សង្គ្រាមកម្ពុជា-វៀតណាម

សង្គ្រាមកម្ពុជា-វៀតណាម ផ្នែកនៃសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទីបី សង្គ្រាមឥណ្ឌូចិន សង្គ្រាមត្រជាក់ កងទ័ពដឹកនាំដោយវៀតណាម​កំពុងចូលភ្នំពេញ​នៅឆ្នាំ១៩៧៩។ កាលបរិច្ឆេទ ឧសភា១៩៧៥-កញ្ញា១៩៨៩ ការប្រយុទ្ធគ្នាទ្រង់ទ្រាយធំ​បានបន្តរវាងថ្ងៃ ២៥ធ្នូ ១៩៧៨ និងថ្ងៃ ៧មករា ១៩៧៩ (ការលុកលុយកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ​ដោយកងទ័ព​វៀតណាមរហូត​ដល់​ការធ្លាក់ភ្នំពេញ)។ ទីតាំង កម្ពុជា វៀតណាមភាគខាងត្បូង ថៃខាងកើត លទ្ធផល ជ័យជំនះកងទ័ពវៀតណាម។ ការដកពួកខ្មែរក្រហមចេញពីអំណាច ការបញ្ចប់ការប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានជំនួសមកវិញ​ដោយសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ការកាន់កាប់របស់វៀតណាមនៅកម្ពុជា ការប្រយុទ្ធគ្នាបានបន្តរវាងក្រុមខ្មែរផ្សេងៗ ការប៉ះទង្គិចតាមព្រំដែនដែលផ្ទុះឡើងរវាង​ វៀតណាមនិងចិន និង​រវាង វៀតណាមនិងថៃ ភាគីសង្គ្រាម វៀតណាម (ក.ប.វ.) រ.ស.ស.ជ.ក. សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា (ក.ប.ប.ក.) (បន្ទាប់ពីថ្ងៃ ១០មករា ១៩៧៩) គាំទ្រដោយ: សហភាពសូវៀត លាវ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (ក.ប.ក.) រ.ច.ក.ប.: ក.ជ.ក.ប. រ.រ.ជ.ប.ខ. ហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច គាំទ្រដោយ: ចិន សហរដ្ឋ សហរាជាណាចក្រ ការប៉ះទង្គិចជ្រុលជ្រួស: ថៃ (ការប៉ះទង្គិចតាមព្រំដែន) មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ ឡេ-ឌឺកអាញ ហេង-សំរិន ហ៊ុន-សែន ប៉ុល-ពត ខៀវ-សំផន សឺន-សាន នរោត្តម-សីហនុ កម្លាំង ទាហានយួន១៥០០០០-២០០០០០នាក់ ១៩៧៩: ៧៣០០០នាក់ ១៩៨៩: ៣០០០០នាក់ សហេតុភាព និង ការខាងបង់ ១៩៧៩-១៩៨៩: ១៥០០០នាក់បានស្លាប់ ៣០០០០នាក់រងរបួស រឺ ២៥៣០០នាក់បានស្លាប់ ១៩៧៩: ១៥០០០នាក់បានស្លាប់ សរុប: ៥០០០០នាក់+បាន​ស្លាប់ ១០០០០០នាក់+ អសេនិកជនបានស្លាប់ (ការអត់បាយមិនរាប់បញ្ចូល)

សង្គ្រាមកម្ពុជាវៀតណាម គឺជាការប៉ះទង្គិចប្រដាប់អាវុធរវាងសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមវៀតណាម និង កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។ សង្គ្រាមនេះបានចាប់ផ្ដើមជាមួយការប៉ះទង្គិចផ្សេងៗគ្នាតាមបណ្ដោយព្រំដែនគោក និងសមុទ្រវៀតណាមនិងកម្ពុជារវាងឆ្នាំ១៩៧៥ និង១៩៧៧ ជួនកាលមានការពាក់ព័ន្ធនឹងភាគកងទ័ពយោធានានាដែលមានទំហំស្មើនឹងកងពលធំ ។ ថ្ងៃ ២៥ធ្នូ ១៩៧៨ វៀតណាមបានផ្ដើមការលុកលុយកម្ពុជាពេញទី និងជាបន្តបន្ទាប់ក៏បានកាន់កាប់ប្រទេសនេះ បន្ទាប់ពីខ្មែរក្រហមត្រូវបានដកចេញពីអំណាច ។

កំឡុងសង្គ្រាមវៀតណាម ពួកកុម្មុយនិស្តវៀតណាម និងខ្មែរក្រហមបានបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពមួយដើម្បីប្រឆាំងនឹងរបប ដែលមានស.រ.នៅពីក្រោយខ្នងក្នុងប្រទេសពួកគេរៀងៗខ្លួន ។ ទោះបីជាមានការបង្ហាញជាចំហរបស់ខ្លួននូវការសហការជាមួយពួកវៀតណាមក៏ពិតមែន ក៏ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមបានភ័យខ្លាចថាពួកកុម្មុយនិស្តវៀតណាមកំពុងតែមានគម្រោងដើម្បីបង្កើតសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនដែលមានវៀតណាមជាកម្លាំងត្រួតត្រាក្នុងតំបន់នេះ ។ ដើម្បីដណ្ដើមអោយបានការប៉ុនប៉ងជាមុនដោយពួកវៀតណាមត្រួត្រាខ្លួន ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមក៏បានចាប់ផ្ដើមធ្វើបន្សុទ្ធកម្មបុគ្គលិកដែលបង្វឹកដោយវៀតណាម ក្នុងជួររបស់ពួកគេ ពេលដែលរបបលន់-ណុលបានចុះចាញ់នៅឆ្នាំ១៩៧៥ ។ បន្ទាប់មក នៅខែ ឧសភា ១៩៧៥ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលបានបង្កើតថ្មីមួយនេះ បានត្រួត្រាដោយពួកខ្មែរក្រហម បានចាប់ផ្ដើមបង្កសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងវៀតណាម ដែលត្រូវបានកត់សម្គាល់តាមរយៈការវាយប្រហារលើកោះវៀតណាមភូគុក (កោះត្រល់) ។ ទោះបីជាការប្រយុទ្ធគ្នាដែលបានកើតឡើងរវាងប្រទេសទាំងពីរនេះក៏ដោយ ក៏ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមនិងកម្ពុជាបានរួបរួមគ្នាឡើងវិញដែលបង្កើតជាការដោះដូរការទូតជាសាធារណៈច្រើនលើកច្រើនសា ពេញមួយឆ្នាំ១៩៧៦ ដើម្បីធ្វើឱ្យលេចឡើងទំនាក់ទំនងរឹងមាំដោយសង្ឃឹមទុករវាងប្រទេសទាំងពីរ ។ នៅពីក្រោយឆាក យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាបានបន្តភ័យនូវអ្វីដែលខ្លួនបានសង្កេតថាជាការវាតទីនិយម រឺ វិត្ថានិយមរបស់វៀតណាម ។ ដូចគ្នាដែរ នៅថ្ងៃ ៣០មេសា ១៩៧៧ ពួកគេបានផ្ដើមការវាយប្រហារយោធាដ៏ធំមួយផ្សេងទៀតលើវៀតណាម ។ ដោយតក់ស្លុតតាមរយៈការវាយសម្រុកចូលរបស់កម្ពុជា វៀតណាមក៏បានផ្ដើមការវាយប្រហារសងសឹកមួយវិញនៅចុងឆ្នាំ១៩៧៧ ក្នុងបំណងមួយដើម្បីបង្ខំអោយរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាចរចារ ។ នៅខែ មករា ១៩៧៨ កងទ័ពវៀតណាមបានដកថយព្រោះគោលដៅនយោបាយរបស់ខ្លួនមិនបានសម្រេច ។

ការវាយប្រហារគ្នាទ្រង់ទ្រាយតូចបានបន្តរវាងប្រទេសទាំងពីរពេញមួយឆ្នាំ១៩៧៨ ដូចគ្នាចិនបានព្យាយាមសម្រុះសម្រួលឱ្យមានការជជែកពិភាក្សាសន្តិភាពរវាងប្រទេសទាំងសងខាង ។ យ៉ាងណាៗ ប្រទេសណាក៏ដោយក៏មិនអាចឈានដល់ការសន្យាដែលអាចទទួលយកបាននៅតុចរចារដែរ ។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៨ ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានសម្រេចចិត្តបណ្ដេញចេញរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលត្រួតត្រាដោយខ្មែរក្រហម ដោយសង្កេតថារបបនេះជារបបនិយមចិន និងមានអរិភាពខ្លាំងចំពោះវៀតណាម ។ ថ្ងៃ ២៥ធ្នូ ១៩៧៨ កងទ័ពវៀតណាម១៥០០០០នាក់បានលុកលុយកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ និងបានរាតត្បាតកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាក្នុងរយៈពេលត្រឹមតែពីរអាទិត្យតែប៉ុណ្ណោះ ។ ថ្ងៃ ៨មករា ១៩៧៩ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជានិយមវៀតណាម (ស.ប.ក.)ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅភ្នំពេញ ដែលកត់សម្គាល់នូវការផ្ដើមការកាន់កាប់របស់វៀតណាមរយៈពេលដប់ឆ្នាំ ។ អំឡុងសម័យកាលនោះ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យរបស់ខ្មែរក្រហមត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយអង្គការសហប្រជាជាតិជារដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់នៃកម្ពុជា ដូចគ្នាដែរ ក្រុមតស៊ូប្រដាប់អាវុធជាច្រើនត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងការកាន់កាប់របស់វៀតណាម ។ នៅពីក្រោយឆាកទាំងនេះ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន-សែននៃរបបស.ប.ក.បានខិតជិតក្រុមនៃរដ្ឋាភិបាលចម្រុះកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (រ.ច.ក.ប.)ដើម្បីចាប់ផ្ដើមការជជែកពិភាក្សាសន្តិភាព។ នៅក្រោមសម្ពាធការទូតនិងសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងធ្ងន់ពីសហគមន៍អន្តរជាតិ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានអនុវត្តជាបន្តបន្ទាប់នូវកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ច និងគោលនយោបាយការបរទេស ដែលនាំទៅដល់ការដកទ័ពរបស់ខ្លួនពីកម្ពុជាក្នុងខែ កញ្ញា ១៩៨៩ ។

នៅក្នុងជំនួបក្រៅផ្លូវការចាកាតាលើកទីបីនៅឆ្នាំ១៩៩០ ក្រោមផែនការសន្តិភាពកម្ពុជាដែលឧបត្ថម្ភដោយអូស្ត្រាលី ពួកអ្នកតំណាងនៃរ.ច.ក.ប. និងស.ប.ក.បានយល់ព្រមការរៀបចំអោយមានការបែងចែកអំណាចគ្នាដោយការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលរួបរួមគ្នាដែលគេស្គាល់ថាជាឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាជាតិ (ឧ.ក.ជ.)។ តួនាទីឧ.ក.ជ.គឺដើម្បីតំណាងអធិបតេយ្យភាពកម្ពុជាលើឆាកអន្តរជាតិ ដែលកាលណោះអាជ្ញាធរអន្តរកាលសហប្រជាជាតិនៅកម្ពុជា (អ៊ុនតាក់ រឺ អ.អ.ស.ប.ក.) ត្រូវទទួលបន្ទុកជាមួយការត្រួតពិនិត្យគោលនយោបាយក្នុងស្រុករបស់ប្រទេសនេះរហូតដល់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាត្រូវបានបោះឆ្នោតដោយប្រជាជនតាមរយៈដំណើរការសន្តិភាព ប្រជាធិបតេយ្យ ។ ផ្លូវលំកម្ពុជាដើម្បីសន្តិភាពបានបង្ហាញថាមានការលំបាក ពេលដូចគ្នា ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមបានសម្រេចចិត្តមិនចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោតជាសកលទេ ប៉ុន្តែជំនួសមកវិញ ពួកគេបានជ្រើសយកការរំខានដំណើរការការបោះឆ្នោតដោយផ្ដើមការវាយប្រហារយោធាលើពួកអ្នកថែរក្សាសន្តិភាព និងសម្លាប់ជនអន្តោប្រវេសន៍ជនជាតិយួន ។ នៅខែ ឧសភា ១៩៩៣ ចលនាហ៊្វុនស៊ិនប៉ិចរបស់ព្រះសីហនុបានផ្ដួលគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា (គ.ប.ក.) អតីតបក្សបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា (ប.ប.ប.ក.) ដោយឈ្នះការបោះឆ្នោតសកល ។ ក៏ប៉ុន្តែ ពួកមេដឹកនាំគ.ប.ក.បានបដិសេធទទួលយកការបរាជ័យ ហើយពួកគេបានប្រកាសខេត្តភាគខាងកើតកម្ពុជា ដែលជាទីដែលភាគច្រើននៃសម្លេងរបស់គ.ប.ក.ដែលស្រូបទាញបានពីទីនោះ នឹងធ្វើអបគមន៍ចេញពីកម្ពុជា។ ដើម្បីចៀសវាងលទ្ធផលដូច្នេះ ព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្តម-រណឫទ្ធិ មេដឹកនាំហ៊្វុនស៊ិនប៉ិចបានយល់ព្រមអោយបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះជាមួយគ.ប.ក.។ រយៈពេលដ៏ខ្លីតមកទៀត រាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានស្ដារឡើងវិញ ហើយពួកខ្មែរក្រហមត្រូវស្ថិតនៅក្រៅច្បាប់ដោយរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបង្កើតថ្មី ។

ផ្ទៃរឿង

ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ-យួន

អង្គរ គឺជាទីអាសនៈនៃអធិរាជាណាចក្រខ្មែរត្រូវបានដាក់នៅក្រោមឥទ្ធិពលយួនដូចគ្នានៅដើមសតវត្សទី១៥ ។ ឥទ្ធិពលយួនបានរីកសាយភាយយឺតៗ និងដោយប្រយោល ហើយវាមិនរហូតដល់ដើមសតវត្សទី១៩ទេ ដែលយួនបានប្រើប្រាស់ការគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់។ នៅឆ្នាំ១៨១៣ អ្នកអង្គចន្ទបានទទួលបានរាជបល្ល័ង្កជាមួយការជួយជ្រោមជ្រែងពីយួន ហើយក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ទ្រង់កម្ពុជាប្រែក្លាយជាប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាល។ បន្តបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់ទ្រង់នៅឆ្នាំ១៨៣៤ យួនបានធ្វើអាណានិគមកិច្ចកម្ពុជា ដែលបានដាក់ការគ្រប់គ្រងក្រោមរដ្ឋបាលយួននិងបានកំណត់ក្នុងលក្ខខណ្ឌ'ខេត្ត' យួន។ ពេញមួយទសវត្សឆ្នាំ១៨៣០ យួនព្យាយាមលុបបំបាត់វប្បធម៌ខ្មែរ ដែលបានមកពីមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសង្គម សម្លៀកបំពាក់របស់កម្ពុជា និងសាសនាមកពីឥណ្ឌាផ្ទុយស្រឡះពីចិន។ និន្នាការនៃភាពត្រួតត្រារបស់យួនបានបន្តដល់កំឡុងសម័យអាណានិគមកិច្ចរបស់បារាំង ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់យួនដែលកម្ពុជាត្រូវបង្ខំអោយប្រគល់ភាគច្រើននៃកោណភាគខាងត្បូងរបស់ខ្លួន (នឹងក្រោយមកទៀតគឺសៃហ្គន ដីសណ្ដមេគង្គ និងតៃនិញ) ទៅពួកយួន។ ពួកខ្មែរក្រហមក្រោយមកបានធ្វើយុត្តិកម្មការលុកលុយរបស់ខ្លួនចូលទៅវៀតណាមតាមរយៈការប៉ុនប៉ងដើម្បីដណ្ដើមទឹកដីនេះវិញ ដែលកម្ពុជាបានបាត់បង់កំឡុងប៉ុន្មានសតវត្សមុនៗ។

ការងើបឡើងនៃលទ្ធិកុម្មុយនិស្ត

ចលនាកុម្មុយនិស្តនៅកម្ពុជានិងវៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមមុនសង្គ្រាមលោកលើកទី២ជាមួយការបង្កើតឡើងបក្សកុម្មុយនិស្តឥណ្ឌូចិន (ប.ក.ឥ.) ដែលស្ទើរតែទាំងស្រុងលើសលប់បានត្រួតត្រាដោយពួកវៀតណាម ដើមឡើយក្នុងអត្ថន័យដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងការគ្រប់គ្រងអាណានិគមរបស់បារាំងនៅឥណ្ឌូចិន។ នៅឆ្នាំ១៩៤១ ង្វៀន-អាយឃ្វក (ដែលគេស្គាល់ជាសាមញ្ញតាមឈ្មោះហៅក្រៅរបស់លោកថាហូ-ជីមិញ) បានបង្កើត វៀតណាមដុកឡឹបដូងមីញហ៊យ រឺ វៀតមិញ។ នៅពេលនោះពួកជប៉ុនបានចាញ់នៅចុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ លោកក៏បានផ្ដើមគំនិតអោយមានសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទីមួយដើម្បីឯករាជ្យប្រឆាំងតទល់នឹងពួកបារាំង។ អំឡុងពេលនោះ កងទ័ពវៀតណាមបានធ្វើការប្រើប្រាស់ដ៏ធំធេងនៃទឹកដីកម្ពុជាដើម្បីដឹកជញ្ជូនសព្វាវុធ គ្រឿងផ្គត់ផ្គង់ និងកងទ័ព។ ទំនាក់ទំនងនេះបានបន្តពេញមួយសង្គ្រាមវៀតណាម នៅពេលនោះពួកកុម្មុយនិស្តវៀតណាមបានប្រើប្រាស់កម្ពុជាជាផ្លូវដឹកជញ្ជូន និងតំបន់ឆាកប្រយុទ្ធសម្រាប់ការវាយប្រហារលើវៀតណាមខាងត្បូង។ នៅឆ្នាំ១៩៥១ វៀតណាមបានដឹកនាំអោយមានការបង្កើតបក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជាអោយនៅដាច់ដោយឡែក គឺបក្សបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា (ប.ប.ប.ក.) ដែលបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយចលនាបំបែកខ្លួនពីអ្នកជាតិនិយម ខ្មែរសេរី ដើម្បីស្វែងរកឯករាជ្យ។ ដោយអនុលោមជាមួយកិច្ចសម្រុះសម្រួលសឺណែវ១៩៥៤ ដែលកំពុងចរចារនូវការបញ្ចប់ការត្រួតត្រារបស់បារាំង វៀតណាមខាងជើងកុម្មុយនិស្តដែលបង្កើតថ្មីបានដកហូតពួកទាហាន និងកម្មាភិបាលរបស់ខ្លួនចេញពីកម្ពុជា យ៉ាងណាៗ ដោយហេតុថាប.ប.ប.ក.ត្រូវបានផ្ដល់បុគ្គលិកដំបូងដោយជនជាតិយួន រឺ ពួកខ្មែរស្ថិតនៅក្រោមការទំនុកបម្រុងរបស់ខ្លួន ប្រហែលពួកកម្មាភិបាលកុម្មុយនិស្ត៥០០០នាក់ក៏បានទៅជាមួយពួកគេដែរ ។

