សានរួមគ្នាជាមួយពួកសង្គមនិយមលើយុទ្ធសាស្ត្រ ដែលបានដឹកនាំទៅដល់លោកថាន-ទុនដែលកំពុងបានបង្ខំដើម្បីលាលែងពីអគ្គលេខានៅខែ កក្កដា ១៩៤៦ និង ការបណ្ដេញចេញពីគ.ក.ភ. ពី ស.ស.ប.ប.ក. នៅ ខែតុលា ជាបន្តបន្ទាប់។ លោកឌ័រមែន-ស្មេតត្រូវបានជំនួសវិញដោយលោកយូបឺត-រែន្ស៍ជាទេសាភិបាលថ្មី និង ស្ទើរតែភ្លាមៗបន្ទាប់ពីការតែងតាំងលោក នគរបាលរ៉ងគូនបានបន្តកូដកម្ម។ កូដកម្មនេះ ចាប់ផ្ដើមនៅខែ កញ្ញា ១៩៤៦ ក្រោយមកបានរីករាលដាល់ចាប់ពីពួកនគរបាលរហូតដល់ពួកនិយោជិករដ្ឋាភិបាល និង បានស្ងប់ទៅវិញហើយប្រែក្លាយជាកូដកម្មជាសកល។ លោករែន្ស៍បានស្ងប់ស្ងាត់ស្ថានការណ៍ដោយជំនួបជាមួយលោកអង់-សាន និង ជឿទុកចិត្តលោកដើម្បីចូលរួមក្រុមប្រឹក្សានីតិប្រតិបត្តិរបស់ទេសាភិបាលរួមជាមួយសមាជិកដទៃទៀតនៃស.ស.ប.ប.ក.។ ក្រុមប្រឹក្សានីតិប្រតិបត្តិថ្មី ដែលឥឡូវនោះបានបង្កើនភាពជឿជាក់បានក្នុងប្រទេសនេះ បានចាប់ផ្ដើមការចរចាដើម្បីឯករាជ្យភូមា ដែលត្រូវបានសម្រេចយ៉ាងជោគជ័យនៅឡុងដ៍តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងអង់សាន-អ៊ែត្តលីនៅថ្ងៃ ២៧ មករា ១៩៤៧។ កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានបន្សល់ពួកខាងពួកកុម្មុយនិស្តនិងពួកខាងអភិរក្សនៃស.ស.ប.ប.ក.មិនពេញចិត្ត យ៉ាងណាមិញ ក៏បញ្ជូនពួកកម្មុយនិស្តទង់ក្រហមបានដឹកនាំដោយក្រុមសម្ងាត់ថាគីន-សុនិងពួកអភិរក្សទៅជាការប្រឆាំង។ លោកអង់-សានក៏បានជោគជ័យក្នុងការសម្រេចឱ្យបានកិច្ចព្រមព្រៀងមួយជាមួយជនភាគតិចដើម្បីឱ្យភូមារួបរួមគ្នានៅក្នុងសន្និសីទប៉ាងឡុង នៅថ្ងៃ ១២ កុម្ភៈ ដែលបានប្រារព្ធឡើងចាប់តាំងពីពេល 'ទិវាសហភាព' មក។ លោកឧ-អូងហ្សានវ៉ៃ ឧ-ពេឃីន ម្យ៉ុម៉ា-ឧថានខ្យ្វេ វរសេនីយត្រីអូង លោកម៉ូង-ហ៊្គ្យី និង ប.សេន-ម្យ៉ាម៉ូង។ ធ្លាប់ជាពួកអ្នកចរចា និង អ្នកដឹកនាំសំខាន់បំផុតនៃសន្និសីទប៉ាងឡុងជាប្រវត្តិសាស្ត្រដែលបានចរចាជាមួយមេដឹកនាំកំពូលជាតិភូមា ឧត្តមសេនីយ៍អង់-សាន និង ពួកមេដឹកនាំកំពូលដទៃទៀតនៅឆ្នាំ១៩៤៧។ ពួកមេដឹកនាំទាំងអស់នេះបានសម្រេចចិត្តចូលរួមគ្នាដើម្បីបង្កើតសហភាពភូមា។ ការប្រារព្ធទិវាសហភាពគឺជាការប្រារព្ធធ្វើមួយក្នុងចំណោមអ្វីដែលអស្ចារ្យបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា។ ប៉ុន្តែនៅខែ កក្កដា ១៩៤៧ ពួកគូប្រជែងនយោបាយបានធ្វើឃាតលោកអង់-សាន ពួកសមាជិកគណៈរដ្ឋមន្ត្រីជាច្រើននាក់ទៀត។ រយៈពេលខ្លីបន្ទាប់ពី ឧទ្ទាមកម្មបានផ្ទុះនៅអារ៉ាកានដែលបានដឹកនាំដោយព្រះសង្ឃជើងចាស់ ឧ-សេនដា ហើយក៏បានចាប់ផ្ដើមរីករាលដាលដល់បណ្ដាស្រុកដទៃទៀត។ ប្រជាប្រិយភាពនៃស.ស.ប.ប.ក. កាលណោះត្រូវបានលប់លើដោយលោកអង់-សាន និងពួកសង្គមនិយម នៅទីបញ្ចប់ត្រូវបានសបញ្ជាក់ឱ្យឃើញនៅពេលខ្លួនបានឈ្នះជ័យជម្នះដ៏លើសលប់ក្នុងការបោះឆ្នោតសភាធម្មនុញ្ញ ខែមេសា ១៩៤៧។