ថាមពលនេះស្រូបទាញពួកកុម្មុយនិស្តយួនដែលសេសសល់ក្នុងការដាស់ឱ្យភ្ញាក់ឡើងនៅកម្ពុជាដែលបានពេញប្រៀបយ៉ាងឆាប់ដោយសារការត្រឡប់មកវិញនៃក្រុមជនបដិវត្តន៍កុម្មុយនិស្តកម្ពុជាវ័យក្មេង ភាគច្រើននៃពួកគេបានទទួលការអប់រំលទ្ធិកុម្មុយនិស្តនៅបារាំង។ នៅឆ្នាំ១៩៦០ ប.ប.ប.ក.បានប្ដូរឈ្មោះទៅជាបក្សកម្មុយនិស្តកម្ពុជា (ប.ក.ក.) ហើយឈ្មោះនេះក្រោយមកទៀតត្រូវបានយល់ស្របដោយក្រុមចម្រុះភាគច្រើនដែលបានបង្កើតឡើងនៅកៀកក្បែរ សាឡុត-ស (ប៉ុល-ពត) អៀង-សារី និងខៀវ-សំផន ជាស្ថាប័ននយោបាយ 'ពិត'ដែលរំលឹកដល់ប.ក.ក. ។ បននេះបានក្លាយជាដើមកំណើតនៃពួកខ្មែរក្រហម និងលទ្ធិរបស់បននេះគឺត្រូវបានទទួលរងឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដោយមនោគមវិជ្ជាម៉ៅនិយម។

កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ និង ខ្មែរក្រហម

រដ្ឋាភិបាលខ្មែរក្រហមបានជ្រើសយកពាក្យសម្ងាត់អង្គការ និងរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៧ អត្តសញ្ញាណនៃពួកមេដឹកនាំរបស់អង្គការនៅតែអាថ៌កំបាំង ។ ប្រមុខរដ្ឋផ្លូវការគឺខៀវ-សំផន ប៉ុន្តែមនុស្សពីរនាក់ដែលនៅក្នុងអំណាចគឺប៉ុល-ពត និងអៀង-សារី។ គោលដៅចុងក្រោយនៃខ្មែរក្រហមគឺលុបចោលរចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋកម្ពុជា ដែលពួកខ្លួនមើលឃើញថាជាសក្ដិភូមិ មូលធននិយម និងបានតម្រង់ទិសដៅនៅជិតរបៀបវារៈនៃពួកឥស្សរជនដែលកំពុងកាន់កាប់ដីធ្លី និងពួកចក្រពត្តិនិយម។ ជាការជំនួសវិញ ពួកគេសង្ឃឹមថានឹងបង្កើតសង្គមគ្មានវណ្ណៈដែលផ្អែកទាំងស្រុងលើពួកកម្មករ កសិករ។ មនោគមវិជ្ជាដាច់ខាតនិងគោលដៅនៃពួកខ្មែរក្រហមគឺជាទស្សនាទានដ៏ចម្លែកចំពោះពួកជនភាគច្រើន។ ជាការពិត បដិវត្តន៍សង្គមនិយមបានយកចិត្តទុកដាក់ការសុំអង្វរអំពាវនាវរបស់ប្រជាជនតិចតួចមែនទែន ដែលនាំអោយប៉ុល-ពត និងពួកកម្មាភិបាលរបស់គាត់ប្រើមនោសញ្ចេតនាជាតិនិយមយ៉ាងលើសលប់ ការដឹកនាំដោយសង្កត់សង្កិននិងដោយឃាតកម្ម ហើយការឃោសនាមានបំណងបង្ហាញនូវភាពអាក្រក់ ពួកវៀតណាមដើម្បីរក្សាអំណាចមិនរឹងមាំរបស់ខ្លួន។

កំឡុងប្រាំឆ្នាំនៃឧទ្ទាមកម្មខ្មែរក្រហមពីឆ្នាំ១៩៧០ដល់១៩៧៥ ការគាំទ្ររបស់វៀតណាមខាងជើង ជាការចូលរួមគ្នាជាមួយចិនដែលចាំបាច់សម្រាប់ជ័យជម្នះចុងក្រោយរបស់ខ្លួន។ យ៉ាងណាក៏ដោយ តាំងតែពីមុនសង្គ្រាមវៀតណាមបានបញ្ចប់ ទំនាក់ទំនងរវាងខ្មែរក្រហមក្នុងដំណាក់ការនៃការដណ្ដើមអំណាចពីរបបដែលមានស.រ.នៅពីក្រោយខ្នងដឹកនាំដោយលន់-ណុល និងវៀតណាមក៏មានការតឹងតែងដែរ។ ការប៉ះទង្គិចគ្នារវាងពួកកុម្មុយនិស្តវៀតណាម និងកងកម្លាំងខ្មែរក្រហមបានចាប់ផ្ដើមដំណាលគ្នានៅដើមឆ្នាំ១៩៧៤ និងឆ្នាំបន្តបន្ទាប់ ប៉ុល-ពតបានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាដែលចងក្រង 'មិត្តភាព' រវាងខ្មែរក្រហម និងចិន។

ការទូត និង សកម្មភាពយោធា

១៩៧៥–៧៦ ចាប់តាំងពីការប្រយុទ្ធរហូតដល់ការកសាងទំនាក់ទំនងជាមិត្ត

ទីបញ្ចប់នៃការប៉ះទង្គិចនៅឥណ្ឌូចិននៅខែ មេសា ១៩៧៥ ភ្លាមៗនោះបាននាំមកដល់ការប៉ះទង្គិចថ្មីមួយទៀតរវាងវៀតណាម និងកម្ពុជា ។ ទោះបីជាយ៉ាងណា ទាំងវៀតណាមខាងជើងនិងខ្មែរក្រហមក៏បានប្រយុទ្ធកៀកស្មាគ្នាពីមុនមកដែរ ពួកមេដឹកនាំនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលបានបង្កើតថ្មីបានបន្តមើលឃើញថាវៀតណាមខាងជើងដោយការសង្ស័យយ៉ាងខ្លាំង ព្រោះតែពួកខ្លួនមានជំនឿថាពួកកុម្មុយនិស្តវៀតណាមមិនដែលបានបោះបង់ចោលសុបិនរបស់ពួកគេក្នុងការបង្កើតសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនដែលមានវៀតណាមជាមេដឹកនាំឡើយ ។ ដោយហេតុផលនេះ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានសម្រេចិត្តដកកងកម្លាំងយោធាវៀតណាមខាងជើងទាំងអស់ពីទឹកដីកម្ពុជាក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លីបន្ទាប់ពីការកាន់កាប់ភ្នំពេញបាននៅឆ្នាំ១៩៧៥។ ការប៉ះទង្គិចគ្នាដ៏សំខាន់លើកដំបូងរវាងអតីតសម្ព័ន្ធមិត្តទាំងពីរ កងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាបានលុកលុយកោះភូគុកវៀតណាមនៅថ្ងៃ ១ឧសភា ១៩៧៥ ដែលពួកគេអះអាងថាជាផ្នែកនៃទឹកដីកម្ពុជា ។

ប៉ុល-ពតគឺជាមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម។ បន្តបន្ទាប់ពីជ័យជម្នះខ្មែរក្រហមនៅថ្ងៃ ១៧មេសា ១៩៧៥ គាត់បានក្លាយជារដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខ​នៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនិងបាន​ដឹកនាំ​ប្រទេសគាត់ចូល​ក្នុងសង្គ្រាមប្រឆាំង​នឹងវៀតណាម។

៩ថ្ងៃក្រោយមក នៅថ្ងៃ ១០ឧសភា ១៩៧៥ កងទ័ពកម្ពុជាបានបន្តការលុកលុយរបស់ខ្លួនដោយការកាន់កាប់ថូកចឺវ ជាកន្លែងដែលបានសម្លាប់អសេនិកជនយួន៥០០នាក់។ កងទ័ពវៀតណាមបានឆ្លើយតបភ្លាមៗទៅនឹងសកម្មភាពរបស់កម្ពុជា ដោយការវាយប្រហារតបតវិញ និងរុញច្រានកងទ័ពកម្ពុជាពីភូគុកនិងថូកចឺវ ហើយក្រោយមកក៏លុកលុយកោះប៉ូឡូវ៉ៃកម្ពុជាវិញ។ នៅ ខែ មិថុនា ១៩៧៥ កាលណោះចំពេលទស្សនកិច្ចទៅហាណូយ មេដឹកនាំកម្ពុជាប៉ុល-ពតបានស្នើថាវៀតណាមនិងប្រទេសរបស់គាត់គួរតែចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពមួយ និងចាប់ផ្ដើមការពិភាក្សាលើជម្លោះព្រំដែន។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ការពិភាក្សាអស់ទាំងនេះមិនដែលបានធ្វើឱ្យចេញជារូបរាងទេ ហើយពួកខ្មែរបានអះអាងថាវៀតណាមបានបដិសេធសំនើទាំងពីរ។ នៅ ខែ សីហា ១៩៧៥ វៀតណាមបានប្រគល់កោះប៉ូឡូវ៉ៃអោយកម្ពុជាវិញនិងទទួលស្គាល់អធិបតេយ្យភាពកម្ពុជាជាផ្លូវការលើកោះនេះ។

បន្តបន្ទាប់ពីឧប្បត្តិហេតុទាំងនោះមក ប្រទេសទាំងពីរបានប៉ុនប៉ងបង្កើនទំនាក់ទំនងទូតរបស់ខ្លួនជាមួយសារអបអរសាទរជាបន្តបន្ទាប់ និងការដោះដូរទស្សនកិច្ចគ្នា។ ថ្ងៃ ១៧មេសា ១៩៧៦ ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានបញ្ជូនសារមួយដើម្បីអបអរសាទរ ខៀវ-សំផន នួន-ជា និងប៉ុល-ពតទៅលើការបោះឆ្នោតពួកគាត់ធ្វើជាប្រធាន ប្រធានពួកអ្នកតំណាងប្រជាជន និងរដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខនៃកម្ពុជារៀងៗខ្លួន។ បន្ថែមទៀត ពួកវៀតណាមថែមទាំងបានថ្កោលទោសការទម្លាក់គ្រាប់បែកស.រ.ដែលបានពោលអះអាងនៅសៀមរាបនៅខែ កុម្ភៈ ១៩៧៦ ដោយហេតុនោះ ក៏ធ្វើអោយមានការអះអាងដែលសន្មតរបស់កម្ពុជាបន្ថែមលើឧប្បត្តិហេតុនេះទៀត។ ជាការឆ្លើយតបវិញ នៅខែ មិថុនា ១៩៧៦ ពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាបានបញ្ជូនសារមួយដល់រដ្ឋាភិបាលបដិវត្តន៍បណ្ដោះអាសន្នសាធារណរដ្ឋវៀតណាមខាងត្បូង ដែលបានគ្រប់គ្រងវៀតណាមខាងត្បូងតាំងតែពីការធ្លាក់របបដែលមានស.រ.នៅពីក្រោយខ្នង ដោយការអបអរពួកគេលើខួបអនុស្សាវរីយ៍ទីប្រាំពីរនៃការបង្កើតឡើងរបស់ខ្លួន។

នៅខែ កក្កដា ១៩៧៦ បន្តបន្ទាប់ពីការបង្កើតនូវសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមវៀតណាមទៅជាប្រទេសបង្រួបបង្រួមឡើងវិញ​ វិទ្យុភ្នំពេញបានផ្សាយបទវិចារណកថាដែលបានប្រកាសសាមគ្គីភាពនិងមិត្តភាពសកម្មប្រយុទ្ធរវាងប្រជាជនកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនិងសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមវៀតណាមដែលកាន់តែស្រស់ត្រកាលនិងរឹងមាំជានិច្ចឥតឈប់ឈរ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ កំឡុងខែដដែលនោះ រដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខប៉ុល-ពតបានប្រលយពាក្យអោយឃើញនូវភាពតានតឹងរវាងវៀតណាម និងកម្ពុជាដែលនៅពេលនោះគាត់បានប្រាប់គណៈប្រតិភូប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយវៀតណាមដែលកំពុងធ្វើទស្សនកិច្ចថាមាន ឧបសគ្គ និងភាពលំបាក នៅក្នុងទំនាក់ទំនងភាពរវាងប្រទេសទាំងពីរ។ មិនថ្វីទេ នៅថ្ងៃ ២១កញ្ញា ១៩៧៦ ការភ្ជាប់សេវាអាកាសចរណ៍ដំបូងហាណូយនិងទីក្រុងហូជីមិញជាមួយភ្នំពេញក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើង។ ក្រោយមកទៀតនៅខែ ធ្នូ ១៩៧៦ អង្គការបដិវត្តន៍កម្ពុជាបានបញ្ជូនពាក្យស្វាគមន៍ដល់បក្សកុម្មុយនិស្តវៀតណាមកំឡុងសមាជលើកទីបួនរបស់ពួកគេ។

១៩៧៧ ការវិវត្តបន្តិចម្ដងៗទៅកាន់សង្គ្រាម

ឆ្ពោះទៅចុងឆ្នាំ១៩៧៦ គ្រានោះវៀតណាមនិងកម្ពុជាបានបង្ហាញជាសាធារណៈថាកំពុងតែបង្កើនចំណងមេត្រីភាពរបស់ខ្លួន ការមន្ទិលសង្ស័យរៀងៗខ្លួននៃពួកមេដឹកនាំប្រទេសទាំងពីរបានកើតមានឡើងដែរ។ ដោយទស្សនវិស្ស័យវៀតណាម ពួកគេគឺជាអ្នកគាំទ្រដល់បដិវត្តន៍ម៉ាក្សនិយម-លេនីននិយមជាក់ស្ដែងនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដូច្នេះវាជាការសំខាន់ណាស់ចំពោះពួកគេដើម្បីប្រើការគ្រប់គ្រងលើពួកខ្មែរនិងលាវ។ ពិតមែនហើយ នោះគឺជាហេតុផលដែលវៀតណាមខាងជើងបានគាំទ្រដល់ពួកខ្មែរក្រហមកំឡុងពេលការប្រយុទ្ធរបស់ពួកគេប្រឆាំងនឹងរបបលន់-ណុល ក្នុងក្ដីសង្ឃឹមថាពួកកុម្មុយនិស្តកម្ពុជានឹងរក្សាទុកខ្សែបណ្ដាញដែលនិយមវៀតណាមតាមតែជ័យជម្នះរបស់ខ្លួនក្នុងវិធីដូចគ្នា ដែលបទេសលាវបានធ្វើរួចហើយ។ យ៉ាងណាមិញ ក្ដីសង្ឃឹមរបស់ពួកគេត្រូវបានសាបសូន្យនៅដើមឆ្នាំ១៩៧៣ដូចគ្នា ពីព្រោះកងភាគទ័ពយោធានៃវៀតណាមខាងជើងកំពុងតែប្រតិបត្តិការនៅក្នុងទឹកដីដែលកាន់កាប់ដោយខ្មែរក្រហមចៃដន្យបានស្ថិតនៅក្រោមការវាយប្រហារប្រដាប់អាវុធដោយសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់ខ្លួន។ តួនាទីរបស់វៀតណាមនៅខាងក្នុងកម្ពុជាកាន់តែចុះខ្សោយបន្ទាប់ពីការបញ្ចប់សង្គ្រាមនេះ ពេលនោះដែរ គ្មានធាតុនិយមវៀតណាមនៅសេសសល់នៅខាងក្នុងបក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជាទៀតឡើយ។

ដូច្នេះហើយ នៅពេលប៉ុល-ពតដែលនិយមចិន និងបងប្អូនថ្លៃរបស់គាត់អៀង-សារីបានលាលែងតំណែងជារដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខនិងរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសរៀងៗខ្លួននៅខែ កញ្ញា ១៩៧៦ នាយករដ្ឋមន្ត្រីវៀតណាមផាម-វ៉ានឌងនិងអគ្គលេខាធិការបក្សកម្មុយនិស្ត ឡេ-ដ្វឺនមានសុទិដ្ឋិនិយមថាវៀតណាមអាចប្រើឥទ្ធិពលកាន់តែខ្លាំងលើពួកខ្មែរ។ ក្នុងជំនួបឯកជនជាមួយឯកអគ្គរដ្ឋទូតសូវៀតទៅវៀតណាមនៅថ្ងៃ ១៦វិច្ឆិកា ១៩៧៦ ឡេ-ដ្វឺនបានបណ្ដេញទាំងអៀង-សារី និង ប៉ុល-ពតចេញថាជាមនុស្សមិនល្អដោយសារតែគោលនយោបាយនិយមចិនរបស់ពួកគាត់។ ឡេ-ដ្វឺន ក្រោយមកបាននិយាយអះអាងថានួន-ជា ជាអ្នកដែលឡើងកាន់តំណែងរដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យជំនួសប៉ុល-ពត គឺជាមនុស្សម្នាក់ដែលមាននិន្នាការនិយមវៀតណាម ដូច្នេះវៀតណាមអាចប្រើឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនតាមរយៈគាត់។ យ៉ាងណាមិញ ព្រឹត្តិការណ៍ដែលបានវិវត្តជាងប៉ុន្មានពីរបីខែនេះនឹងបង្ហាញថាឡេ-ដ្វឺនបានយល់ខុសក្នុងការវាយតម្លៃរបស់គាត់ចំពោះនួន-ជា។