នៅថ្ងៃ ១៩ កក្កដា ១៩៤៧ ឧ-ស៊ នាយករដ្ឋមន្ត្រីអភិរក្សនិយមមុនសង្គ្រាមនៃភូមា បានរៀបចំការធ្វើឃាតលោកអង់-សាន និង ពួកសមាជិកជាច្រើនទៀតនៃគណៈរដ្ឋមន្ត្រីរបស់លោក រួមមានបងប្រុសរបស់លោកបា-វីន ពេលកំពុងជួបជុំគ្នានៅក្នុងលេខាធិការដ្ឋាន។ ១៩ កក្កដាត្រូវបានរំលឹកចាប់តាំងពីវាជាទិវាទុក្ករបុគ្គល។ ថាគីន-នុ មេដឹកនាំសង្គមនិយម កាលណោះត្រូវបានគេស្នើសុំដើម្បីឱ្យបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ត្រីថ្មី និង លោកបានធ្វើជាអធិបតីលើឯករាជ្យភូមានៅថ្ងៃ ៤ មករា ១៩៤៨។ គំនិតរបស់ប្រជាជនដើម្បីបែកចេញពីពួកប៊្រិតថេនខ្លាំងក្លាណាស់នៅពេលនោះដែលភូមាមិនរើសយកចូលសហធនប៊្រិតថេន មិនដូច ឥណ្ឌា រឺ បាគីស្ថានឡើងយ។

ភូមាឯករាជ្យ

១៩៤៨–៦២

អត្ថបទដើម: ភូមាក្រោយឯករាជ្យ១៩៤៨–១៩៦២

សូមមើលផងដែរ: ជម្លោះផ្ទៃក្នុងនៅភូមា

ប៉ុន្មានឆ្នាំដំបូងនៃឯករាជ្យភាពភូមាត្រូវបានកត់សំគាល់ដោយបណ្ដាកុបកម្មបន្តបន្ទាប់គ្នាដោយពួកកុម្មុយនិស្តទង់ក្រហមដឹកនាំដោយថាគីន-ស៊ ពួកកុម្មុយនិស្តទង់សដឹកនាំដោយ*ថាគីន-ថានទុន យ៉េប៊ព្យូ (PVO ក្រុមស) ដឹកនាំដោយបូ-ឡយ៉ូង សមាជិកម្នាក់នៃសមមិត្តសាមសិប កងទ័ពបះបោរហៅខ្លួនឯងថាកងទ័ពភូមាបដិវត្តិន៍ ដឹកនាំដោយពួករដ្ឋការកុម្មុយនិស្ត បូ-ហ៊្សេយ៉ា បូ-យ៉ានអូង និង បូ-យ៉េហ៊្ទុត – ចំណោមពួកគេទាំងបីនាក់ ជាសមាជិកនៃសមាជិកសាមសិប ពួកមូស៊្លីមអារ៉ាកាន់ រឺ មូចាហ៊ីដ និង សហភាពជាតិការ៉ែន (ស.ជ.ក.)។

បន្ទាប់ពីជ័យជំនះកុម្មុយនិស្តនៅចិននៅឆ្នាំ១៩៤៩ តំបន់ដាច់ស្រយាលនៃភូមាខាងជើងអស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំបានត្រួតត្រាដោយកងទ័ពគ័កមិនតាង (គ.ម.ត.) ក្រោមបញ្ជាការនៃឧត្តមសេនីយ៍លី-មីក។

ភូមាបានទទួលយកជំនួយបរទេសក្នុងការកសាងប្រទេសឡើងវិញក្នុងប៉ុន្មានដំបូងៗ ប៉ុន្តែដោយបានបន្តឱ្យមានការគាំទ្ររបស់អាមេរិកសម្រាប់វត្តមានកងទ័ពជាតិនិយមចិននីភូមាទីបញ្ចប់បានហុចលទ្ធផលឱ្យប្រទេសនេះច្រានចោលជំនួយបរទេសភាគច្រើន ដោយការបដិសេធចូលរួមអង្គការសន្ធិសញ្ញាអាស៊ីអាគេ្នយ៍ (អ.ស.អ.អ. រឺ សេអាតូ) និងការគាំទ្រសន្និសីទបានឌុងឆ្នាំ១៩៥៥។ ភូមាជាសកលបានខិតខំយ៉ាងខ្លាំងដើម្បីនៅដោយមិនឱ្យមានភាពលំអៀងក្នុងកិច្ចការពិភពលោក និង ក៏ជាប្រទេសមួយក្នុងប្រទេសដំបូងៗក្នុងលោកទទួលស្គាលប្រទេសអ៊ីស្រាអែល និង សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន។