ខណៈពេលនោះ នៅភ្នំពេញពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាបានបង្កើនឡើងនូវការភ័យខ្លាចដែលពុះកញ្ជ្រោលឡើងនិងការស្អប់ខ្ពើមចំពោះមេដឹកនាំវៀតណាមដែលជាលទ្ធផលមួយនៃភាពត្រួតត្រាជាប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់វៀតណាមលើប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ចាប់តាំងពីការប្រមើលមើលជាមុនរបស់កម្ពុជា យុទ្ធសាស្ត្ររបស់វៀតណាមត្រួតត្រាឥណ្ឌូចិនមានជាប់ទាក់ទិននឹងការជ្រៀតចូលបក្សកុម្មុនិស្តកម្ពុជានិងលាវជាមួយនឹងពួកកម្មាភិបាលដែលអប់រំឡើងដោយវៀតណាម។ ដោយហេតុផលនេះ នៅពេលក្រុមដំបូងនៃបុគ្គលិកខ្មែរក្រហមអបរំដោយវៀតណាមខាងជើងបានត្រឡប់មកប្រទេសវិញ ពួកគេភ្លាមៗក៏ត្រូវគេធ្វើបន្សុទ្ធកម្មចេញពីបក្ស។ កំឡុងពេលប៉ុន្មានខែបន្តបន្ទាប់ការបរាជ័យនៃរបបលន់-ណុល ប៉ុល-ពតបានបន្តធ្វើបន្សុទ្ធកម្មបក្សរបស់គាត់និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យក្នុងចំណោមនោះ ដែលគាត់បានជឿថាជាភ្នាក់ងាររបស់សូវៀតនិងវៀតណាម។ ក្រោយមកទៀត នៅក្នុងបរិបទនៃជោគជ័យនិយមបានផ្សព្វផ្សាយដល់ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមក្នុងសង្គ្រាមមួយ ដែលពួកខ្លួនបានអះអាងថាពួកខ្លួនបានកម្ចាត់ ចក្រពត្តិនិយមអាមេរិក ដោយកណ្ដាប់ដៃខ្លួនតែឯង កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យក៏បានចាប់ផ្ដើមបង្កឱ្យមានសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងវៀតណាម។

ពេលនោះដែរ កងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាបានធ្វើការរៀបចំទុកសម្រាប់សង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងវៀតណាម ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដែលគ្រប់គ្រងដោយរដ្ឋនៅវៀតណាមបានបញ្ជុនសារអបអរសាទរដល់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យក្នុងខួបអនុស្សាវរីយលើកទីពីរនៃការបង្កើតឡើងនៃរបបនេះនៅថ្ងៃ ១៧មេសា ១៩៧៧។ ថ្ងៃ ៣០មេសា ១៩៧៧ ខួបអនុស្សាវរីយលើកទីពីរនៃការធ្លាក់សៃហ្គន កម្ពុជាបានឆ្លើយតបមកក្នុងទម្រង់ជាការវាយប្រហារយោធាទល់នឹងខេត្តវៀតណាម អានយ៉ាង (ពាមបារាជ) និង ចូវដុក (មាត់ជ្រូក) ដោយសម្លាប់អសេនិកជនយួនរាប់រយនាក់។ កងទ័ពប្រជាជនវៀតណាមបានឆ្លើយតបវិញដោយការរំកិលទ័ពរបស់ខ្លួនទៅតំបន់ដែលវាយប្រហារដោយកម្ពុជា និង នៅថ្ងៃ ៧មិថុនា ១៩៧៧ វៀតណាមបានស្នើសុំអោយមានការជជែកកម្រិតខ្ពស់ដើម្បីពិភាក្សាបញ្ហានានាដែលមិនទាន់បានដោះស្រាយ។ ថ្ងៃ ១៨មិថុនា ១៩៧៧ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានឆ្លើយតបដោយការទាមទារអោយវៀតណាមដកអង្គភាពទ័ពរបស់ខ្លួនទាំងអស់ចេញពីតំបន់ជម្លោះ ហើយបង្កើតតំបន់គ្មានកងទ័ព រវាងកងកម្លាំងប្រឈមគ្នាទាំងពីរ។

ទាំងសងខាង មិនបានយកចិត្តទុកដាក់លើសំណើរបស់គ្នាទៅវិញទៅមកទេ ហើយកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាបានបន្តបញ្ជូនទាហានឆ្លងកាត់ព្រំដែនដើម្បីវាយប្រហារទីប្រជុំជននិងភូមិយួន។ នៅខែ កញ្ញា ១៩៧៧ កងកាំភ្លើងធំកម្ពុជាបានវាយប្រហារភូមិវៀតណាមជាច្រើនតាមបណ្ដោយព្រំដែន និងភូមិប្រាំមួយនៅខេត្តឌងថាបដែលត្រូវរុករានដោយទ័ពថ្មើរជើងកម្ពុជា។ រយៈកាលខ្លីក្រោយមក កងពលធំទាំងប្រាំមួយនៃកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាបានរុលមកប្រហែល10 kilometers (6.2 mi)រឺ (គីឡូម៉ែត)ចូលទៅក្នុងខេត្តតៃនិញ (រោងដំរី) ដែលជាទីដែលពួកគេបានសម្លាប់អសេនិកជនយួនច្រើនជាង១០០០នាក់។ ដោយខឹងដោយសារការវាយសម្រុកចូលបន្តបន្ទាប់របស់កម្ពុជា កងទ័ពប្រជាជនវៀតណាមបានប្រមូលផ្ដុំគ្នាជាប្រាំបីកងពលធំ ប៉ាន់ប្រមាណជិត៦០០០០នាក់ ផ្ដើមការវាយលុកសងសឹកនឹងកម្ពុជាវិញ។ ថ្ងៃ ១៦ធ្នូ ១៩៧៧ កងពលធំរបស់វៀតណាម ដែលមានជំនួយពីធាតុសំខាន់នៃកងទ័ពអាកាសប្រជាជនវៀតណាម បានឆ្លងកាត់ព្រំដែនតាមរយៈការបណ្ដេញចេញជាច្រើនលើកច្រើនសាដែលមានគោលដៅក្នុងការបង្ខំឱ្យរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាចរចារ។

នៅឯសមរភូមិ ពួកខ្មែរបានខាតបង់លើដីយ៉ាងលឿននូវអង្គភាពប្រយុទ្ធរបស់ខ្លួនដែលត្រូវបានរុញច្រានឱ្យដកថយវិញដោយពួកយួន។ នៅចុងខែ ធ្នូ ១៩៧៧ វៀតណាមបានទទួលបានជ័យជម្នះយោធាយ៉ាងជាក់ច្បាស់លើកម្ពុជា ដូចគ្នាដែរភាគកងទ័ពរបស់វៀតណាមបានដើរឆ្លងកាត់ខេត្តស្វាយរៀងនិងគ្រាន់តែឈប់រយៈពេលខ្លីនៃការចូលទៅទីរួមខេត្តនេះ។ ទោះបីជាភាពសាហាវនៃការសងសឹករបស់វៀតណាមយ៉ាងណាក្ដី ក៏រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជានៅតែរឹងទទឹងដដែល។ ថ្ងៃ ៣១ធ្នូ ១៩៧៧ ខៀវ-សំផនបានប្រកាសថារដ្ឋាភិបាលកម្ពុជានឹងផ្ដាច់ទំនាក់ទំនងការទូតជា បណ្ដោះអាសន្ន ជាមួយវៀតណាម ហើយរហូតដល់កងទ័ពវៀតណាមដកចេញពី ទឹកដីពិសិដ្ឋនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ ថ្ងៃ ៦មករា ១៩៧៨ កងពលធំវៀតណាមគឺនៅត្រឹមតែ38 kilometers (24 mi) រឺ (គីឡូម៉ែត្រ) ពីភ្នំពេញប៉ុណ្ណោះ តែរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានសម្រេចចិត្តដកទ័ពរបស់ខ្លួនពីកម្ពុជា ព្រោះពួកគេបានបរាជ័យដើម្បីសម្រេចគោលបំណងនយោបាយវៀតណាម។ កំឡុងការដកទ័ពចេញ កងទ័ពវៀតណាមក៏បានជម្លៀសរាប់ពាន់នាក់នៃពួកអ្នកទោសនិងពួកជនភៀសខ្លួនអសេនិក ដែលរួមមានមេដឹកនាំអនាគតលោកហ៊ុន-សែនផងដែរ។

១៩៧៨ ការរៀបចំដើម្បីការប្ដូររបប

ជំនួសអោយការចេះប្រមាណតាមរយៈការបង្ហាញកងទ័ពរបស់វៀតណាម រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានអួតថាការដកទ័ពរបស់វៀតណាមគឺជាជ័យជំនះដ៏ធំសម្រាប់កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ដែលប្រៀបធៀបរឿងនេះទៅនឹង ការបរាជ័យនៃចក្រពត្តិនិយមស.រ. នៅថ្ងៃ ១៧មេសា ១៩៧៥។ ពួកខ្មែរបានបន្តបន្ថែមអះអាងថាជ័យជំនះ ៦មករា របស់យើងលើពួកអ្នកទេសនុពន្ធនិយម គឺសត្រូវអ្នកឈ្លានពានយួនបានផ្ដល់ឱ្យក្នុងចំណោមពួកយើងនូវជំនឿចិត្តដ៏ខ្លាំងក្លាជាកម្លាំងដល់ប្រជាជននិងប្រទេសជាតិយើង ក្នុងបក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជាយើងនិងកងទ័ពបដិវត្តន៍របស់យើងហើយនៅក្នុងជួរបក្សនៃសង្គ្រាមរបស់ប្រជាជនយើង។ ពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាបានអះអាងថាទាហានកម្ពុជាម្នាក់ត្រូវស្មើនឹងទាហានយួន៣០នាក់ ដូច្នេះបើកម្ពុជាអាចបង្កើនទាហានពីរលាននាក់ពីអត្រាប្រជាជនប្រាំបីលាននាក់ អាចនឹងលុបបំបាត់ចោលប្រជាជនយួន៥០លាននាក់និងនៅមានប្រជាជនប្រាំមួយលាននាក់ទៀតដែលនៅសល់។ ជាការពិត ពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាធម្មតាមិនយកចិត្តទុកដាក់ស្ថានភាពប្រជាជននៅក្នុងប្រទេរបស់ពួកគេនិងវៀតណាមឡើយ ពួកវៀតណាម ទោះបីជាក្រក៏ពិតមែន ក៏ស្ថានភាពរូបរាងកាយល្អដែរ ដែលគ្រានោះដែរ ប្រជាជនកម្ពុជាអស់ទាំងកម្លាំងកាយ និងចិត្តដោយពលកម្មយ៉ាងលំបាកជាច្រើនឆ្នាំ ការអត់ឃ្លាន និងជំងឺដង្កាត់។

បដិរូបរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជានៅ​អតីតការិយាល័យកណ្ដាលនៅភ្នំពេញ

បន្ថែមទៅនឹងភាពខុសគ្នាខាងប្រជាជន ក៏មានភាពខុសគ្នាធំមួយទៀតរវាងសមត្ថភាពប្រយុទ្ធនៃកងទ័ពនៃប្រទេសទាំងពីរផងដែរ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧៧ វៀតណាមត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណមានទាហាន៦១៥០០០នាក់និងរថក្រោះ៩០០គ្រឿង ដែលបានគាំទ្រដោយកងទ័ពអាកាសសមាជិក១២០០០នាក់ ជាមួយយន្តហោះប្រយុទ្ធ៣០០គ្រឿង រួមមានពួកយន្តហោះទម្លាក់គ្រាប់បែកធុនស្រាលមួយពួកទៀត។ ក្នុងការប្រៀបធៀប កម្ពុជាមានកងទ័ព៧០០០០នាក់ រថក្រោះធន់ធ្ងន់តិចតួចតែប៉ុណ្ណោះ យានយន្តពាសដែក២០០គ្រឿង និងសមត្ថភាពអាកាសមានកំណត់។ ទោះបីជាប្រឈមនឹងភាពមិនស្មើគ្នាដ៏ខ្លាំងដូចនេះក៏ដោយ ក៏កម្ពុជាមិនបានបង្ហាញសញ្ញានូវការស្ទាក់ស្ទើរដែល ពេលដូចគ្នានេះដែរ កងទ័ពរបស់ខ្លួនបានបន្តវាយសម្រុកតំបន់ព្រំដែនវៀតណាម។ នៅខែ មករា ១៩៧៨ កងកម្លាំងកម្ពុជានៅតែកាន់កាប់បានភាគមួយចំនួននៃទឹកដីវៀតណាមនិងចាប់ផ្ដើមរុករានទីប្រចាំការខាងក្រៅរបស់វៀតណាមនៅក្នុងខេត្តហាទៀងទៀត។ ថ្ងៃ ២៧មករា ១៩៧៨ វៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមពឹងកងទ័ពកម្ពុជានៅតាមបណ្ដោយតំបន់ព្រំដែនឱ្យផ្ដួលរំលំរបបខ្មែរក្រហម។

ប្រឈមនឹងពីក្រោយឆាកនៃការប៉ះទង្គិចយោធា រវាងថ្ងៃ ៩មករា និង ២០កុម្ភៈ ១៩៧៨ រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសរងវៀតណាមផាន-ហៀនបានធ្វើដំណើរជាច្រើនលើកទៅប៉ីជិងដើម្បីធ្វើការពិភាក្សាជាមួយពួកអ្នកតំណាងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដែលនៅទីបំផុតបានបង្ហាញថាគ្មានបានផ្លែផ្កាអ្វីទេ។ ថ្ងៃ ១៨មករា ១៩៧៨ ចិនបានព្យាយាមសម្រុះសម្រួលការចរចារបន្ថែមរវាងកម្ពុជានិងវៀតណាម ដែលនៅពេលនោះអនុរដ្ឋមន្ត្រីប្រមុខតឹង-យិងឆវ់បានធ្វើដំណើរទៅភ្នំពេញ ដែលលោកស្រីត្រូវជួបជាមួយការតបតយ៉ាងខ្លាំងដោយពួកមេដឹកនាំកម្ពុជា។ ខណៈពេលនោះ ពួកអ្នករដ្ឋការរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានផ្ដើមធ្វើជំនួបសម្ងាត់ជាមួយសោ-ភឹម ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមនៅភូមិភាគយោធាបូព៌ារបស់កម្ពុជា ដើម្បីធ្វើផែនការការបះបោរយោធាដែលនៅពីក្រោយខ្នងដោយវៀតណាម។ កំឡុងសម័យដដែលនោះ គុណវិបត្តិនៃកងទ័ពដែលធ្លាប់មានបទពិសោធន៍ដោយកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជានៅក្នុងភូមិភាគយោធាបូព៌ាបានក្រើនរំលឹកដល់ប៉ុល-ពតអោយចាត់ទុកតំបន់នោះជាសំបុកនៃពួកក្បត់។

ដើម្បីបន្សុទ្ធភូមិភាគយោធាបូព៌ាទាំងនោះ ដែលគាត់បានដឹងថាត្រូវបានធ្វើឱ្យល្អក់កករដោយពួកវៀតណាម ប៉ុល-ពតបានបញ្ជាអង្គភាពយោធានានាមកពីភូមិភាគនិរតីផ្លា់ស់ទៅកាន់ភាគខាងកើតកម្ពុជា និងកម្ចាត់ចោលពួកក្បត់ដែលលាក់ខ្លួន។ ដោយមិនស៊ូទ្រាំនឹងការវាយប្រហារពីរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា សោ-ភឹម ក៏បានសម្លាប់ខ្លួនដែលកាលណោះឧបៈរបស់គាត់លោកហេង-សំរិនបានរត់ទៅវៀតណាម។ ថ្ងៃ ១២មេសា ១៩៧៨ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានប្រកាសខ្លួន និងវៀតណាមអាចចរចារម្ដងទៀតបានបើសិនជាវៀតណាមបោះបង់ចោលមហិច្ឆតាវាតទីនិយមរបស់ខ្លួន ហើយនិងទទួលស្គាល់អធិបតេយ្យភាពរបស់កម្ពុជា។ យ៉ាងណាមិញ ក៏ធ្លាប់មានលក្ខខណ្ឌមុនៗ ដែលស្នើឱ្យវៀតណាមសន្យាកិច្ចសន្យាជាច្រើនតាមរយៈបទឈប់បាញ់សាកល្បងរយៈពេលប្រាំពីរខែ។ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមភ្លាមៗបានបដិសេធការទាមទារនេះ ហើយ ជាការឆ្លើយតបវិញ កងពលធំកម្ពុជាពីរកងក៏បានទម្លុះរហូតដល់2 kilometers (1.2 mi) (គីឡូម៉ែត្រ) ចូលទៅក្នុងទឹកដីវៀតណាម និងបានសម្លាប់រង្គាលអសេនិកជនវៀតណាមជាង៣០០០នាក់ក្នុងភូមិបាជូកនៅខេត្តអានយ៉ាង (មាត់ជ្រូក)។

លលាដ៍ក្បាលជនរងគ្រោះនៃ​ការសម្លាប់រង្គាលបាជូក។

នៅខែ មិថុនា ១៩៧៨ កងទ័ពអាកាសវៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមទម្លាក់គ្រាប់បែកទីតាំងជាច្រើនរបស់កម្ពុជាតាមតំបន់ព្រំដែន ដែលហោះហើរប្រហែលជា៣០ជើងនៃការទម្លាក់គ្រាប់បែកក្នុងមួយថ្ងៃ និងបណ្ដាលឱ្យមានសហេតុភាពដ៏ធ្ងន់ធ្ងរលើប្រជាជនខ្មែរ។ តាមដំណាក់កាលក្នុងការប៉ះទង្គិចនោះ ពួកមេដឹកនាំដែលនៅរស់ភាគច្រើននៅភូមិភាគយោធាបូព៌ាបានរត់គេចខ្លួនចូលទៅវៀតណាម ជាទីដែលពួកគេបានប្រមូលគ្នីគ្នាក្នុងជំរុំសំងាត់ផ្សេងៗជាមួយនិងគោលបំណងនៃការបង្កើត កងទ័ពរំដោះ ដែលមានវៀតណាមនៅពីក្រោយខ្នងដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងរបបខ្មែរក្រហមរបស់ប៉ុល-ពត។ ខណៈពេលនោះដែរ ការិយាល័យនយោបាយបក្សកុម្មុយនិស្តវៀតណាមកំពុងតែប្រជុំនៅហាណូយដើម្បីពិភាក្សាយុទ្ធសាស្ត្ររបស់ខ្លួនសម្រាប់កម្ពុជា។ ដែលបានសន្និដ្ឋានថារបបខ្មែរក្រហមគឺជាតំណាងនៃចិន កំពុងតែព្យាយាមបំពេញនូវការស្រូបទាញអំណាចបន្តបន្ទាប់ពីការដកទ័ពរបស់សហរដ្ឋ។ ដូចគ្នាដែរ ចិនបានបង្ហាញឱ្យឃើញថាជាសត្រូវធំរបស់វៀតណាម និងរបបពឹងពាក់ចិននៅភ្នំពេញត្រូវតែបណ្ដេញចេញដោយកងកម្លាំងយោធាជាធម្មតា ពីព្រោះតែការយកលំនាំតាមរបស់វៀតណាមនៃលទ្ធិសង្គ្រាមប្រជាជនម៉ៅនិយមដែលមិនបានជោគជ័យទល់នឹងរចនាសម្ព័ន្ធសន្តិសុខរបស់ខ្មែរក្រហម។

ដើម្បីឆ្លុះបញ្ចាំងនូវអាកប្បកិរិយាពួកមេដឹកនាំនៃប្រទេសនេះ ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដែលគ្រប់គ្រងដោយរដ្ឋរបស់វៀតណាមបានពន្លឿនសង្គ្រាមឃោសនាប្រឆាំងនឹងពួកខ្មែរក្រហម ដែលមានសារព័ត៌មានញ៉ឹនជឹនកុម្មុយនិស្តរបស់វៀតណាមដែលស្រែកហៅរកអន្តរាគមន៍ជារឿយៗដើម្បីជួយសង្គ្រោះប្រជាជនកម្ពុជាពីភេរវកម្មក្នុងស្រុកដែលផ្ដើមឡើងដោយរបបខ្មែរក្រហម។ បន្ថែមទៀត ជំនួសឱ្យការបញ្ជូនសារអបអរសាទរដូចដែលពួកខ្លួនបានធ្វើប៉ុន្មានឆ្នាំមុន ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយវៀតណាមបានផ្លាស់ប្ដូរសម្លេងនិងបានចាប់ផ្ដើមចាត់ទុកថារដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបនរបស់ប៉ុល-ពត អៀង-សារីដូចគ្នានឹងកងទ័ពកម្ពុជាបានបន្តយុទ្ធនាការរបស់ខ្លួននៅវៀតណាម។ នៅជិតចុងខែ មិថុនា កងទ័ពវៀតណាមបានប្រមូលផ្ដុំគ្នាជាកម្លាំងការងារជាច្រើនកងពលធំដើម្បីផ្ដើមយុទ្ធនាការដែលមានគោលដៅកំណត់ច្បាស់មួយទៀតប្រឆាំងនឹងពួកខ្មែរ។ ម្ដងនេះ ពួកវៀតណាមបានរុញច្រើនកងកម្លាំងរបស់កម្ពុជាត្រឡប់ទៅកាន់ទីក្រុងខេត្ត សួង និងព្រៃវែងហើយក្រោយមកទៀតក៏បានដកថយទៅវិញ។ យ៉ាងណាមិញ ដូចដែលពួកគេបានធ្វើពីមុន កងទ័ពកម្ពុជាបានចល័តកងកាំភ្លើងធំរបស់ខ្លួនឆ្ពោះទៅកាន់ព្រំដែននិងបានបន្តបន្តក់ភូមិនានារបស់វៀតណាមហាក់បីដូចជាគ្មានអ្វីកើតឡើងទាល់តែសោះ។

អំឡុងពាក់កណ្ដាលទីពីរនៃឆ្នាំ១៩៧៨ ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានលះបង់កម្លាំងរបស់ខ្លួនជាច្រើនចំពោះយុទ្ធនាការយោធាប្រឆាំងនឹងរបបខ្មែរក្រហម ដោយការស្វែងរកជំនួយនយោបាយមកពីសហភាពសូវៀត។ ដោយការសង្ខេបខ្លីជាមួយពួកអ្នករដ្ឋការក្រសួងការបរទេសរបស់វៀតណាមនៅថ្ងៃ ២៥កក្កដា ១៩៧៨ ភារធារីសូវៀតនៅហាណូយត្រូវបានគេប្រាប់ថារដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានពង្រាយ១៤ក្នុងចំណោមកងពលធំយោធា១៧កងជានិច្ច និងកងវរសេនាធំក្នុងតំបន់១៦កងតាមបណ្ដោយព្រំដែនជាមួយវៀតណាម។ ក្រោយមកទៀត នៅដើមខែ កញ្ញា ១៩៧៨ ឡេ-ដ្វឺនបានផ្ដល់ដំណឹងដល់ឯកអគ្គរដ្ឋទូតសូវៀតថាវៀតណាមមានបំណងដោះស្រាយបញ្ហាចោទទាំងនេះទាំងស្រុងអំពីកម្ពុជានៅដើមឆ្នាំ១៩៧៩។ កាលណោះវៀតណាមកំពុងតែដាក់មូលដ្ឋាននយោបាយសម្រាប់យុទ្ធនាការប្រឆាំងនឹងកម្ពុជា នាវាសូវៀតត្រូវបានរាយការណ៍មិនត្រូវបានផ្ទុកអាវុធធន់ធ្ងន់និងយុទ្ធភណ្ឌយោធានៅឆកសមុទ្រខាមរ៉ាញទេ។ នៅខែ តុលា ១៩៧៨ វិទ្យុវៀតណាមបានផ្សព្វផ្សាយអ្វីដែលពួកគេបានអះអាងថាមានករណីជាច្រើននៃការបះបោរប្រឆាំងរបបខ្មែរក្រហម ដែលកំពុងជម្រុញពួកសមាជិកនៃយោធាកម្ពុជាឱ្យផ្ដួលរំលំបនប៉ុល-ពត អៀង-សារី រឺក៏ឱ្យរត់ទៅវៀតណាម។

នៅក្នុងចំណុចប្រែប្រួលដ៏សំខាន់មួយក្នុងការប្រណាំងគ្នានៃទំនាក់ទំនងការទូតសូវៀត-វៀតណាម និងចិន-វៀតណាម និងនៅទីបំផុតគឺជា ការលុកលុយរបស់វៀតណាមនៅកម្ពុជា នៅថ្ងៃ ៣វិច្ឆិកា ១៩៧៨ សន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពនិងសហប្រតិបត្តិការមួយត្រូវបានចុះហត្ថលេខារវាងវៀតណាមនិងសហភាពសូវៀត ដែលធានានូវដំណែលនៃជំនួយយោធាសូវៀតសំខាន់ៗក្នុងឈុតឆាក (សេណារីយ៉ូ)ថាចិនបានអន្តរាគមក្នុងការប៉ះទង្គិចគ្នានេះ។ ក្រោយមក នៅខែ វិច្ឆិកា ១៩៧៨ បញ្ជាការមួយនិងទីបញ្ជាការត្រួតពិនិត្យត្រូវបានបង្កើតឡើងសម្រាប់ការលុកលុយកម្ពុជាដែលបានរៀបចំផែនការរួចហើយ ដែលមានឧត្តមសេនីយ៍ថ្នាក់ទីមួយ (ទេសឧត្តមសេនីយ៍) ឡេ-ឌឺកអាញទទួលបន្ទុកគ្រប់គ្រងពេញទីនៃអង្គភាពយោធាវៀតណាមតាមបណ្ដោយតំបន់ព្រំដែន។ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាម ដើម្បីជំនួសឱ្យការខាតបង់ដំបូងៗនិងបានបង្កើនអង្គភាពរបស់ខ្លួនតាមបណ្ដោយព្រំដែន ដែលកែនបាន៣៥០០០០នាក់ចូលទៅក្នុងកងទ័ព។ កាលណោះដែរ ពួកទ័ពដែលកែនថ្មីៗកំពុងតែបំពេញការហ្វឹកហាត់ កងពលធំ១០កងត្រូវបានពង្រាយដាក់តាមតំបន់ព្រំដែន ឡងអាន(គោះគង) ឌងថាប និងខេត្តតៃនិញ (រោងដំរី)។ វៀតណាមក៏បានផ្លាស់ប្ដូរកងពលធំបីកងដែលឈរជើងនៅភាគខាងត្បូងលាវទៅកាន់ព្រំដែនលាវ-កម្ពុជា។ ថ្ងៃ ១៣ធ្នូ ១៩៧៨ រដ្ឋាភិបាលចិនបានព្រមានវៀតណាមថាការអត់ធ្មត់របស់ខ្លួនមានកំណត់ និងថាវៀតណាមនឹងត្រូវបានដាក់ទណ្ឌកម្ម បើសិនជាខ្លួនប្រកាន់អាកប្បកិរិយា ជិះសេះលែងដៃ (របៀបអត់បង្ហៀរ)ដូច្នេះ។

មិនតិចទេ ចំណិតចុងក្រោយនៃយុទ្ធសាស្ត្ររបស់វៀតណាមបានលេចឡើងនៅពេលដែលវៀតណាមបានប្រកាសការបង្កើតឡើងនៃរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា (រ.ស.ស.ជ.ក.) ក្នុង តំបន់រំដោះ នៃកម្ពុជា។ ហាណូយបានអះអាងរ.ស.ស.ជ.ក.គឺជាចលនាកុម្មុយនិស្តកម្ពុជាឯករាជ្យមួយដែលមានសមាជិកចេញមកពីគ្រប់វិជ្ជាជីវៈ។ លោកហេង-សំរិន ដើមឡើយជាសមាជិកមួយរូបនៃពួកខ្មែរក្រហមនិងមេបញ្ជការនៃកងពលធំទី៤កម្ពុជា ជាប្រធាននៃគណៈកម្មាការមជ្ឈិមនៃរ.ស.ស.ជ.ក.។ កាលពីមុន រ.ស.ស.ជ.ក.ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជារដ្ឋាភិបាលបដិវត្តន៍បណ្ដោះអាសន្ននៃកម្ពុជា (រ.ប.ប.ក.) ដែលរួមផ្សំដោយអតីតពួកកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម៣០០នាក់ដែលបានរត់ទៅវៀតណាម។ រ.ស.ស.ជ.ក.ជារឿយៗបានបញ្ជូនពួកអ្នកតំណាងទៅក្រៅប្រទេសក្នុងការស្វែងរកជំនួយ មុនពេលវៀតណាមបានបោះបង់ចោលគំនិត 'សង្គ្រាមប្រជាជន' ដោយអនុគ្រោះដល់យុទ្ធនាការយោធាជាធម្មតា ស្រដៀងទៅនឹងការលុកលុយរបស់សូវៀតនៅឆែកកូស្លូវ៉ាគីនៅឆ្នាំ១៩៦៨។

មិនបានធ្វើឱ្យប្រសើរជាងតាមរយៈការរីកចម្រើនខាងយោធារបស់វៀតណាម រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យរវល់តែពង្រឹងកងទ័ពរបស់ខ្លួនជាមួយជំនួយរបស់ចិន។ នៅប៉ុន្មានឆ្នាំមុនៗ ចិនបានត្រឹមតែផ្ដល់ឱ្យកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាជាមួយចំនួននៃសព្វាវុធនិងយុទ្ធភណ្ឌមានកំណត់ ក៏ប៉ុន្តែពេលដែលទំនាក់ទំនងជាមួយវៀតណាមបានកាន់តែអាក្រក់នៅឆ្នាំ១៩៧៨ ប៉ីជិងបានបង្កើតផ្លូវផ្គត់ផ្គង់បន្ថែមឆ្លងទៅកម្ពុជានិងបានបង្កើនចំណុះនៃអាវុធយោធាធុនធ្ងន់ដែលបានធ្វើដំណើរចុះមកតាមផ្លូវនីមួយៗ។ នៅមុនថ្ងៃនៃការលុកលុយរបស់វៀតណាម កម្ពុជាមានទាហាន៧៣០០០នាក់ដែលបានប៉ាន់ស្មានក្នុងភូមិភាគយោធាបូព៌ាដែលនៅជាប់ព្រំដែនវៀតណាម។ នៅពេលនោះ គ្រប់សាខាទាំងអស់នៃកងទ័ពកម្ពុជាបានពង្រឹងខ្លួនគួរអោយកត់សម្គាល់ដោយចំនួនដ៏ច្រើននៃគ្រឿងបរិក្ខាយោធាដែលផលិតនៅចិន ដែលរួមមានយន្តហោះប្រដេញ ទូកល្បាត កាំភ្លើងធំធុនធ្ងន់ កាំភ្លើងប្រឆាំងយន្តហោះ រថដឹកនិងរថក្រោះជាច្រើន។ ជាការបន្ថែម មានពួកទីប្រឹក្សាចិនរវាង១០០០០នាក់និង២០០០០នាក់ដែលមានសមត្ថភាពខាងយោធានិងអសេនិក ដែលផ្ដល់ការជួយរបស់ខ្លួនដល់របបខ្មែរក្រហម។

ការលុកលុយកម្ពុជា

ដើមឡើយនៅខែ ធ្នូ ១៩៧៨ កម្លាំងដែលបង្កើតថ្មីរបស់កម្ពុជាត្រូវបានសាកល្បងនៅពេលដែលមានការវាយលុកមួយរបស់វៀតណាម ដែលមានកងពលធំពីរ បានឆ្លងកាត់ព្រំដែននិងរំកិលទៅទីប្រជុំជនក្រចេះ គ្រានោះកងពលធំគាំទ្រផ្សេងៗទៀតត្រូវបានដាក់ពង្រាយតាមបណ្ដោយផ្លូវក្នុងតំបន់ដើម្បីកាត់ផ្ដាច់កន្ទុយដឹកជញ្ជូននៃអង្គភាពទ័ពរបស់កម្ពុជា។ ទោះបីជាកំពុងតែទទួលបាននូវជំនួយជាច្រើនពីចិនក៏ពិតមែនក្ដី ក៏កងទ័ពកម្ពុជាមិនអាចស៊ូទ្រាំនឹងការវាយលុករបស់វៀតណាមបានឡើយ ហើយក៏បានរងគ្រោះដោយសហេតុភាពដ៏ធ្ងន់ធ្ងរទៀត។ នៅទីបញ្ចប់ ថ្ងៃ ២៥ធ្នូ ១៩៧៨ វៀតណាមបានផ្ដើមការលុកលុយពេញទីដោយប្រើកងពលធំ១៣កង មានប្រមាណទាហាន១៥០០០០នាក់ដែលបានគាំទ្រយ៉ាងល្អដោយកាំភ្លើងធំធុនធ្ងន់ និងកម្លាំងអាកាស។ គ្រាដំបូង កម្ពុជាបានប្រជែងដោយផ្ទាល់នឹងកងទ័ពវៀតណាមប្រហែលជាតាមរយៈវិធីប្រយុទ្ធគ្នាជាធម្មតា ប៉ុន្តែកលយុទ្ធនេះបានហុចជាលទ្ធផលជាការខាតបង់ពាក់កណ្ដាលនៃកងទ័ពបដិវត្តន៍កម្ពុជាក្នុងរយៈពេលពីរអាទិត្យ។ បរាជ័យយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរលើសមរភូមិបានដាស់តឿនឱ្យពួកមេដឹកនាំកម្ពុជាជាច្រើនជម្លៀសខ្លួនទៅកាន់តំបន់ភាគខាងលិចនៃប្រទេសនេះ។ ថ្ងៃ ៧មករា ១៩៧៩ កងទ័ពវៀតណាមបានចូលភ្នំពេញរួមជាមួយពួកសមាជិកនៃរ.ស.ស.ជ.ក.។ នៅថ្ងៃបន្ទាប់ រដ្ឋកម្ពុជានិយមវៀតណាម ដែលគេស្គាល់ថាជាសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា (ស.ប.ក.) ត្រូវបានបង្កើតឡើងដែលមានលោកហេង-សំរិនជាប្រធានរដ្ឋ និងលោកប៉ែន-សុវណ្ណជាលេខា (អគ្គលេខាធិការ)នៃបក្សបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា។

ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ដែលមានរចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយ និងកងទ័ពជាច្រើនបានបែកខ្ចាត់ខ្ចាយគ្នាដោយការលុកលុយរបស់វៀតណាម ត្រូវបង្ខំឱ្យជ្រកកោននៅប្រទេសថៃ ជាទីដែលមានការស្វាគមន៍យ៉ាងកក់ក្ដៅដោយរដ្ឋាភិបាលថៃ។ ទោះបីជាមានការប្រជែងខាងសេដ្ឋកិច្ចដ៏លើសលប់បាននាំមកដោយពួកខ្មែរក្រហម និងពួកជនភៀសខ្លួនមកតាមក៏ពិតមែន ក៏រដ្ឋាភិបាលថៃបានផ្ដល់ជម្រកនិងការពារពួកខ្មែរក្រហមនៅឯជំរុំខាវឡាននៅខេត្តត្រាត។ ខណៈពេលនោះដែរ នៅភ្នំពេញ របបកម្ពុជាថ្មីបានព្យាយាមកសាងនូវជីវភាពសេដ្ឋកិច្ចនិងសង្គមនៃប្រទេសឡើងវិញ ដែលត្រូវបានខ្ទេចខ្ទីយ៉ាងខ្លាំងអស់ច្រើនទសវត្សនៃភាពវឹកវរនៃនយោបាយនិងសង្គ្រាមឥតឈប់ឈរ។ យ៉ាងណាមិញ កិច្ចប្រឹងប្រែងរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាថ្មីដើម្បីកសាងប្រទេសនេះឡើងវិញត្រូវរំខានយ៉ាងខ្លាំងដោយកង្វះបុគ្គលិកដែលចេះដឹងនិងមានគុណវឌ្ឍ៍ ដូចគ្នាដែរភាគច្រើននៃប្រជាជនដែលចេះដឹងបានរត់គេចចេញពីប្រទេស រឺក៏ត្រូវសម្លាប់ដោយរបបខ្មែរក្រហមកំឡុងប៉ុន្មានបួនឆ្នាំមុន។ នៅចុងឆ្នាំនោះ ការព្យាយាមរបស់របបថ្មីនៅក្នុងការកសាងជាតិត្រូវបានប្រឈមគ្នាបន្ថែមទៀតដោយពួកក្រុមតស៊ូប្រឆាំងវៀតណាមដែលកំពុងប្រតិបត្តិការតាមតំបន់ភាគខាងលិចនៃប្រទេសនេះ។