នៅឆ្នាំ១៩៥៨ ប្រទេសនេះកំពុងចាប់ផ្ដើមធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចដូចដើមយ៉ាងច្រើន ប៉ុន្តែគឺជាការចាប់ផ្ដើមបែកបាក់គ្នាខាងនយោបាយដោយសារតែការបែកនៅក្នុងស.ស.ប.ប.ក.ទៅជាពីរបក្សពួក មួយដឹកនាំដោយថាគីន-នូ និង ទីន ម្ខាងទៀតដឹកនាំដោយបា-ឝ្វេ និងក្យ-ញ៉េន។ ហើយបើទោះបីដូច្នេះ ជោគជ័យដែលមិនបានរំពឹងទុកនៃការផ្ដល់ 'សព្វាវុធដើម្បីប្រជាធិបតេយ្យ' របស់ឧ-នុ បានបង្អាក់ឧ-សេន្ទនៅអារ៉ាកាន ពួកប៉ិវ មនខ្លះ និង ពួក្រុមឝានមួយចំនួន ប៉ុន្តែកាន់តែជាក់ច្បាស់ដោយការប្រគល់អាវុធរបស់ពួកPVO។ ស្ថានភាពនេះយ៉ាងណាមិញបានប្រែជាកាន់តែមិនមានស្ថេរភាពក្នុងសភាតំណាងរាស្ត្រ ជាមួយឧ-នុកំពុងនៅមានសំឡេងឆ្នោតគ្មានទំនុកចិត្តតែប៉ុណ្ណោះជាមួយការគាំទ្រនៃរណសិរ្សសាមគ្គីជាតិ (រ.ស.ជ.) ប្រឆាំង ដោយមានជំនឿថាមាន 'ពួកកុម្មុយនិស្តលាក់ខ្លួន' ក្នុងចំណោមពួកខ្លួន។ ពួកកងទ័ពក្បាលរឹង កាលណោះបានមើលឃើញ 'ការគំរាមកំហែង' នៃប.ក.ភ.ដែលចូលមកកាន់កិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយឧ-នុតាមរ.ស.ជ. និងនៅទីបញ្ចប់ ឧ-នុ 'បានអញ្ជើញ' នាយអគ្គសេនាធិការកងទ័ពនេ-វីនដើម្បីក្ដោបក្ដាប់ប្រទេសនេះ។ ពួក 'អ្នកស្ម័គ្រស្មោះនឹងកុម្មុយនិស្ត' ជាង៤០០នាក់ត្រូវបានចាប់ខ្លួន ក្នុងចំណោមនោះដែល១៥៣នាក់ត្រូវបាននិរទេសទៅកាន់កោះកូកូ នៅសមុទ្រអណ្ឌមាន។ ក្នុងចំណោមពួកគេមានមេដឹកនាំរ.ស.ជ. អង់-ថាន បងប្រុសលោកអង់-សាន។ បូតាតូង ក្យ៉េម៉ុន និង រ៉ង់គូនប្រចាំថ្ងៃ ក៏ត្រូវបានគេបិទចោលដែរ។

រដ្ឋាភិបាលបណ្ដោះអាសន្នរបស់នេ-វីនបានបង្កើតឡើងក្នុងស្ថានភាពនេះដោយជោគជ័យ និង បានត្រួសត្រាយផ្លូវឱ្យមានការបោះឆ្នោតសកលថ្មីនៅឆ្នាំ១៩៦០ដែលបានឱ្យគណបក្សសហភាពរបស់ឧ-នុវិលត្រឡប់វិញជាមួយសំឡេងភាគច្រើនដ៏សម្បើម។ ស្ថានភាពនេះមិននៅនឹងនរបានយូរឡើយ នៅពេលចលនាសហព័ន្ធឝាន បានចាប់ផ្ដើមឡើងដោយ ញ៉ូង-ឝ្វេ ស៊ប៊្វ សៅ-ឝ្វេថែខ (ប្រធានាធិបតីទីមួយនៃភូមាឯករាជ្យ ១៩៤៨–៥២) ហើយចង់បានសហព័ន្ធកម្ម 'ធូររលុង' ត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាចលនាបំបែករដ្ឋនិយមដែលទទូចឱ្យរដ្ឋាភិបាលទទួលស្គាល់សិទ្ធិអបគមន៍ក្នុងរយៈពេល១០ឆ្នាំ ដែលបានផ្ដល់ឱ្យដោយរដ្ឋធមនុញ្ញ១៩៤៧។ លោកនេ-វីនបានបានកាន់តំណែងបន្តរួចហើយក្នុងការដកហូតចេញពួកចៅហ៊្វាឝានពីអំណាចសក្ដិភូមិរបស់ពួកគេក្នុងការដោះដូរសោធនសុខសាន្តអស់មួយជីវិតនៅឆ្នាំ១៩៥៩។