ការឆ្លើយតបពីសហគមន៍អន្តរជាតិ

រយៈពេលដ៏ខ្លី បន្ទាប់ពីការធ្លាក់ភ្នំពេញទៅឱ្យកងកម្លាំងវៀតណាម និងសម្ព័ន្ធមិត្តកម្ពុជារបស់ខ្លួន នៅខែ មករា ១៩៧៩ ពួកអ្នកតំណាងនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានដង្ហើយហៅឱ្យមានជំនួបជាបន្ទាន់នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខសហប្រជាជាតិ ដូច្នេះហើយសម្ដេចនរោត្តម-សីហនុអាចបង្ហាញករណីរបបដែលបានដួលរលំនេះ។ ទោះបីជាមានការជំទាស់ដ៏ខ្លាំងពីសហភាពសូវៀត និងឆែកកូស្លាវ៉ាគីក៏ដោយ ក៏ក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប.បានផ្ដល់ឱកាសនេះទៅដល់ព្រះសីហនុដែរ។ *ថ្វីត្បិតព្រះសីហនុខ្លួនព្រះអង្គបាននៅឃ្លាតឆ្ងាយពីការរំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្សរបស់ខ្មែរក្រហម ក៏ទ្រង់បានចោទប្រកាន់វៀតណាមថាកំពុងតែប្រើការឈ្លានពានដើម្បីរំលោភបំពានអធិបតេយ្យភាពរបស់កម្ពុជា។ ដូចគ្នានេះដែរ ទ្រង់បានទាមទារឱ្យប្រទេសក្នុងស.ប.ទាំងអស់បញ្ឈប់ជំនួយជាបណ្ដោះអាសន្នទៅវៀតណាមនិងមិនទទួលស្គាល់របបដែលបង្កើតឡើងដោយវៀតណាមមួយនេះទេ។ ជាលទ្ធផល សមាជិកមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធនៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប.បានស្នើការដោះស្រាយដែលព្រាងទុកសុំឱ្យមានបទឈប់បាញ់ និងការដកកងកម្លាំងបរទេសចេញពីកម្ពុជា ដែលត្រូវបានយល់ព្រមដោយចិន បារាំង ន័រវែស ព័រទុយហ្គាល់ សហរដ្ឋ និងសហរាជាណាចក្រ (រាជាណាចក្ររួម)។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ដំណោះស្រាយនេះមិនត្រូវបានយល់ព្រមដោយសារតែការប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំងពីសហភាពសូវៀតនិងឆែកកូស្លាវ៉ាគី។

នៅចន្លោះ១៦-១៩កុម្ភៈ១៩៧៩ វៀតណាមនិងរបបកម្ពុជាថ្មីបានធ្វើជំនួបកំពូលដែលសម្រេចបានជាមួយការចុះហត្ថលេខាប្រទេសទាំងពីរនូវសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព មិត្តភាពនិងសហប្រតិបត្តិការ។ មាត្រា២នៃសន្ធិសញ្ញាបានចែងថាសន្តិសុខវៀតណាមនិងកម្ពុជាត្រូវទាក់ទងរវាងគ្នា ដូច្នេះប្រទេសទាំងពីរនឹងជួយការពារគ្នាទៅវិញទៅមក ប្រឆាំងនឹងផែនការណ៍និងទង្វើនៃអន្ថការដោយកម្លាំងចក្រពត្តិនិយមនិងកម្លាំងប្រតិកម្មអន្តរជាតិ ដោយហេតុនោះកំពុងតែធ្វើឱ្យស្របច្បាប់នូវវត្តមាននៃកងទ័ពវៀតណាមនៅលើដីកម្ពុជា។ ឆាប់ៗបន្ទាប់មក សហភាពសូវៀត ប្រទេសសង្គមនិយមនានានៅអឺរ៉ុបខាងកើត និងឥណ្ឌាបានទទួលស្គាល់ភ្លាមៗនូវសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជាដែលបន្តុបដោយវៀតណាម។ រដ្ឋាភិបាលសូវៀតបានសរសើរជ័យជំនះគួរអោយកត់សម្គាល់របស់ស.ប.ក. និងបានបង្ហាញនូវការគាំទ្ររបស់ខ្លួនពេញទីដល់ការរីកចម្រើនរបស់របបនេះឆ្ពោះទៅកាន់សង្គមនិយម។ បន្ថែមទៀត ពួកសូវៀតបានរិះគន់យ៉ាងខ្លាំងក្លាដល់កំណត់ត្រាភេរវកម្មរបស់របបខ្មែរក្រហម ដែលពួកគេបាននិយាយបញ្ជាក់គឺត្រូវបានបង្គាប់បញ្ជាដោយចិន។

នៅក្នុងសម័យប្រជុំនៃមហាសន្និបាតស.ប.ទី៣៤ ពួកអ្នកតំណាងនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជានិងកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យទាំងពីរបានអះអាងសិទ្ធិដើម្បីតំណាងឱ្យប្រទេសរបស់ពួកគេ។ ពួកអ្នកតំណាងទាំងពីរមុននេះក៏បានប្រាប់ដល់ប្រជាជាតិសមាជិកនៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប.ថាខ្លួនជាអ្នកតំណាងស្របច្បាប់តែមួយនៃកម្ពុជានិងប្រជាជននៃប្រទេសនេះ។ ជាការឆ្លើយតប គណៈកម្មាធិការរបស់សារតាំងនៃស.ប.បានសម្រេចចិត្តទទួលស្គាល់កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដោយសម្លេងប្រាំមួយទល់នឹងបី ទោះបីជាមានកំណត្រាបង្ហូរឈាមរបស់ខ្មែរក្រហមពេលដែលនៅកាន់អំណាចក៏ដោយ។ តាមអនុលោមន៍ ពួកអ្នកតំណាងនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យមានអាសនៈក្នុងមហាសន្និបាត ដែលមានការគាំទ្រយ៉ាងខ្លាំងពីចិន។ នៅខែមករា១៩៨០ ប្រទេសទាំង២៩បានបង្កើតទំនាក់ទំនងទូតជាសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា នៅឡើយតែជាង៨០ប្រទេសទៀតនៅតែទទួលស្គាល់ភាពស្របច្បាប់នៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលបានដួលរលំហើយ។ នៅក្នុងពេលដូចគ្នានេះដែរ ពួកមហាអំណាចលោកខាងលិចនិងប្រទេសជាសមាជិកនៃសមាគមប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ (ស.ប.អ.អ. រឺ អាស៊ាន) ក៏បានបញ្ចេញនូវការបន្ទោសយ៉ាងខ្លាំងចំពោះការប្រើប្រាស់កម្លាំងទ័ពរបស់វៀតណាមដើម្បីដករបបខ្មែរក្រហមចេញ។

ប្រទេសថៃ ដែលមានព្រំដែនរួម800 kilometers (500 mi)ជាមួយកម្ពុជានិងបានធ្វើឱ្យភ័យខ្លាចជាប្រវត្តិសាស្ត្រនូវការវាតទីនិយមរបស់វៀតណាម បានទាមទារថាវៀតណាមត្រូវដកទ័ពរបស់ខ្លួនភ្លាមៗពីកម្ពុជា ដូច្នេះប្រជាជនកម្ពុជាអាចជ្រើសរើសរដ្ឋាភិបាលមួយដោយសេរីក្រៅពីអន្តរាគមន៍របស់បរទេស។ ឥណ្ឌូនេស៊ី ម៉ាឡេស៊ី ភ្វីលីពីន និងសិង្ហបុរីបានបង្ហាញនូវការគាំទ្ររបស់ខ្លួនចំពោះជំហររបស់ថៃ។ បន្ថែមទៀត អាស៊ានបានមើលឃើញការលុកលុយនិងការកាន់កាប់បន្តបន្ទាប់របស់វៀតណាមនៅកម្ពុជា ដែលទទួលបានការគាំទ្រយ៉ាងខ្លាំងដោយសូវៀត ជាការគំរាមកំហែងដែលនាំឱ្យរំខានដល់សន្តិសុខនិងស្ថេរភាពក្នុងតំបន់នេះ។ ទិដ្ឋភាពនោះត្រូវបានរួមចំណែកដោយចិន ដែលបាននបន្តដរាបណានៅតែមានការចោទប្រកាន់វៀតណាមពីការបង្ខំកម្ពុជាឱ្យចូលទៅក្នុងសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនដើម្បីបម្រើជាទីប្រចាំការក្រៅមួយនៃអនុត្តរភាពពាសពេញពិភពលោករបស់សូវៀត។ សហរដ្ឋ ដែលមិនដែលបានថែរក្សាទម្រង់នៃចំណងការទូតណាមួយជាមួយកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យរបស់ខ្មែរក្រហម បានបង្ហាញឱ្យឃើញនូវការគាំទ្រជាខ្លាំងចំពោះសមាជិកភាពនៃអតីតសត្រូវរបស់ខ្លួននៅក្នុងមហាសន្និបាតស.ប. និងបានបំពងការដង្ហើយហៅរបស់អាស៊ានដើម្បីឱ្យមានការដកកងកម្លាំងកងទ័ពវៀតណាមភ្លាមចេញពីកម្ពុជា។

ចិនលុកលុយវៀតណាម

អត្ថបទដើម: សង្គ្រាមចិន-វៀតណាម

នៅខែកុម្ភៈ១៩៧៩ ចិនបានធ្វើការសងសឹងវិញនឹងការលុកលុយរបស់វៀតណាមនៅកម្ពុជាដោយការបញ្ជូនកងទ័ពជាប្រញាប់មកតាមបណ្ដោយព្រំដែនចិន-វៀតណាម ហើយក្នុងរយៈពេលដប់ថ្ងៃបានទៅដល់ទីរួមខេត្តនានា។ ការប្រយុទ្ធបានជាប់គាំងដោយសារតែផ្លូវខ្វាត់ខ្វែងនៃឧម្មុង្គដែលពួកចិនបានជួបប្រទះ មិនថ្វីទេ កងទ័ពចិនបានកាន់កាប់បានខោបាងនៅថ្ងៃ២មីនានិងឡាងសឺននៅថ្ងៃ៤មីនា តាមរបាយការណ៍នឹងធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅកាន់ហាណូយនៅក្នុងល្បឿងយ៉ាងលឿន ទោះបីជាមិនមានលក្ខខណ្ឌល្អជាមួយខ្សែផ្គត់ផ្គង់របស់ខ្លួនក៏ដោយ។ ថ្ងៃបន្ទាប់ យ៉ាងណាក៏ដោយ របបក្រុងប៉ីជិងបានប្រកាសថាខ្លួនឹងមិនរំកិលចូលវៀតណាមកាន់តែជ្រៅទេ ដោយលេចឡើងបន្ទាប់ពីការជួបប្រទះនឹងការតស៊ូដ៏សាហាវនិងខ្លាំងក្លាដែលមិនអាចរំពឹងទុកដោយសារកងកម្លាំងវៀតណាមហ្វឹកហាត់បានល្អនិងមានបទពិសោធន៍ ដែលបានផ្គត់ផ្គង់ដោយបច្ចេកវិទ្យាអាមេរិកដែលបានបន្សល់ទុកក្រោយពីសង្គ្រាមវៀតណាម។ ដោយមានទំនុកចិត្តថាការគំរាមកំហែងនៃការលុកលុយគឺជាជោគជ័យមួយហើយ ពួកចិនបានដកទ័ពថយ ដែលបន្សល់ទុកនូវផ្លូវដានមួយនៃវិនាសកម្មដែលលាតសន្ធឹង500 kilometers (310 mi)ជាស្លាកស្នាមរបស់ខ្លួន។ រួមជាមួយជំនួយរបស់ចិនបានបាត់បងបន្ទាប់ពីសរុបកម្មវិញរបស់វៀតណាម កម្ពុជាត្រូវទុកឱ្យនៅផ្គត់ផ្គង់ខ្លួនឯង។ ទោះពីជាការបាត់បង់ទាំងស្រុងរបស់ចិនត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណខ្ពស់ជាងការបាត់បង់របស់វៀតណាម (១២-៥០០០០នាក់ប្រៀបធៀបនឹងការស្លាប់របស់វៀតណាម ចំនួនស្លាប់រឺរបួសប្រហែល១០០០០នាក់)ក៏ដោយ ក៏ការបង្វែងកងទ័ពពីកម្ពុជាបានជួយសម្រួលការលេចចេញដ៏ខ្លាំងក្នុងប្រតិបត្តិការកុបកម្មរបស់ខ្មែរក្រហមដែរ ដែលវាធ្វើឱ្យមិនអាចចៀសផុតសម្រាប់របបស.ប.ក.ក្មេងខ្ចីនៅកម្ពុជាឱ្យមានការកែនកងទ័ពនិងតម្រូវឱ្យវៀតណាមដាក់កងទ័ពមួយភាគធំរបស់ខ្លួនតាមបណ្ដោយព្រំដែនចិន-វៀតណាម។

ការតស៊ូផ្ទៃក្នុងដើម្បីរបបថ្មី

នៅពេលដែលរបបខ្មែរក្រហមត្រូវបានដកចេញពីអំណាចក្នុងខែមករា១៩៧៩ ប្រជាជនកម្ពុជាមានជំនឿថាសន្តិភាពនិងសេរីភាពនឹងបានត្រឡប់មកកាន់ប្រទេសពួកគាត់វិញ។ ជំនឿរបស់ពួកគាត់ត្រូវបានពង្រឹងដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ដែលបានប្រកាសនៅឆ្នាំ១៩៨១ ដែលបានថ្លែងចំៗថាកម្ពុជាគឺជារដ្ឋឯករាជ្យ សន្តិភាពដែលអំណាចជារបស់ប្រជាជន។ យ៉ាងណាមិញ មានភាពផ្ទុយគ្នាយ៉ាងខ្លាំងរវាងអ្វីដែលបានសរសេរក្នុងរដ្ឋនុញ្ញកម្ពុជានិងការពិត ពីព្រោះដោយសារតែប្រជាជនកម្ពុជាបានចាប់ផ្ដើមអស់សង្ឃឹមក្នុងអ្វីដែលពួកគាត់បានមើលឃើញតាមរយៈការកាន់កាប់របស់វៀតណាមក្នុងប្រទេសរបស់ពួកគាត់ ផ្ទុយពីការរំដោះដែលបានធ្វើអោយពួកគាត់រួចពីភាពឃោរឃៅព្រៃផ្សៃនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ ការកត់សម្គាល់នោះត្រូវបានជំនួយដោយអវត្តមាននៃពួកទីប្រឹក្សាវៀតណាមដែលបានធ្វើការនៅគ្រប់ជាន់ថ្នាក់នៃរដ្ឋភិបាលកម្ពុជារបស់ហេងសំរិន។ នៅឆ្នាំ១៩៨៦ ជាឧទាហរណ៍ មានទីប្រឹក្សាវៀតណាមម្នាក់សម្រាប់គ្រប់រដ្ឋមន្ត្រីគណៈរដ្ឋមន្ត្រីកម្ពុជានិងទីប្រឹក្សាម្នាក់សម្រាប់អនុរដ្ឋមន្ត្រីបីរូបរបស់ពួកគេ។ បន្ថែមទៀត វាត្រូវបានរាយការណ៍ថាការសម្រេចចិត្តចុងក្រោយដែលធ្វើឡើងដោយរដ្ឋមន្ត្រីកម្ពុជាត្រូវទទួលការយល់ព្រមជាចុងក្រោយពីទីប្រឹក្សាវៀតណាម ដែលជាធម្មតាបានតម្រូវឱ្យធ្វើតាមគោលនយោបាយ។

ជំរុំតាមព្រំដែនដែលមានអរិភាពនឹងស.ប.ក. ១៩៧៩-១៩៨៤។ ជំរុំរ.រ.ជ.ប.ខ. បានបង្ហាញក្នុងពណ៌ខ្មៅ។

ដើម្បីតស៊ូនឹងការកាន់កាប់របស់វៀតណាមនៅកម្ពុជានិងរបបដែលពួកគេបានបន្តុបឡើង ខ្មែរក្រហមបានស្រែកហៅឱ្យប្រជាជនខ្មែរចេញមកដើម្បីបង្រួបបង្រួមនិងវាយប្រយុទ្ធប្រឆាំងពួកយួន។ យ៉ាងណាមិញ ដោយសារតែភាពព្រៃផ្សៃដែលពួកគេធ្លាប់បានឆ្លងកាត់ក្រោមរបបដែលបានដួលរលំ ខ្មែរភាគច្រើនមានជំនឿថាចលនានយោបាយណាមួយដែលមានបំណងក្នុងការស្ដារសេរីភាពជាតិត្រូវតែប្រឆាំងទាំងខ្មែរក្រហមនិងយួន។ ជាការឆ្លើយតបទៅបុរេលក្ខខណ្ឌដូច្នេះ ចលនាដែលមិនមែនកុម្មុយនិស្តពីរត្រូវបង្កើតឡើងដើម្បីប្រឆាំងនឹងការកាន់កាប់របស់វៀតណាម។ ក្រុមទីមួយ គឺជាអង្គការស្លាបស្ដាំ និងនិយមលោកខាងលិច ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅខែតុលា១៩៧៩ដោយអតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីសឺន-សាន និងត្រូវបានគេហៅថារណសិរ្សរំដោះជាតិប្រជាជនខ្មែរ (រ.រ.ជ.ប.ខ.)។ រ.រ.ជ.ប.ខ.បានប្រតិបត្តិការពីជំរុំជនភៀសខ្លួនជាច្រើនតាមព្រំដែនថៃ-កម្ពុជា ដែលបានត្រួតត្រារាប់ពាន់នាក់នៃពួកអសេនិកជន (ជនស៊ីវិល)។ នៅចំណុចកំពូលរបស់ខ្លួន សាខាប្រដាប់អាវុធនៃរ.រ.ជ.ប.ខ.ត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណមានពួកយុទ្ធជនរវាង១២០០០នាក់និង១៥០០០នាក់ ប៉ុន្តែមួយភាគបីនៃចំនួននោះគឺត្រូវបានបាត់បង់តាមរយៈការប្រយុទ្ធគ្នានិងរមត់កំឡុងការវាយលុករដូវប្រាំងរបស់វៀតណាមនៅឆ្នាំ១៩៨៤-៨៥។ មិនតិចណាស់ណាទេ រ.រ.ជ.ប.ខ.បានបន្តប្រតិបត្តិការជាក្រុមតូចៗ ដោយការំខានពួកយួននិងសម្ព័ន្ធមិត្តកម្ពុជារបស់ពួកគេដោយការប្រើប្រាស់កលយុទ្ធទ័ពព្រៃ។

អង្គការមិនមែនកុម្មុយនិស្តដ៏ទៃទៀតគឺជារណសិរ្សបង្រួបបង្រួមជាតិដើម្បីកម្ពុជាឯករាជ្យ សន្តិភាព អព្យាក្រឹត និងសហប្រតិបត្តិការ បានបង្កើតឡើងដោយព្រះសីហនុនិងត្រូវបានគេស្គាល់ដោយពាក្យកាត់ជាភាសាបារាំងថាហ៊្វុនស៊ីនប៉ិច (FUNCINPEC)។ អង្គការនេះត្រូវបានបង្កើតបន្ទាប់ពីព្រះសីហនុបានរឹតចំណងជាមួយខ្មែរក្រហមដែលបន្តបន្ទាប់ការតំណាងរបស់ទ្រង់ពាក់កណ្ដាលនៅក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប.។ ពេលដូចគ្នា អ្នកដឹកនាំហ៊្វុនស៊ីនប៉ិច ព្រះសីហនុបានសុំអោយមហាសន្និបាតស.ប.ដើម្បីបណ្ដេញចេញពួកអ្នកតំណាងខ្មែរក្រហមចំពោះបទឧក្រិដ្ឋរបស់ពួកគេកាលដែលនៅក្នុងអំណចនិងដើម្បីរក្សាអាសនៈរបស់កម្ពុជាឱ្យទំនេរនៅស.ប.លើមូលដ្ឋានមិនថាតែពួកខ្មែរក្រហម រឺក៏ ស.ប.ក.ដែលបន្តុបដោយវៀតណាមឱ្យមានអាណត្តិដើម្បីតំណាងឱ្យប្រជាជនកម្ពុជា។ ទ្រង់ក៏បានរិះគន់អាស៊ានចំពោះការទទួលស្គាល់បន្តនូវពួកខ្មែរក្រហម និងរិះគន់ចំៗប្រទេសថៃចំពោះការជួយការដឹកជញ្ជូនសព្វាវុធរបស់ចិនធ្វើដំណើរតាមទឹកដីរបស់ខ្លួនដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ក្រុមកុម្មុយនិស្តដែលគេស្គាល់គ្រប់គ្នា។ ទោះបីជាមានកម្លាំង ប្រសិទ្ធភាព និងប្រជាប្រិយភាពនៃរ.រ.ជ.ប.ក.និងហ៊្វុនស៊ីនប៉ិចក៏ដោយ ក៏ក្រុមតស៊ូទាំងពីរត្រូវបានញាំញីដោយការបែងចែកគ្នានៅខាងក្នុងដែលបានបង្កដោយសារកង្វះសាមគ្គីភព ការដណ្ដើមតំណែងជាមេដឹកនាំ អំពើពុករលួយនិងបានពោលអះអាងថាមានការរំលោភបំពានសិទ្ធិមនុស្ស។

នៅប៉ុន្មានថ្ងៃដំបូងនៃការកាន់កាប់របស់វៀតណាម ក្រុមតស៊ូរបស់កម្ពុជាមានការទាក់ទងគ្នាមានកំណត់ជាមួយគ្នាទៅវិញទៅមកដោយសារតែភាពទីទៃពីគ្នា។ ថ្វីត្បិតខ្មែរក្រហមបានពេញចិត្តជំនួយអន្តរជាតិជាទូទៅក៏ដោយ ក៏នៅឆ្នាំ១៩៨០ អង្គការនេះគឺស្ថិតនៅក្រោមសម្ពាធដើម្បីធ្វើកំណែទម្រង់ខ្លួនឯងពីសហគមន៍អន្តរជាតិ។ អាស៊ាន ដែលបាននៅពីក្រោយខ្នងខ្មែរក្រហមគ្រប់ទីកន្លែង ការប្រឈមមុខការទូតគ្នាទាំងអស់ជាមួយរបបស.ប.ក.ក្នុងមហាសន្និបាតស.ប.នៅឆ្នាំ១៩៧៩ បានជម្រុញពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមដាក់រូបភាពដែលប្រឡាក់ឈាមពីក្រោយខ្លួនដើម្បីចូលរួមកម្លាំងជាមួយចលនាមិនមែនកុម្មុយនិស្តដទៃទៀត។ យ៉ាងណាមិញ គំនិតនៃការបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពមួយជាមួយខ្មែរក្រហមដើមឡើយបង្កឱ្យមានកម្រិតពិតប្រាកដនៃភាពមិនងាយស្រួលក្នុងរង្វង់ពួកអ្នកដឹកនាំហ៊្វុនស៊ីនប៉ិចនិងរ.រ.ជ.ប.ខ. ពីព្រោះតែក្រុមទាំងពីររខានចិត្តអំពីការចូលរួមជាមួយអង្គការកុម្មុយនិស្តដែលល្បីឈ្មោះចំពោះភាពព្រៃផ្សៃរបស់ខ្លួន។ មិនតិចទេ ដើមឡើយនៅឆ្នាំ១៩៨១ ព្រះសីហនុនិងសឺន-សានបានចាប់ផ្ដើមភ្ជាប់គ្នាក្នុងការជជែកពិភាក្សាជាមួយខៀវ-សំផន ប្រធាននៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែលដួលរលំ ដើម្បីពិភាក្សាលទ្ធភាពនៃការបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពមួយ។

នៅក្នុងការជជែកពិភាក្សារួបរួមគ្នាខែសីហា១៩៨១រវាងអង្គការទាំងបីបានបង្ហាញថាបរាជ័យដែលជាលទ្ធផលនៃការចូលចិត្តប្រឆាំងគ្នា។ ព្រះសីហនុ ដែលបានខ្លាចការលេចចេញជាថ្មីនៃខ្មែរក្រហម បានស្នើថាក្រុមតស៊ូទាំងអស់គ្មានអាវុធខ្លួនឯងទេ បន្ទាប់ពីការដកកងទ័ពរបស់វៀតណាមចេញពីកម្ពុជា។ ខណៈពេលនោះ សឺន-សាមបានទាមទារថារ.រ.ជ.ប.ក.គឺជាអង្គការនាំមុខគេក្នុងសម្ព័ន្ធភាពដែលបានដាក់ស្នើ និងពួកមេដឹកនាំនៃខ្មែរក្រហមបានព្រមព្រៀងភាគច្រើនដោយសារតែភាពឃោរឃៅនៅកម្ពុជាត្រូវបានគេនិរទេសទៅចិន។ ប្រឆាំងនឹងបុរេលក្ខខណ្ឌទាំងនេះ ខៀវ-សំផនបានរំលឹកគូប្រជែងរបស់គាត់ថាស្វ័យភាពនសខ្មែរក្រហមនិងកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យមិនគួរត្រូវបានគេផាត់ចេញទេ។ សិង្ហបុរីថ្ងៃ២២វិច្ឆិកា១៩៨២ ដែលមានការនៅពីក្រោយខ្នងដោយអាស៊ាន បានស្នើសុំថាឱ្យអង្គការទាំងបីបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះដោយមានអំណាចក្នុងការធ្វើសម្រេចចិត្តស្មើៗគ្នាក្នុងសម្ព័ន្ធភាពនេះ។ សំណើរបស់សិង្ហបុរីត្រូវបានស្វាគមន៍ដោយព្រះសីហនុ ដែលទ្រង់មានជំនឿថាវាគឺជាការព្រមព្រៀងដ៏យុត្តិធម៌មួយសម្រាប់ចលនាមិនមែនកុម្មុយនិស្ត។

ខៀវ-សំផន ម្យ៉ាងទៀត បានច្រានចោលនូវគំនិតនោះ ដោយមើលឃើញថាវាជាការប៉ុនប៉ងដោយព្រះសីហនុ និងសឺន-សានដើម្បីដាក់ខ្មែរក្រហមឱ្យនៅដាច់ឆ្ងាយ។ យ៉ាងណាមិញ ព្រះសីហនុបានដឹងថាជំនួយរបស់ចិននឹងមិនធ្វើឱ្យមានប្រយោជន៍ដល់ហ៊្វុនស៊ីនប៉ិចឡើយលុះត្រាតែទ្រង់បង្កើតការសន្យារួមគ្នាខ្លះនិងភ្ជាប់ខ្មែរក្រហមលើលក្ខខណ្ឌរបស់ពួកទ្រង់។ ដូច្នេះហើយ ក្នុងខែកុម្ភៈ១៩៨២ ព្រះសីហនុបានជួបជាមួយខៀវ-សំផនននៅប៉ីជិងដើម្បីដោះស្រាយភាពផ្សេងដោយឡែកគ្នារបស់ពួកគេ។ ក្នុងអ្វីដែលគាត់បានរៀបរាប់ជាសម្បទានមួយផ្សេងទៀត ខៀវ-សំផនបានស្នើឱ្យមានការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះដោយគ្មានការធ្វើបូរណកម្មក្រុមតស៊ូដទៃទៀចូលទៅក្នុងស្ថាប័ននានាដែលបានភ្ជាប់ជាមួយកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យឡើយ។ ប៉ុន្តែគាត់បានសង្កត់ យ៉ាងណាៗ ថាគ្រប់ភាគីទាំងអស់ត្រូវតែការពារលក្ខណៈស្របច្បាប់នៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យជារដ្ឋពេញច្បាប់ដែលតំណាងឱ្យកម្ពុជាលើឆាកពិភពលោក។ នៅខែឧសភា១៩៨២ ជាមួយការជម្រុញនៃព្រះសីហនុ សឺន-សានបានសម្រេចចិត្តបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះដែលមានពួកខ្មែរក្រហម។

ថ្ងៃ២២មិថុនា១៩៨២ ពួកមេដឹកនាំនៃអង្គការទាំងបីបានធ្វើឱ្យការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះរបស់ខ្លួនជាផ្លូវការដោយការចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងមួយដែលមានការគាំទ្រដោយថៃដែលបង្កើតឡើងនូវរដ្ឋាភិបាលចម្រុះកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (រ.ច.ក.ប.)។ ដោយអនុលោម គណៈរដ្ឋមន្ត្រីនៅខាងក្នុងរបស់រ.ច.ក.ប.មានព្រះសីហនុជាប្រធាននៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ខៀវ-សំផនជាអនុប្រធានទទួលបន្ទុកការបរទេសនិងសឺន-សានជានាយករដ្ឋមន្ត្រី។ ក្រោមគណៈរដ្ឋមន្ត្រីខាងក្នុងគឺជាគណៈកម្មាធិការដោយឡែកប្រាំមួយទទួលខុសចំពោះ ការការពារជាតិ សេដ្ឋកិច្ចនិងហិរញ្ញវត្ថុ សង្គមកិច្ច និងសុខភាពសាធារណៈ កិច្ចការយោធា និងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ (ឃោសនាការ)។ នៅឆ្នាំ១៩៨៧ កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនៅតែកាន់តំណែងសមាជិកភាពរបស់ខ្លួននៅក្នុងមហាសន្និបាតស.ប.ដដែល ទោះបីជាខ្លួនខ្វះនូវលក្ខណៈវិនិច្ឆ័យនៃរដ្ឋភាពដែលរួមមានប្រជាជន ទឹកដី រដ្ឋាភិបាល និងអាជ្ញាធរជាន់ខ្ពស់ ក្នុងនោះព្រំដែននៃប្រទេសមួយ។ ទោះបីជាមានការកំណត់ទាំងនោះក៏ដោយ ក៏កម្លាំងនៃក្រុមប្រដាប់អាវុធទាំងបីក្នុងរ.ច.ក.ប.បានបន្តប្រយុទ្ធនឹងកងទ័ពវៀតនាមដើម្បីសម្រេចនូវគោលដៅរបស់ខ្លួនក្នុងការធ្វើឱមានឡើងនូវការអនុវត្តសន្និសីទអន្តរជាតិស្ដីពីកម្ពុជានិងអ្នកដទៃដែលទាក់ទិននឹងដំណោះស្រាយរបស់មហាសន្និបាតស.ប.។

កំណែទម្រង់និងការដកទ័ពវៀតណាម

ភ្នំតាមបណ្ដោយព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃភាគខាងជើងនៃផ្លូវរវាងសីសុផុននិងអារញ្ញប្រាថេត។ ទាំងនេះគឺកន្លែងមួយក្នុងចំណោមតំបន់ដែលយុទ្ធជនខ្មែរក្រហមបានលាក់ខ្លួននៅក្នុងសម័យផែនការក៥។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ ពេលដែលពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានផ្ដើមការលុកលុយរបស់ខ្លួននៅកម្ពុជាដើម្បីដករបបខ្មែរក្រហមចេញ ពួកគេមិនបានរំពឹងទុកនូវប្រតិកម្មអវិជ្ជមានពីសហគមន៍អន្តរជាតិឡើយ។ យ៉ាងណាមិញ ក៏ព្រឹត្តិការណ៍នេះដែលបានតាមបន្តបន្ទាប់ដោយការលុកលុយបានបង្ហាញថាពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានពិចារណាខុសយ៉ាងខ្លាំងនូវការឈឺឆ្អាលរបស់អន្តរជាតិជាច្រើនចំពោះករណីរបស់ខ្លួន។ ជំនួសឱ្យការគាំទ្រវៀតណាម ប្រទេសសមាជិកភាគច្រើននៃអង្គការសហប្រជាជាតិបានប្រកាសមិនយល់ស្របឱ្យពួកយួនប្រើកម្លាំងប្រឆាំងកម្ពុជាឡើយ និងថែមទាំងនាំឱ្យរស់រានអង្គការខ្មែរក្រហមដែលបានរិះគន់យ៉ាងខ្លាំងថាភ្លាមបានគ្រប់គ្រងប្រទេសនេះជាមួយនឹងភាពព្រៃផ្សៃដូចគ្នា។ ដូច្នោះហើយ ច្រើនជាបញ្ហាកងទ័ពតៀត កម្ពុជាភ្លាមៗក៏បានវិវត្តទៅជាបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចនិងការទូតមួយសម្រាប់វៀតណាមលើសង្វៀនអន្តរជាតិទៀត។ អស់រយៈពេលពេញមួយទសវត្សនេះក្នុងនោះវៀតណាមបានកាន់កាប់កម្ពុជាជិតខាង រដ្ឋាភិបាលវៀតណាម និងរបបស.ប.ក.ដែលត្រូវបានបន្តុបឡើងត្រូវបានដាក់លើរង្វង់ជុំវិញនៃសហគមន៍អន្តរជាតិ។

ជំហរនយោបាយសហគមន៍អន្តរជាតិចំពោះកម្ពុជាធ្វើឱ្យមានការប៉ះពាល់យ៉ាងខ្លាំងដល់សេដ្ឋកិច្ចវៀតណាម បានខ្ទេចខ្ទាំរួចទៅហើយដោយសារតែជម្លោះនៅបន្តជាច្រើនទសវត្ស។ សហរដ្ឋ ដែលមានបានត្រៀមដាក់ទណ្ឌកម្មក្នុងជំហរប្រឆាំងនឹងវៀតណាម បានបញ្ចុះបញ្ចូលប្រទេសដទៃៗនៃអង្គការសហប្រជាជាតិដើម្បីដកវៀតណាមនិងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជាចេញពីមូលនិធិត្រូវការច្រើនដោយការបដិសេធប្រទេសទាំងពីរពីសមាជិកភាពទៅនឹងអង្គការអន្តរជាតិសំខាន់ៗដូចជា ធនាគារពិភពលោក ធនាគារអភិវឌ្ឍអាស៊ី និងមូលនិធិរូបិយបណ្ណអន្តរជាតិ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ជប៉ុនបានបង្កើនសម្ពាធដោយការបញ្ឈប់ជំនួយសេដ្ឋកិច្ចជាបណ្ដោះអាសន្នទាំងអស់ដល់វៀតណាម និងបានក្រើនរំលឹកពួកមេដឹកនាំវៀតណាមថាជំនួយសេដ្ឋកិច្ចនឹងបន្តតែនៅពេលដែលវៀតណាមកែប្រែគោលនយោបាយរបស់ខ្លួនចំពោះកម្ពុជា ការប្រកួតប្រជែងចិន-សូវៀតនិងបញ្ហានៃប្រជាជនទូក។ ស៊ុយអែត ដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាអ្នកគាំទ្រដ៏រឹងមាំបំផុតរបស់វៀតណាមនៅលោកខាងលិច ក៏បានពិចារណាការកាត់បន្ថយការសន្យាផ្ដល់ឱ្យរបស់ខ្លួនដល់ប្រទេសកុម្មុយនិស្តពេលដូចគ្នាដែរស្ទើរតែគ្រប់ប្រទេសផ្សេងៗបានលុបចោលជំនួយរបស់ខ្លួន។

ជាការបន្ថែមចំពោះសម្ពាធខាងក្រៅទៀត គោលនយោបាយក្នុងស្រុកបានអនុវត្តដោយរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមតាំងពីឆ្នាំ១៩៧៥បានសឱ្យឃើញថាអប្រសិទ្ធិភាពយ៉ាងខ្លាំងក្នុងការដាស់កំណើនសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសនេះ។ តាមរយៈការកសាងតាមបែបសូវៀតនៃការធ្វើផែនការសេដ្ឋកិច្ចកណ្ដាល វៀតណាមបានដាក់ការសង្កត់ភាគច្រើនលើការអភិវឌ្ឍនូវឧស្សាហកម្មធុនធ្ងន់ ដែលគ្រានោះផលិតកម្មខាងវិស័យការផលិតកសិកម្មនិងភ្លើងមិនបានរីកចម្រើនឡើយ។ បន្ថែមទៀត ការប៉ុនប៉ងជាច្រើនដើម្បីធ្វើសញ្ជាតូបនីយកម្មសេដ្ឋកិច្ចនៅវៀតណាមភាគខាងត្បូងបន្ទាប់ពីការបង្រួបបង្រួមឡើងវិញថែមទាំងហុចលទ្ធផលជាចលាចលទៀត តាមរយៈទិន្នផលសេដ្ឋកិច្ចត្រូវបានថយចុះដោយបំលាស់ទីនៃប្រជាជនទៅទូ។ ជាការបន្ថែមដល់គោលនយោបាយសេដ្ឋកិច្ចបរាជ័យទាំងនោះ វៀតណាមបានថែរក្សាកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធដ៏ធំបំផុតទីបួនក្នុងពិភពលោក ដែលមានទាហានជាទៀងទាត់១,២៦លាននាក់បំពាក់អាវុធ។ ជាលទ្ធផល រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមត្រូវតែចំណាយមួយភាគបីនៃថវិការបស់ខ្លួនលើយោធានិងយុទ្ធនាការនៅម្ពុជា ទោះបីជាទទួលបាន$១,២រយកោដិជាជំនួយយោធារៀងរាល់ឆ្នាំមកពីសហភាពសូវៀត ដូច្នេះហើយកំពុងតែរំខានដល់ការពុះពារខាងសេដ្ឋកិច្ចរបស់វៀតណាម។