១៩៦២–៨៨

សូមមើលផងដែរ: វិថីភូមាទៅកាន់សង្គមនិយម

នៅថ្ងៃ ២ មីនា ១៩៦២ លោកនេ-វីន ជាមួយដប់ប្រាំមួយរូប មន្ត្រីយោធាជើងចាស់ដទៃទៀត បានចាប់ផ្ដើមធ្វើរដ្ឋប្រហារ បានចាប់ខ្លួន ឧ-នូ សៅ-ឝ្វេថែខ និង អ្នកដទៃទៀតជាច្រើន និង បានប្រកាសរដ្ឋសង្គមនិយមដែលដំណើរការដោយក្រុមប្រឹក្សាបដិវត្តន៍សហភាព។ កូនប្រុសលោកសៅ-ឝ្វេថែខ សៅ-ម្យ៉េថែខ ត្រូវបានគេបាញ់ស្លាប់ដែលជាអ្វីដែលគេពិពណ៌នាថាជារដ្ឋប្រហារ'គ្មានការបង្ហូរឈាម'។ ហ៊្សីប៉ាវ-ស៊ប៊្វសៅក្យ៉ាសេងក៏បានបាត់ខ្លួនដោយអាថ៌កំបាំងបន្ទាប់ពីការឈប់នៅកន្លែងឆែកឆេក្បែរតោនជីម្យ៉ុ។

បាតុកម្មប្រឆាំងមួយចំនួនបានមានបន្តបន្ទាប់ពីរដ្ឋប្រហារនេះ និង ជាដំបូងការតបតរបស់យោធាមិនបានខ្លាំងឡើយ។ យ៉ាងណាមិញ នៅថ្ងៃ ៧ ក្កដា ១៩៦២ បាតុកម្មប្រឆាំងរបស់និស្សិតដោយសន្តិភាពនៅបរិវេណសកលវិទ្យាល័យរ៉ង់ហ៊្គូនត្រូវបានបង្ក្រាបដោយយោធា ដែលស្លាប់និស្សិតជាង១០០នាក់។ ថ្ងៃបន្ទាប់ ពួកកងទ័ពបានធ្វើឱ្យអគារសហភាពនិស្សិតចោល។ កិច្ចពិភាក្សាសន្តិភាពត្រូវបានកោះប្រជុំឡើងរវាងក្រុមក.ប. និង កុបកម្មប្រដាប់អាវុធផ្សេងៗនៅឆ្នាំ១៩៦៣ ប៉ុន្តែគ្មានច្រកចេញណាមួយឡើយ និងកំឡុងការជជែកពិភាក្សានេះដូចគ្នាក្នុងលទ្ធផលបរាជ័យរបស់ពួកគេ រាប់រយនាក់ត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅរ៉ង់ហ៊្គូន និង កន្លែងផ្សេងពីខាងពួកស្ដាំនិងឆ្វេងនៃវិសាលគមនយោបាយ។ ភាគីប្រឆាំងគ្នាទាំងអស់ត្រូវបានហាមឃាត់នៅថ្ងៃ ២៨ មីនា ១៩៦៤។ កុបកម្មកឹឈីនតាមរយៈអង្គការឯករាជ្យកឹឈីន (អ.ឯ.ក.) បានចាប់ផ្ដើមនៅដើមៗនៅឆ្នាំ១៩៦១ បានផ្ទុះអាវុធដោយសារការប្រកាសរបស់ឧ-នូថាពុទ្ធសាសនាជាសាសនារដ្ឋ និង កងទ័ពរដ្ឋឝាន (ក.រ.ឝ.) បានដឹកនាំដោយប្រពន្ធសោ-ឝ្វេថែក មហាទេវី និង កូនប្រុស ចៅ-ហ្សាងយ៉ូងហ្វេ បានចាប់ផ្ដើមការបះបោរមួយនៅឆ្នាំ១៩៦៤ ជាលទ្ធផលផ្ទាល់នៃរដ្ឋប្រហារយោធា១៩៦២។