ដើម្បីចៀសវាងភ្ជាប់ខ្លួនក្នុងជម្លោះដែលកំពុងធ្វើឱ្យចុះខ្សោយជាមួយក្រុមតស៊ូក្នុងតំបន់ផ្សេងៗក្នុងបរិបទនៃសម្ពាធរបស់អន្តរជាតិ វៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមដកកងកម្លាំងយោធារបស់ខ្លួនពីកម្ពុជានៅដើមឆ្នាំ១៩៨២ដដែល។ ក៏ប៉ុន្តែដំណើរការនៃការដកទ័ពចេញបានប្រព្រឹត្តទៅដោយវៀតណាមខ្វះនូវការពិនិត្យផ្ទៀងផ្ទាត់របស់អន្តរជាតិ ដូច្នេះពួកអ្នកអង្កេតជាធម្មតាបានបំភ្លេចចលនានៃកងទ័ពវៀតណាមជាការវិលវល់តែប៉ុណ្ណោះ។ ដើម្បីដកថយពីកម្ពុជា វៀតណាមបានបញ្ចេញឱ្យឃើញនូវយុទ្ធសាស្ត្រប្រាំដំណាក់កាលដែលគេស្គាល់ថាជាផែនការក៥នៅឆ្នាំ១៩៨៤ ដែលត្រូវបានប្រឌិតឡើងដោយឧត្តមសេនីយ៍ឡេ-ឌឹកអាញ ដែលបានដឹកនាំយុទ្ធនាការរបស់វៀតណាមនៅកម្ពុជា។ ដំណាក់កាលទីមួយត្រូវឱ្យកងទ័ពវៀតណាមកាន់កាប់មូលដ្ឋានទ័ពនៃពួកក្រុមប្រដាប់អាវុធនៅភាគខាងលិចកម្ពុជានិងតាមបណ្ដោយព្រំដែនជាមួយប្រទេសថៃ។ ដំណាក់កាលបន្ទាប់ៗរួមមានការបិទច្រកព្រំដែនជាមួយថៃ ដោយការកម្ទេចពួកក្រុមតស៊ូក្នុងតំបន់ ដែលផ្ដល់នូវសុវត្ថិភាពដល់ប្រជាជន និងការកសាងឡើងនូវកងទ័ពបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា។ ពួកអ្នកអង្កេតបរទេសបានជឿថាកងទ័ពវៀតណាមបានសម្រេចដំណាក់កាលទីមួយនៃផែនការក៥កំឡុងការវាយលុយរដូវប្រាំង១៩៨៤-៨៥ ដែលនៅពេលនោះជំរុំមូលដ្ឋានទ័ពនៃពួកក្រុមតស៊ូប្រឆាំងវៀតណាមត្រូវបានលុកលុយរាតត្បាត។ ក្រោយមកទៀត ភាគច្រើននៃកងពលធំវៀតណាមដប់កងត្រូវបានគេចាត់ចែងដើម្បីប្រតិបត្តិការតាមទល់ដែន ដែលមានសេសសល់រស់នៅនៅក្នុងខេត្តសំខាន់ៗដើម្បីការពារប្រជាជនក្នុងតំបន់និងដើម្បីបង្វឹកកងទ័ពកម្ពុជា។

នៅឆ្នាំ១៩៨៥ ការឃ្លាតឆ្ងាយពីអន្តរជាតិនិងភាពលំបាកលំបិនខាងសេដ្ឋកិច្ចបានបង្ខំឱ្យវៀតនាមពឹងផ្អែកបន្ថែមហើយបន្ថែមទៀតលើជំនួយរបស់សហភាពសូវៀត។ កំឡុងការលុកលុយរបស់ចិននៅខែកុម្ភៈ១៩៧៩ សហភាពសូវៀតាបានផ្ដល់ជំនួយកងទ័ពដែលមានតម្លៃ$១.៤រយកោដិដល់វៀតណាម តួលេខមួយថាបានដល់កំពូល$១,៧រយកោដិក្នុងសម័យរវាង១៩៨១និង១៩៨៥។ បន្ទាប់មក ដើម្បីជួយវៀតណាមអនុវត្តផែនការប្រាំឆ្នាំលើកទីបីរបស់ខ្លួន (១៩៨១-១៩៨៥) សហភាពសូវៀតបានផ្ដល់សរុប$៥,៤រយកោដិដល់រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមសម្រាប់ការចំណាយរបស់ខ្លួន និងជំនួយសេដ្ឋកិច្ចនៅទីបំផុតបានឈានដល់$១,៨រយកោដិជាប្រចាំឆ្នាំ។ សហភាពសូវៀតក៏បានផ្ដល់៩០ភាគរយនៃការទាមទាររបស់វៀតណាមចំពោះវត្ថុធាតុដើមកម្រៗនិង៧០ភាគរយកនៃការនាំចូលមកវិញនូវគ្រាប់ធញ្ញជាតិ។ ទោះបីជាតួលេខនេះរំលឹកដល់សហភាពសូវៀតគឺជាសម្ព័ន្ធមិត្តដែលអាចពឹងពាក់បាន ដោយក្នុងចិត្តទៅពួកមេដឹកនាំសូវៀតមិនបានពេញចិត្តជាមួយការប្រើប្រាស់ដៃរបស់ហាណូយនៃស្ថានភាពដែលមិនអាចផ្លាស់ប្ដូរក្នុងកម្ពុជានិបានបង្ហាញនូវបន្ទុកនៃកម្មវិធីជំនួយរបស់ខ្លួនដល់វៀតណាមជាប្រទេសរបស់ខ្លួនកំពុងតែបានទទួលរងកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចទៀត។ នៅឆ្នាំ១៩៨៦ ចលនាសូវៀតបានប្រកាសថានឹងកាត់បន្ថយជំនួយដល់ប្រទេសជាតិជាមិត្ត ចំពោះវៀតណាមការកាត់បន្ថយទាំងនោះមានន័យថាជាការខាតបង់២០ភាគរយនៃជំនួយសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួននិងមួយភាគបីនៃជំនួយយោធារបស់ខ្លួន។

១០ឆ្នាំនៃការកាន់កាប់របស់វៀតណាមនៅកម្ពុជាបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការនៅថ្ងៃ២៦កញ្ញា១៩៨៩ នៅពេលនោះការកម្រិតទ័ពដែលនៅសល់ចុងក្រោយនៃកងទ័ពវៀតណាមត្រូវបានដកចេញ។ ពួកទាហានវៀតណាមដែលកំពុងតែចាកចេញទទួលបានការផ្សាយជាសាធារណៈនិងអឹកធឹកជាខ្លាំងពេលដែលពួកគេបានធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ភ្នំពេញ រដ្ឋធានីនៃកម្ពុជា។

ដើម្បីផ្សារភ្ជាប់ជាមួយសហគមន៍អន្តរជាតិ និងដើម្បីដោះស្រាយប្រឈមនឹងការប្រកួតប្រជែងខាងសេដ្ឋកិច្ចបាននាំមកនូវដោយការផ្លាស់ប្ដូរក្នុងសហភាពសូវៀតនិងអឺរ៉ុបខាងកើត ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានសម្រេចចិត្តដើម្បីចាប់ផ្ដើមនូវកំណែទម្រង់បន្តបន្ទាប់។ នៅក្នុងសមាជបក្សជាតិទី៦នៅខែធ្នូ១៩៨៦ ថ្មីៗបានតែងតាំងអគ្គលេខានៃប.ក.វ. ង្វៀន-វ៉ាន់លីញបានណែនាំនូវកំណែទម្រង់ដ៏សំខាន់មួយដែលគេស្គាល់ថាឌយម៉ឺយ ពាក្យជាភាសាវៀតណាមសម្រាប់ បុននវកម្ម ដើម្បីកែសម្រួលបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចរបស់វៀតណាម។ យ៉ាងណាមិញ ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានសម្រេចថាស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចធ្ងន់ធ្ងររបស់វៀតណាមមកពីលទ្ធផលនៃការឃ្លាតឆ្ងាយពីអន្តរជាតិដែលបានបន្តដោយការលុកលុយរបស់ខ្លួននៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយថាចំពោះឌយម៉ឺយគឺជាជោគជ័យដែលវាតម្រូវឱ្យមានការផ្លាស់ប្ដូរដាច់ខាតក្នុងគោលនយោបាយការពារជាតិនិងការបរទេស។ ជាបន្តបន្ទាប់ នៅខែមិថុនាឆ្នាំ១៩៨៧ ការិយាល័យនយោបាយវៀតណាមបានអនុវត្តតាមយុទ្ធសាស្ត្រការពារថ្មីមួយក្នុងដំណោះស្រាយលេខ២ កំពុងតែហៅឱ្យមានការដកទាហានវៀតណាមទាំងស្រុងចេញពីភារកិច្ចអន្តរជាតិ ការកាត់បន្ថយមួយដោយទំហំនៃកងទ័ពតាមរយៈការបន្ធូរបន្ថយនៃទាហាន៦០០០០០នាក់និងការបង្កើតឡើងនូវការកំណត់អត្រាសម្រាប់ការចំណាយរបស់យោធា។

ក្រោយមកទៀត នៅថ្ងៃ១៣ឧសភា១៩៨៨ ការិយាល័យនយោបាយវៀតណាមបានអនុវត្តតាមដំណោះស្រាយលេខ១៣លើគោលនយោបាយការបរទេស ដែលមានបំណងដើម្បីសម្រេចបាននូវពិពិធកម្មនិងពហុភាគីនីយកម្មនៃទំនាក់ទំនងការបរទេសរបស់វៀតណាម។ កម្មវត្ថុសំខាន់របស់ខ្លួនគឺដើម្បីបញ្ចប់ការហ៊ុមព័ទ្ធសេដ្ឋកិច្ចដែលបានដាក់ដោយសមាជិកស.ប. ធ្វើបូរណកម្មវៀតណាមជាមួយសហគមន៍តំបន់និងអន្តរជាតិនិងនៅទីបំផុតទាក់ទាញការវិនិយោគបរទេសនិងជំនួយអភិវឌ្ឍន៍។ ជាផ្នៃនៃការផ្លាស់ប្ដូរនេះ វៀតណាមបានបញ្ឈប់ចាត់ទុកសហរដ្ឋជាបច្ចាមិត្តរយៈពេលវែងនិងចិនជាសត្រូវអច្ចាសន្ននិងគ្រោះថ្នាក់ទៀតឡើយ។ ជាការបន្ថែម ការឃោសនារបស់វៀតណាមជាផ្លូវការបានឈប់ចាត់ទុកអាស៊ានជាអង្គការប្រភេទណាតូហើយ។ ដើម្បីអនុវត្តកំណែទម្រង់ថ្មីៗ វៀតណាម ដែលមានការគាំទ្រពីសហភាពសូវៀត បានចាប់ផ្ដើមការផ្ទេរគ្រឿងបរិក្ខារយោធាដ៏មានតម្លៃអស់រយៈពេលច្រើនឆ្នាំដល់កងទ័ពបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជា (ក.ប.ប.ក. រឺ KPRAF) ដែលមានចំនួយច្រើនជាងទាហាន៧០០០០នាក់។ នាយកដ្ឋានទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិរបស់ក្រសួងការពារជាតិវៀតណាមដែលក្រោយមកបានផ្ដល់ដំបូន្មានដល់បដិភាគីកម្ពុជារបស់ខ្លួនឱ្យប្រើតែគ្រឿងបរិក្ខារដែលអាចប្រើប្រាស់ជាប្រយោជន៍បានដើម្បីថែរក្សាកម្រិតនៃប្រតិបត្តិការថ្មីរបស់ខ្លួន និងមិនត្រូវភ្ជាប់ក្នុងប្រតិបត្តិការសំខាន់ៗដែលអាចអស់នូវគ្រឿងផ្គត់ផ្គង់ទាំងនោះ។

នៅឆ្នាំ១៩៨៨ វៀតណាមត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថាមានកងទ័ពប្រហែល១០០០០០នាក់នៅកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែ ដោយដឹងថាការផ្សះផ្សារការទូតគឺឈានមកដល់ហើយ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមដកកម្លាំងកងទ័ពរបស់ខ្លួនយ៉ាងច្បាស់លាស់។ រវាងខែមេសានិងកក្កដា១៩៨៩ ទាហានវៀតណាម២៤០០០នាក់បានត្រឡប់មកផ្ទះវិញ។ បន្ទាប់មក រវាង២១និង២៦កញ្ញា១៩៨៩ បន្ទាប់ពីទាហាន១៥០០០នាក់ត្រូវបានសម្លាប់និង៣០០០០នាក់ផ្សេងទៀតត្រូវរបួសកំឡុងការកាន់កាប់១០ឆ្នាំ ការប្ដេជ្ញារបស់វៀតណាមចំពោះកម្ពុជាគឺបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ នៅពេលនោះសេសសល់ទាហានវៀតណាម២៦០០០នាក់ត្រូវបានដកចេញ។ យ៉ាងណាមិញ ពួកក្រុមតស៊ូប្រដាប់អាវុធបានប្រឆាំងនឹងរបបស.ប.ក.ដែលបានបន្តុបដោយវៀតណាមបានអះអាងថាកងទ័ពវៀតណាមនៅតែប្រតិបត្តិការលើដីកម្ពុជាយូរបន្ទាប់ពីខែកញ្ញា១៩៨៩។ ជាឧទាហរណ៍ ពួកក្រុមដែលមិនមែនកុម្មុយនិស្តដោយការភ្ជាប់ការប្រតិបត្តិការក្ដោបក្ដាប់ដែនដីនៅភាគខាងលិចកម្ពុជាបន្ទាប់ពីការដកទ័ពបានរាយការណ៍មានការប៉ះទង្គិចជាមួយកងកម្លាំងពិសេសវៀតណាមជម្រើសក្បែរថ្មពួកតាមបណ្ដោយផ្លូវ៦៩។ ក្រោយមក នៅខែមីនាឆ្នាំ១៩៩១ អង្គភាពរបស់វៀតណាមត្រូវបានរាយកាណ៍បានត្រឡប់ចូលមកខេត្តកំពតវិញដើម្បីផ្ចាញ់ការវាយលុកមួយរបស់ខ្មែរក្រហម។ ទោះបីជាមានការអះអាងដូច្នេះក៏ដោយ ក៏នៅថ្ងៃ២៣តុលា១៩៩១ រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពប៉ារីស ដែលមានគោលបំណងដើម្បីស្ដារសន្តិភាពក្នុងកម្ពុជាឡើងវិញ។

ផលវិបាក

កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពប៉ារីស

ថ្ងៃ១៤មករា១៩៨៥ លោកហ៊ុន-សែនត្រូវបានតែងតាំងជានាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជានិងបានចាប់ផ្ដើមការជជែកពិភាក្សាសន្តិភាពជាមួយពួកក្រុមនៃរដ្ឋាភិបាលចម្រុះកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ រវាងថ្ងៃ២-៤ធ្នូ១៩៨៧ លោកហ៊ុន-សែនបានជួបជាមួយព្រះសីហនុឯភ្វាំរអង់តាឌីន័រក្នុងប្រទេសបារាំងដើម្បីពិភាក្សារវាងពីអនាគតកម្ពុជា។ ការជជែកពិភាក្សាបន្ថែមទៀតបានប្រព្រឹត្តទៅរវាង២០-២១មករា១៩៨៨ ហើយហ៊ុន-សែនបានផ្ដល់ឱ្យព្រះសីហនុតួនាទីមួយក្នុងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាលើលក្ខខណ្ឌដែលថាទ្រង់ត្រឡប់ទៅកម្ពុជាវិញភ្លាម។ យ៉ាងណាមិញ ព្រះសីហនុមិនបានយល់ព្រមការផ្ដល់ឱ្យនោះទេ ទោះបីជាការរៀបចំត្រូវបង្កើតឡើងនៅភ្នំពេញដើម្បីទទួលព្រះអង្គក៏ដោយ។ ទោះបីថាបរាជ័យក៏ដោយ ក៏រដ្ឋាភិបាលរបស់លោកហ៊ុន-សែនក៏អាចាបញ្ចុះបញ្ចូលឆេង-ហេងនិងអ៊ិន-តាំ រដ្ឋមន្ត្រីទាំងពីរក្នុងរបបលន់-ណុលត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញដែរ។ ក្នុងជំហានសំខាន់ដំបូងឆ្ពោះទៅការស្ដារសន្តិភាពនៅកម្ពុជា ដែលពួកអ្នកតំណាងរ.ច.ក.ប.និងស.ប.ក.បានជួបគ្នាជាលើកដំបូងនៅក្នុងជំនួបក្រៅផ្លូវការចាកាតាលើកទីមយយនៅថ្ងៃ២៥កក្កដា១៩៨៨។ នៅក្នុងជំនួបនោះ​ ព្រះសីហនុបានប្រឆាំងផែនការដំណាក់កាលទីបី ដែលកោះហៅឱ្យមានបទឈប់បាញ ដែលកងកម្លាំងរក្សាសន្តិភាពរបស់ស.ជ.ត្រួតពិនិត្យការដកទ័ពរបស់វៀតណាមនិងការបញ្ចូលពួកក្រុមប្រដាប់អាវុធកម្ពុជាទៅជាកងទ័ពតែមួយ។

វិមានមិត្តភាពកម្ពុជា-វៀតណាមត្រូវបានកសាងឡើងដើម្បីរំលឹកដល់ការបណ្ដេញចេញនូវរបបខ្មែរក្រហមនៅថ្ងៃ៧មករា១៩៧៩ ដោយកងកម្លាំងវៀតណាមនិងរ.ស.ស.ជ.ក.។

រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសវៀតណាមង្វៀន-ខឺថាច់បានជម្រុញគ្រប់ភាគីទាំងអស់ដែលបានទាក់ទងទៅនឹងបញ្ហាកម្ពុជាបែកខ្ញែកទៅជាទិដ្ឋភាពខាងក្នុងនិងក្រៅប្រទេស។ ដូច្នេះ ដើម្បីចាប់ផ្ដើមការស្ដាសន្តិភាពវិញ គណប្រតិភូវៀតណាមបានស្នើផែនការពីរដំណាក់កាលដែលចាប់ផ្ដើមជាមួយការពិភាក្សាក្នុងប្រទេសចំណោមក្រុមពួកកម្ពុជា ដែលបានប្រព្រឹត្តិតាមដោយកិច្ចពិភាក្សាតុមូលជាមួយប្រទេសដែលពាក់ព័ន្ធទាំងអស់។ សំណើរបស់វៀតណាមបានជោគជ័យនៅក្នុងជំនួបនេះ ប៉ុន្តែគ្មានការព្រមព្រៀងត្រូវបានសម្រេចដល់ទេ។ នៅក្នុងជំនួបចាការតាលើកទីពីរនៅថ្ងៃ១៩កុម្ភៈ១៩៨៩ រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអូស្ត្រាលីលោកហ៊្គាំរ៉ឹត-អិវវ៉ឹន្ស៍បានបញ្ជូនបន្តផែនការសន្តិភាពកម្ពុជាដើម្បីនាំមកវិញនូវបទឈប់បាញ់ កងកម្លាំងរក្សាសន្តិភាពនិងការបង្កើតឡើងនូវរដ្ឋាភិបាលរួបរួមជាតិមួយដើម្បីថែរក្សាអធិបតេយ្យភាពរហូតដល់ការបោះឆ្នោតត្រូវបានប្រារព្ធឡើង។ ដើម្បីជួយសម្រួលកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពនៅមុនថ្ងៃនៃការដកកងទ័ពរបស់វៀតណាម រវាង២៩-៣០មេសា១៩៨៩ លោកហ៊ុន-សែនបានកោះប្រជុំសភាជាតិដើម្បីឱ្យអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី និងប្រទេសនេះត្រូវាដាក់ឈ្មោះថ្មីថារដ្ឋកម្ពុជាដើម្បីឆ្លុះបញ្ចាំងនូវរដ្ឋនៃភាពមានន័យមិនច្បាស់លាស់នូវអធិបតេយ្យភាពរបស់ប្រទេសនេះ។ បន្ថែមទៀត ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើងវិញជាសាសនារដ្ឋ និងប្រជាពលរដ្ឋត្រូវបានធានាសិទ្ធិដើម្បីកាន់កាប់កម្មសិទ្ធិឯកជន។