លោកនេ-វីនបានឈានជើងយ៉ាងលឿនដើម្បីកែប្រែភូមាទៅតាមការមើលឃើញរបស់លោកអំពី 'រដ្ឋសង្គមនិយម' និង ធ្វើឱ្យប្រទេសដាច់ឆ្ងាយពីទំនាក់ទំនងជាមួយពិភពលោកខាងក្រៅ។ ប្រព័ន្ធបក្សមួយត្រូវបានបង្កើតឡើងជាមួយគណបក្សកម្មវិធីសង្គមនិយមភូមា (គ.ក.ស.ភ.) ដែលបានបង្កើតថ្មីរបស់លោកដោយការគ្រប់គ្រងទាំងស្រុង។ ពាណិជ្ជកម្មនិងឧស្សាហកម្មត្រូវបានធ្វើជាតូបនីយកម្មតាមរយៈគណៈនេះ ប៉ុន្តែសេដ្ឋកិច្ចមិនបានកើនឡើងទេនៅពេលដំបូង ទោះជាទាំងមូលដែលរដ្ឋាភិបាលបានដាក់ការសង្កត់ធ្ងន់លើការអភិវឌ្ឍឧស្សាហកម្ម ដោយការចំណាយកសិកម្ម។ នៅខែមេសា ១៩៧២ ឧត្តមសេនីយ៍នេ-វីនង ក្រុមប្រឹក្សាបដិវត្តន៍សហភាពដែលនៅសេសសល់បានលាចេញពីយោធា ប៉ុន្តែឥឡូវជាឧ-នេវីន លោកបានបន្តដំណើរការប្រទេសនេះតាមរយៈគ.ក.ស.ភ.។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីត្រូវបានប្រកាសឱ្យប្រើនៅខែមករា ១៩៧៤ ដែលជាលទ្ធផលឱ្យមានការបង្កើតនៃសភាប្រជាជន (ព្យីធុ ហ្លុត្ត) ដែលបានកាន់កាប់រដ្ឋអំណាចនីតិបញ្ញត្តិកំពូល នីតិប្រតិបត្តិ និង តុលាការ និង ក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនដែនដី។ លោកនេ-វីនបានក្លាយជាប្រធានាធិបតីនៃរដ្ឋាភិបាលថ្មី។

Beginning in May 1974, a wave of strikes hit Rangoon and elsewhere in the country against a backdrop of corruption, inflation and food shortages, especially rice. In Rangoon workers were arrested at the Insein railway yard, and troops opened fire on workers at the Thamaing textile mill and Simmalaik dockyard. In December 1974, the biggest anti-government demonstrations to date broke out over the funeral of former UN Secretary-General U Thant. U Thant had been former prime minister U Nu's closest advisor in the 1950s and was seen as a symbol of opposition to the military regime. The Burmese people felt that U Thant was denied a state funeral that he deserved as a statesman of international stature because of his association with U Nu.

On 23 March 1976, over 100 students were arrested for holding a peaceful ceremony (Hmaing yabyei) to mark the centenary of the birth of Thakin Kodaw Hmaing who was the greatest Burmese poet and writer and nationalist leader of the 20th. century history of Burma. He had inspired a whole generation of Burmese nationalists and writers by his work mainly written in verse, fostering immense pride in their history, language and culture, and urging them to take direct action such as strikes by students and workers. It was Hmaing as leader of the mainstream Dobama who sent the Thirty Comrades abroad for military training, and after independence devoted his life to internal peace and national reconciliation until he died at the age of 88 in 1964. Hmaing lies buried in a mausoleum at the foot of the Shwedagon Pagoda.

A young staff officer called Captain Ohn Kyaw Myint conspired with a few fellow officers in 1976 to assassinate Ne Win and San Yu, but the plot was uncovered and the officer tried and hanged.

In 1978, a military operation was conducted against the Rohingya Muslims in Arakan, called the King Dragon operation, causing 250,000 refugees to flee to neighboring Bangladesh.

U Nu, after his release from prison in October 1966, had left Burma in April 1969, and formed the Parliamentary Democracy Party (PDP) the following August in Bangkok, Thailand with the former Thirty Comrades, Bo Let Ya, co-founder of the CPB and former Minister of Defence and deputy prime minister, Bo Yan Naing, and U Thwin, ex-BIA and former Minister of Trade. Another member of the Thirty Comrades, Bohmu Aung, former Minister of Defence, joined later. The fourth, Bo Setkya, who had gone underground after the 1962 coup, died in Bangkok shortly before U Nu arrived. The PDP launched an armed rebellion across the Thai border from 1972 till 1978 when Bo Let Ya was killed in an attack by the Karen National Union (KNU). U Nu, Bohmu Aung and Bo Yan Naing returned to Rangoon after the 1980 amnesty. Ne Win also secretly held peace talks later in 1980 with the KIO and the CPB, again ending in a deadlock as before.

Crisis and 1988 Uprising

អត្ថបទដើម: 8888 Uprising

Ne Win retired as president in 1981, but remained in power as Chairman of the BSPP until his sudden unexpected announcement to step down on 23 July 1988. In the 1980s, the economy began to grow as the government relaxed restrictions on foreign aid, but by the late 1980s falling commodity prices and rising debt led to an economic crisis. This led to economic reforms in 1987–88 that relaxed socialist controls and encouraged foreign investment. This was not enough, however, to stop growing turmoil in the country, compounded by periodic 'demonetization' of certain bank notes in the currency, the last of which was decreed in September 1987 wiping out the savings of the vast majority of people. In September 1987, Burma's de facto ruler U Ne Win suddenly canceled certain currency notes which caused a great down-turn in the economy. The main reason for the cancellation of these notes was superstition on U Ne Win's part, as he considered the number nine his lucky number—he only allowed 45 and 90 kyat notes, because these were divisible by nine. (BBC News Website, http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7012158.stm (Bilal Arif) Burma's admittance to Least Developed Country status by the UN the following December highlighted its economic bankruptcy.

Triggered by brutal police repression of student-led protests causing the death of over a hundred students and civilians in March and June 1988, widespread protests and demonstrations broke out on 8 August throughout the country. The military responded by firing into the crowds, alleging Communist infiltration. Violence, chaos and anarchy reigned. Civil administration had ceased to exist, and by September of that year, the country was on the verge of a revolution. The armed forces, under the nominal command of General Saw Maung staged a coup on 8 August to restore order. During the 8888 Uprising, as it became known, the military killed thousands. The military swept aside the Constitution of 1974 in favor of martial law under the State Law and Order Restoration Council (SLORC) with Saw Maung as chairman and prime minister.

At a special six-hour press conference on 5 August 1989, Brig. Gen. Khin Nyunt, the SLORC Secretary 1 and chief of Military Intelligence Service (MIS), claimed that the uprising had been orchestrated by the Communist Party of Burma through its underground organisation. Although there had inevitably been some underground CPB presence as well as that of ethnic insurgent groups, there was no evidence of their being in charge to any extent. In fact, in March 1989, the CPB leadership was overthrown by a rebellion by the Kokang and Wa troops that it had come to depend on after losing its former strongholds in central Burma and re-establishing bases in the northeast in the late 1960s; the Communist leaders were soon forced into exile across the Chinese border.

1990–2006

អត្ថបទដើម: State Peace and Development Council

The military government announced a change of name for the country in English from Burma to Myanmar in 1989. It also continued the economic reforms started by the old regime and called for a Constituent Assembly to revise the 1974 Constitution. This led to multiparty elections in May 1990 in which the National League for Democracy (NLD) won a landslide victory over the National Unity Party (NUP, the successor to the BSPP) and about a dozen smaller parties. The military, however, would not let the assembly convene, and continued to hold the two leaders of the NLD, U Tin U and Aung San Suu Kyi, daughter of Aung San, under house arrest imposed on them the previous year. Burma came under increasing international pressure to convene the elected assembly, particularly after Aung San Suu Kyi was awarded the Nobel Peace Prize in 1991, and also faced economic sanctions. In April 1992 the military replaced Saw Maung with General Than Shwe.

Than Shwe released U Nu from prison and relaxed some of the restrictions on Aung San Suu Kyi's house arrest, finally releasing her in 1995, although she was forbidden to leave Rangoon. Than Shwe also finally allowed a National Convention to meet in January 1993, but insisted that the assembly preserve a major role for the military in any future government, and suspended the convention from time to time. The NLD, fed up with the interference, walked out in late 1995, and the assembly was finally dismissed in March 1996 without producing a constitution.

During the 1990s, the military regime had also had to deal with several insurgencies by tribal minorities along its borders. General Khin Nyunt was able to negotiate cease-fire agreements that ended the fighting with the Kokang, hill tribes such as the Wa, and the Kachin, but the Karen would not negotiate. The military finally captured the main Karen base at Manerplaw in spring 1995, but there has still been no final peace settlement. Khun Sa, a major opium warlord who nominally controlled parts of Shan State, made a deal with the government in December 1995 after U.S. pressure.

After the failure of the National Convention to create a new constitution, tensions between the government and the NLD mounted, resulting in two major crackdowns on the NLD in 1996 and 1997. The SLORC was abolished in November 1997 and replaced by the State Peace and Development Council (SPDC), but it was merely a cosmetic change. Continuing reports of human rights violations in Burma led the United States to intensify sanctions in 1997, and the European Union followed suit in 2000. The military placed Aung San Suu Kyi under house arrest again in September 2000 until May 2002, when her travel restrictions outside of Rangoon were also lifted. Reconciliation talks were held with the government, but these came to a stalemate and Suu Kyi was once again taken into custody in May 2003 after an ambush on her motorcade reportedly by a pro-military mob. The government also carried out another large-scale crackdown on the NLD, arresting many of its leaders and closing down most of its offices. The situation in Burma remains tense to this day.

In August 2003, Kyin Nyunt announced a seven-step "roadmap to democracy", which the government claims it is in the process of implementing. There is no timetable associated with the government’s plan, or any conditionality or independent mechanism for verifying that it is moving forward. For these reasons, most Western governments and Burma's neighbors have been skeptical and critical of the roadmap.

On 17 February 2005, the government reconvened the National Convention, for the first time since 1993, in an attempt to rewrite the Constitution. However, major pro-democracy organisations and parties, including the National League for Democracy, were barred from participating, the military allowing only selected smaller parties. It was adjourned once again in January 2006.

In November 2005, the military junta started moving the government away from Yangon to an unnamed location near Kyatpyay just outside Pyinmana, to a newly designated capital city. This public action follows a long term unofficial policy of moving critical military and government infrastructure away from Yangon to avoid a repetition of the events of 1988. On Armed Forces Day (27 March 2006), the capital was officially named Naypyidaw Myodaw (lit. Royal City of the Seat of Kings).

In 2005, the capital city was relocated from Yangon to Naypyidaw.

In November 2006, the International Labour Organization (ILO) announced it will be seeking – at the International Court of Justice. – "to prosecute members of the ruling Myanmar junta for crimes against humanity" over the continuous forced labour of its citizens by the military. According to the ILO, an estimated 800,000 people are subject to forced labour in Myanmar.

2007 anti-government protests

អត្ថបទដើម: 2007 Burmese anti-government protests

Protesters in Yangon with a banner that reads non-violence: national movement in Burmese, in the background is Shwedagon Pagoda

The 2007 Burmese anti-government protests were a series of anti-government protests that started in Burma on 15 August 2007. The immediate cause of the protests was mainly the unannounced decision of the ruling junta, the State Peace and Development Council, to remove fuel subsidies which caused the price of diesel and petrol to suddenly rise as much as 100%, and the price of compressed natural gas for buses to increase fivefold in less than a week. The protest demonstrations were at first dealt with quickly and harshly by the junta, with dozens of protesters arrested and detained. Starting 18 September, the protests had been led by thousands of Buddhist monks, and those protests had been allowed to proceed until a renewed government crackdown on 26 September. During the crack-down, there were rumors of disagreement within the Burmese military, but none were confirmed. At the time, independent sources reported, through pictures and accounts, 30 to 40 monks and 50 to 70 civilians killed as well as 200 beaten. However, other sources reveal more dramatic figures. In a White House statement President Bush said: "Monks have been beaten and killed.... Thousands of pro-democracy protesters have been arrested". Some news reports referred to the protests as the Saffron Revolution.

On 7 February 2008, SPDC announced that a referendum for the Constitution would be held, and Elections by 2010. The Burmese constitutional referendum, 2008 was held on 10 May and promised a "discipline-flourishing democracy" for the country in the future.

Cyclone Nargis

សូមមើលផងដែរ: Cyclone_Nargis#Burma_controversy

On 3 May 2008, Cyclone Nargis devastated the country when winds of up to 215 km/h (135 mph) touched land in the densely populated, rice-farming delta of the Irrawaddy Division. It is estimated that more than 130,000 people died or went missing and damage totalled 10 billion dollars (US$); it was the worst natural disaster in Burmese history. The World Food Programme report that, "Some villages have been almost totally eradicated and vast rice-growing areas are wiped out." The United Nations estimates that as many as 1 million were left homeless and the World Health Organization "has received reports of malaria outbreaks in the worst-affected area." Yet in the critical days following this disaster, Burma's isolationist regime complicated recovery efforts by delaying the entry of United Nations planes delivering medicine, food, and other supplies. The government's failure to permit entry for large-scale international relief efforts was described by the United Nations as "unprecedented."

US Secretary of State Hillary Clinton travels to Burma to promote democratic reforms

2011–present

ព័ត៌មាន​បន្ថែម: 2011–12 Burmese political reforms

The 2011–2012 Burmese democratic reforms are an ongoing series of political, economic and administrative reforms in Burma undertaken by the military-backed government. These reforms include the release of pro-democracy leader Aung San Suu Kyi from house arrest and subsequent dialogues with her, establishment of the National Human Rights Commission, general amnesties of more than 200 political prisoners, institution of new labor laws that allow labor unions and strikes, relaxation of press censorship, and regulations of currency practices.[1] As a consequence of the reforms, ASEAN has approved Burma's bid for the chairmanship in 2014. United States Secretary of State Hillary Clinton visited Burma on 1 December 2011, to encourage further progress; it was the first visit by a Secretary of State in more than fifty years.[2] United States President Barack Obama visited one year later, becoming the first US president to visit the country.

Suu Kyi's party, the National League for Democracy, participated in by-elections held on 1 April 2012 after the government abolished laws that led to the NLD's boycott of the 2010 general election. She led the NLD in winning the by-elections in a landslide, winning 41 out of 44 of the contested seats, with Suu Kyi herself winning a seat representing Kawhmu Constituency in the lower house of the Burmese Parliament. However, uncertainties exist as some other political prisoners have not been released and clashes between Burmese troops and local insurgent groups continue.

See also

• History of Asia
• History of Southeast Asia
• List of Burmese monarchs
• List of Presidents of Burma
• Prime Minister of Burma
• Politics of Burma
• Timeline of Burmese history

References

• Aung-Thwin, Michael A. (2005). The Mists of Rāmañña: The Legend that was Lower Burma (illustrated រ.រ.). Honolulu: University of Hawai'i Press. ល.ស.ប.អ. 0824828860, 9780824828868. 
• Callahan, Mary (2003). Making Enemies: War and State Building in Burma. Ithaca: Cornell University Press. 
• Charney, Michael W. (2009). A History of Modern Burma. Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-61758-1. 
• Charney, Michael W. (2006). Powerful Learning: Buddhist Literati and the Throne in Burma's Last Dynasty, 1752–1885. Ann Arbor: University of Michigan. 
• Cooler, Richard M. (2002). "The Art and Culture of Burma". Northern Illinois University. {{cite web}}: |access-date= requires |url= (help); Missing or empty |url= (help)
• Dai, Yingcong (2004). "A Disguised Defeat: The Myanmar Campaign of the Qing Dynasty": 145–189.
• Fernquest, Jon (Autumn 2005). "Min-gyi-nyo, the Shan Invasions of Ava (1524–27), and the Beginnings of Expansionary Warfare in Toungoo Burma: 1486–1539". ISSN 1479-8484.
• Hall, D.G.E. (1960). Burma (3rd រ.រ.). Hutchinson University Library. ល.ស.ប.អ. 978-1-4067-3503-1. 
• Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd. 
• Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press. 
• Hudson, Bob (១ ខែមីនា ២០០៥), "A Pyu Homeland in the Samon Valley: a new theory of the origins of Myanmar's early urban system", Myanmar Historical Commission Golden Jubilee International Conference, http://acl.arts.usyd.edu.au/~hudson/BH2005Jan.pdf 
• Kyaw Thet (1962) (ជាBurmese). History of Burma. Yangon: Yangon University Press. 
• Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-80496-7. 
• Mark, Karl (1853). War in Burma—The Russian Question—Curious Diplomatic Correspondence. 12 (1979 រ.រ.). New York: International Publishers. 
• Moore, Elizabeth H. (2007). Early Landscapes of Myanmar. Bangkok: River Books. ល.ស.ប.អ. 974-9863-31-3. 
• Myint-U, Thant (2001). The Making of Modern Burma. Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 0-521-79914-7, 9780521799140. 
• Myint-U, Thant (2006). The River of Lost Footsteps—Histories of Burma. Farrar, Straus and Giroux. ល.ស.ប.អ. 978-0-374-16342-6, 0-374-16342-1. 
• Phayre, Lt. Gen. Sir Arthur P. (1883). History of Burma (1967 រ.រ.). London: Susil Gupta. 
• Selth, Andrew (2012). Burma (Myanmar) Since the 1988 Uprising: A Select Bibliography. Australia: Griffith University. 
• Smith, Martin John (1991). Burma: insurgency and the politics of ethnicity (Illustrated រ.រ.). Zed Books. ល.ស.ប.អ. 0-86232-868-3, 9780862328689. 
• Steinberg, David I. (2009). Burma/Myanmar: what everyone needs to know. Oxford University Press. ល.ស.ប.អ. 0-19-539068-7, 9780195390681. 
• Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (2 រ.រ.). p. 125. ល.ស.ប.អ. 978-0-300-08475-7. 

External links

• Factfile: Burma's history of repression
• Biography of King Bayinnaung (r. 1551–1581) U Thaw Kaung
• University of Washington Library papers by Burmese historians Than Tun, Yi Yi, U Pe Maung Tin, Ba Shin
• SOAS Bulletin of Burma Research articles on Burma's history
• The Origins of Pagan Bob Hudson
• The Changing Nature of Conflict Between Burma and Siam as seen from the Growth and Development of Burmese States from the 16th to the 19th Centuries Pamaree Surakiat, Asia Research Institute, Singapore, March 2006
• Online Burma/Myanmar Library a veritable mine of information
• Burma — Yunnan — Bay of Bengal (c. 1350–1600) Jon Fernquest
• The Royal Ark: Burma Christopher Buyers
• WorldStatesmen
• The Bloodstrewn Path:Burma's Early Journey to Independence BBC Burmese, 30 September 2005, Retrieved 2006-10-28
• The Nu-Attlee Treaty and Let Ya-Freeman Agreement, 1947 Online Burma/Myanmar Library
• Federalism in Burma Online Burma/Myanmar Library
• Burma Communist Party's Conspiracy to take over State Power and related information Online Burma/Myanmar Library
• [១]
• Understanding Burma's SPDC Generals Mizzima, Retrieved 2006-10-31
• Strangers in a Changed Land Thalia Isaak, The Irrawaddy, March–April 2001, Retrieved 2006-10-29
• Behold a New Empire Aung Zaw,The Irrawaddy, October 2006, Retrieved 2006-10-19
• Daewoo — A Serial Suitor of the Burmese Regime Clive Parker, The Irrawaddy, 7 December 2006, Retrieved on 2006-12-08
• Heroes and Villains The Irrawaddy, March 2007
• Lion City Lament Kyaw Zwa Moe, The Irrawaddy, March 2007
• Pyu Homeland in Samon Valley Bob Hudson 2005
• The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period; by Sir H. M. Elliot; Edited by John Dowson; London Trubner Company 1867–1877. The Packard Humanities Institute, Persian Texts in Translation.
• http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7543347.stm Was the uprising of 1988 worth it?