ក្នុងខណៈពេលនោះ យ៉ាងណាៗ ការជជែកពិភាក្សាសន្តិភាពរវាងពួកក្រុមកំពុងធ្វើសង្គ្រាមនឹងគ្នាបានបន្ត ដែលមានសន្និសីទសន្តិភាពប៉ារីសលើកទីមួយស្ដីពីកម្ពុជាបានប្រារព្ធធ្វើឡើងនៅប៉ារីសនៅឆ្នាំ១៩៨៩។ ថ្ងៃ២៦កុម្ភៈ១៩៩០ បន្តបន្ទាប់ពីការដកទ័ពរបស់វៀតណាម ជំនួបក្រៅផ្លូវការចាកាតាលើកទីបីត្រូវបានប្រារព្ធធ្វើឡើង នៅក្នុងនោះដែលឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាជាតិត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីការពារអធិបតេយ្យភាពរបស់កម្ពុជា។ ដើមឡើយ ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាជាតិត្រូវមានសមាជិក១២រូប រួមមានអាសនៈបីបានចែកទៅក្រុមនៃរ.ច.ក.ប.នីមួយៗ និងបីទៅឱ្យទៅបក្សបដិវត្តិន៍ប្រជាជនកម្ពុជានិយមវៀតណាម។ យ៉ាងណាមិញ លោកហ៊ុន-សែនបានជំទាស់ការរៀបចំដែលបានស្នើនេះ ដោយស្នើជំនួសវិញសម្រាប់ក្រុមនីមួយៗនៃរ.ច.ក.ប.ត្រូវប្រគល់ឱ្យពីរអាសនៈសម្រាប់អាសនៈសរុបចំនួនប្រាំមួយ និងបក្សបដិវត្តន៍ប្រជាជនកម្ពុជាត្រូវមានបួនអាសនៈ។ នៅឆ្នាំ១៩៩១ ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាជាតិបានចាប់ផ្ដើមតំណាងកម្ពុជានៅក្នុងមហាសន្និបាតស.ប.។ ក្រោយមកទៀត ក្នុងការផ្លាស់ប្ដូរដ៏ខ្លាំង លោកហ៊ុន-សែនបានដាក់ឈ្មោះបក្សបដិវត្តិន៍ប្រជាជនកម្ពុជាសាជាថ្មីទៅជាគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងដើម្បីបង្ហាញរូបភាពគណបក្សរបស់លោកជាស្ថាប័នប្រជាធិបតេយ្យនិងបោះបង់ការតស៊ូបដិវត្តិន៍របស់ខ្លួន។

ថ្ងៃ២៣តុលា១៩៩១ ពួកក្រុមកម្ពុជានៃឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាជាតិ រួមជាមួយវៀតណាមនិងប្រជាជាតិសមាជិក១៥ទៀតនៃសន្និសីទសន្តិភាពអន្តរជាតិស្ដីពីកម្ពុជា បានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពប៉ារីស។ សម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជា ពីរទសវត្សនៃសង្គ្រាមដែលបន្តនិង១៣ឆ្នាំនៃសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណីហាក់បីដូចជាបានបញ្ចប់ បើទោះបីជាមានបរិយាកាសនៃភាពមិនស្រុះស្រួលគ្នាក្នុងចំណោមពួកមេដឹកនាំក្រុមបក្សពួកខ្មែរនៅមានក៏ដោយ។ ដើម្បីបញ្ចូលពួកខ្មែរក្រហមក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ មហាអំណាចសំខាន់ៗបានយល់ព្រមចៀសឱ្យឆ្ងាយនូវការប្រើពាក្យ ការប្រល័យពូជសាសន៍ ដើម្បីពិពណ៌នានូវសកម្មភាពនានានៃរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យក្នុងកំឡុងរវាងឆ្នាំ១៩៧៥និង១៩៧៩។ តាមរយៈលទ្ធផលមួយ លោកហ៊ុន-សែនបានរិះគន់កិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសកំពុងកាន់តែឆ្ងាយពីសុក្រិតភាព ដូចជាវាបានខកខានដើម្បីរំលឹកប្រជាជនកម្ពុជាអំពីភាពឃោរឃៅដែលបានប្រព្រឹត្តិដោយរបបខ្មែរក្រហម។ មិនថ្វីទេ កិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីសនេះបានបង្កើតឡើងនូវអាជ្ញាធរអន្តរកាលសហប្រជាជាតិនៅកម្ពុជា (អ.អ.ស.ប.ក. រឺ អ៊ុនតាក់) ដោយអនុលោមន៍តាមដំណោះស្រាយក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប.៧៤៥ និងបានផ្ដល់ឱ្យអ៊ុនតាក់នូវអំណាចទូលំទូលាយដើម្បីត្រួតពិនិត្យគោលនយោបាយសំខាន់ៗនិងការងាររដ្ឋបាលរហូលដល់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាត្រូវបានជ្រើសតាំងតាមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។

ថ្ងៃ១៤វិច្ឆិកា១៩៩១ ព្រះសីហនុបានត្រឡប់ចូលកម្ពុជាវិញដើម្បីចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោតនេះ បានបន្ទាប់មកដោយស៊ុន-សេន ឥស្សរជនផ្លូវការខ្មែរក្រហមមួយរូប ដែលបានមកដល់ពីរបីថ្ងៃក្រោយដើម្បីបង្កើតការិយាល័យយុទ្ធនាការបោះឆ្នោតរបស់អង្គការនេះនៅភ្នំពេញ។ ថ្ងៃ២៧វិច្ឆិកា១៩៩១ ខៀវ-សំផនក៏បានត្រឡប់មកកម្ពុជាវិញតាមជើងហោះហើរមួយពីបាងកក ដើមឡើយគាត់បានរំពឹងការមកដល់របស់គាត់គ្មានហេតុការណ៍អ្វីកើតឡើងទេ ក៏ប៉ុន្តែភ្លាមៗជើងហោះហើររបស់ខៀវ-សំផនបានចុះចតនៅព្រលានយន្តហោះពោធិ៍ចិនតុង គាត់ត្រូវបានជួបដោយហ្វូងមនុស្សដែលមានកំហឹងមួយបានជេរប្រមាថនិងធ្វើបាបគាត់។ ពេលនោះដែរខៀវ-សំផនត្រូវបានគេបើកឡើងជូនទៅកាន់ទីក្រុង ហ្វូងមនុស្សមួយវ៉ូងទៀតបានឈរជាជួរតាមផ្លូវឆ្ពោះទៅការិយាល័យរបស់គាត់និបានគប់របស់របទៅកាន់ឡានរបស់គាត់។ ភ្លាមៗដដែលគាត់បានមកដល់ការិយាល័យ ខៀវ-សំផនបានចូលទៅនិងបានទូរសព្ទភ្លាមទៅរដ្ឋាភិបាលចិនឱ្យអោយជួយគាត់។ រយៈពេលដ៏ខ្លីក្រោយមកទៀត ហ្វូងមនុស្សដែលមានកំហឹងបានទម្លាយច្រកចូលទៅក្នុងអគារនោះ ដេញចាប់ខៀវ-សំផនដល់ជាន់ទីពីរនិងព្យាយាមដើម្បីព្យួរគាត់ពីកង្ហារពិតាន។ នៅទីបំផុត ខៀវ-សំផនក៏អាចគេចខ្លួនរួចពីអគារនោះដោយកាំជណ្ដើរជាមួយមុខគាត់ប្រឡាក់ឈាម និងត្រូវបានគេជូនទៅព្រលានយន្តហោះពោធិ៍ចិនតុងភ្លាមៗ ជាទីដែលគាត់បានហោះចាកចេញពីកម្ពុជា។ ដូច្នេះ ជាមួយការចាកចេញរបស់ខៀវ-សំផន ការចូលរួមរបស់ខ្មែរក្រហមក្នុងការបោះឆ្នោតហាក់បីដូចជាមិនទុកចិត្ត។

នៅខែមីនា១៩៩២ ការចាប់ផ្ដើមនូវបេសកកម្មរបស់អ៊ុនតាក់នៅកម្ពុជាត្រូវបានគេកត់សម្គាល់ដោយការមកដល់នៃពួកអ្នករក្សាសន្តិភាបស.រ.២២០០០នាក់ ដែលរួមបញ្ចូលកងទ័ពមកពី២២ប្រទេស អ្នកផ្លូវការ៦០០០នាក់ នគរបាល៣៥០០នាក់ និងនយោជិកអសេនិក១៧០០នាក់និងពួកអ្នកស្ម័គ្រចិត្តតាមមណ្ឌលបោះឆ្នោត។ បេសកកម្មនេះត្រូបានដឹកនាំដោយលោកអាកាឝ៊ិ-យ៉ាស៊ុយឝ៊ិ។ នៅខែមិថុនា១៩៩២ ខ្មែរក្រហមបានង្កើតឡើងជាផ្លូវការគណបក្សសាមគ្គីជាតិកម្ពុជាតិ និងបានប្រកាសថាគណបក្សនេះនឹងមិនចុះឈ្មោះដើម្បីចូលរួមការបោះឆ្នោតពេលខាងមុខឡើយ។ បន្ថែមទៀត ខ្មែរក្រហមក៏បានបដិសេធដកហូតអាវុធកងកម្លាំងរបស់ខ្លួនដោយអនុលោមទៅតាមកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីស។ បន្ទាប់មក ដើម្បីរារាំងជនជាតិយួនពីការចូលរួមក្នុងការបោះឆ្នោត ពួកខ្មែរក្រហមបានចាប់ផ្ដើមការសម្លាប់រង្គារក្រុមសហគមន៍អសេនិកជនយួន (ជនស៊ីវិលយួន) ដែលបង្កឱ្យមានយួនរាប់ម៉ឺននាក់រត់គេចចេញពីកម្ពុជា។ ចំពោះចុងឆ្នាំ១៩៩២ កងកម្លាំងខ្មែរក្រហមបានរុលចូលទៅក្នុងកំពង់ធំដើម្បីយកកន្លែងឈរជើង មុនពេលកងកម្លាំងរក្សាសន្តិភាពរបស់ស.ប.ត្រូវបានពង្រាយពាសពេញទីនោះ។ នៅក្នុងប៉ុន្មានខែដេលនាំទៅដល់ការបោះឆ្នោត កងល្បាតយោធារបស់ស.ប.ជាច្រើនត្រូវបានវាយប្រហារពេលដែលពួកគេបានចូលទៅកាន់ទឹកដីដែលកាន់កាប់ដោយខ្មែរក្រហម។

ទោះបីជាការគំរាមកំហែងកំពុងតែកើតមានពីពួកខ្មែរក្រហមកំឡុងការបោះឆ្នោតក៏ដោយ ក៏ថ្ងៃ២៨មីនា១៩៩៣ ហ៊្វុនស៊ីនប៉ិចបានឈ្នះ៤៥,៤៧ភាគរយនៃសម្លេងឆ្នោត ទល់នឹង៣៨,២៣ភាគរយរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ ទោះបីជាបានបរាជ័យពិតមែនក្ដី ហ៊ុន-សែនបានបដិសេធដើម្បីទទួលយកលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតនេះ ដូច្នេះរដ្ឋមន្ត្រីការពារជាតិ ស៊ិន-សុង បានប្រកាសអបគមន៍នៃខេត្តភាគខាងកើតនៃកម្ពុជា ដែលបានគាំទ្រគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ ព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្តម-រណឫទ្ធិ មេដឹកនាំហ៊្វុនស៊ីនប៉ិចនិងព្រះរាជបុត្រនៃព្រះសីហនុ បានយល់ព្រមបង្កើតរដ្ឋាភិបាលចម្រុះជាមួយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាដូច្នេះប្រទេសនេះនឹងមិនបែកបាក់គ្នាទៀតឡើយ។ ថ្ងៃ២១កញ្ញា១៩៩៣ សភាធម្មនុញ្ញកម្ពុចាបានយល់ព្រមនូវរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីនិងរណឫទ្ធិបានក្លាយជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទីមួយ និងព្រះអង្គបានតែងតាំងលោកហ៊ុន-សែនជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទីពីរ។ ថ្ងៃ២៣កញ្ញា១៩៩៣ រាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានស្ដារវិញជាមួយនឹងនរោត្តម-សីហនុជាប្រមុខរដ្ឋ។ នៅខែកក្កដា១៩៩៤ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានប្រកាសពួកខ្មែរក្រហមនៅក្រៅច្បាប់ចំពោះការរំលោភជាបន្តរបស់ខ្លួននូវកិច្ចព្រមព្រៀងប៉ារីស។ ជាសំខាន់បំផុត រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាក៏បានទទួលស្គាល់យ៉ាងជាក់លាក់នូវការប្រល័យពូជសាសន៍និងភាពឃោរឃៅដែលបានកើតឡើងក្រោមរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ នៅឆ្នាំ១៩៩៨ ពួកខ្មែរក្រហមត្រូវបានរំលាយចោលទាំងស្រុង។

វៀតណាមចូលរួមពិភពលោកវិញ

ការកាន់កាប់យោធានៅកម្ពុជាមានផលវិបាកយ៉ាងជ្រាលជ្រៅដោយសារគោលនយោបាយការបរទេសវៀតណាម។ តាំងពីការទទួលបានឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៩៥៤ ទស្សនវិស័យកុម្មុយនិស្តរបស់វៀតណាមលើគោលនយោបាយការបរទេសត្រូវបានគ្របសង្កត់តាមរយៈការចាំបាច់រក្សាសណ្ដាប់ធ្នាប់ពិភពលោកមួយដោយបក្សពួកពីរ គឺកុម្មុយនិស្តនិងមិនមែនកុម្មុយនិស្ត។ ពិតមែនហើយ សន្ធិសញ្ញាមិត្តភាព ដែលវៀតណាមបានចុះហត្ថលេខាជាមួយសហភាពសូវៀត លាវនិងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជាដែលត្រូវមានឡើងតាមទិដ្ឋភាពនោះ។ យ៉ាងណាមិញ ការជម្រុញមនោគមវិជ្ជានៃពួកមេដឹកនាំកុម្មុយនិស្តវៀតណាមត្រូវបានបង្ហាញថាមានកំណត់និងធ្វើឱ្យមានគុណវិបត្តិយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដូចដែលបានបង្ហាញតាមរយៈការថ្កោលទោស១៩៧៩ដល់វៀតណាមបន្ទាប់ពីការលិចលង់នៃរបបខ្មែរក្រហម។ នៅក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំបន្តបន្ទាប់មក រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានទុកឱ្យនៅឃ្លាតឆ្ងាយពីពិភពលោកនិងកិច្ចប្រឹងប្រែងដើម្បកសាងប្រទេសឡើងវិញត្រូវបានរារាំងដោយកង្វះនៃជំនួយមកពីប្រជាជាតិលោកខាងលិចមូលធននិយម។ បន្ថែមទៀត បច្ចុប្បន្នផាពនៃកងកម្លាំងយោធាវៀតណាមនៅកម្ពុជាបានក្លាយជាឧបសគ្គដែលរារាំងប្រក្រតីកម្មនៃចំណងការទូតជាមួយចិន សហរដ្ឋនិងប្រជាជាតិសមាជិកនៃអាស៊ាន។

ដោយហេតុថាការធ្លាក់ចុះដែលបានឆ្លងកាត់ដោយសហភាពសូវៀតនិងប្រទេសសង្គមនិយមនានានៅអឺរ៉ុបខាងកើត រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានចាប់ផ្ដើមផ្សះផ្សារទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយប្រទេសជិតខាងជាផ្នែកនៃកិច្ចប្រឹងប្រែងដ៏ធំជាងគេដើម្បីធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចដែលបែកខ្ញែករបស់វៀតណាមមានកម្លាំងឡើងវិញ។ ចាប់តាំងពីការលុកលុយរបស់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧៩ ចិនបានដាក់ការគាបសង្កត់បន្ថែមលើព្រំដែនខាងជើងនៃវៀតណាម ដែលមានខេត្តហាត្វៀនត្រូវបានបាញ់ផ្លោងជារឿយៗដោយកងកាំភ្លើងធំរបស់ចិន។ នៅខែកញ្ញា១៩៨៥ ការបាញ់ផ្លោងចិននៅហាត្វៀនបានឈានដល់កំពូលនៅពេលនោះគ្រាប់២០០០គ្រាប់ត្រូវបានបាញ់។ ដើម្បីកាត់បន្ថយសភាពនៃអរិភាពតាមតំបន់ព្រំដែន និងធ្វើឱ្យទំនាក់ទំនងប្រក្រតីជាមួយចិននៅទីបំផុត រដ្ឋាភិបាលវៀតណាមបានទម្លាក់ចោលឱ្យអស់នូវសេចក្ដីអះអាងអរិភូតទាំងអស់ចំពោះប្រទេសចិននៅក្នុងសមាជជាតិលើកទី៦នៅខែធ្នូ១៩៨៦ និងក៏បានអនុម័តគោលនយោបាយឌយម៉ឺយ។ នៅខែសីហា១៩៩០ តាមរយៈផែនការសន្តិភាពកម្ពុជា ដែលបានសរសេរឡើងដោយរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអូស្ត្រាលី លោកហ៊្គាំរ៉ឹត-អិវវ៉ឹន្ស៍ ដែលកំពុងតែបានទទួលយល់ព្រមដោយក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខស.ប. ទាំងចិននិងវៀតណាមបានធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅកាន់ការរំងាប់អធិករណ៍។

ដើមខែកញ្ញា១៩៩០ នាយករដ្ឋមន្ត្រីវៀតណាមដូក-មឿយ អគ្គលេខាធិការង្វៀន-វ៉ាន់លីញនិងអតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីផាំ-វ៉ាន់ដុងបានធ្វើដំណើរទៅកាន់ឆឹងទូ ចិន ដែលជាទីដែលពួកគាត់បានប្រារព្ធធ្វើជំនួបជាមួយលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីចិនលី-ផឹងនិងអគ្គលេខាធិការនៃបក្សកុម្មុយនិស្តចិន ជាំង-ហ្សឺមិន។ ថ្ងៃ១៧កញ្ញា១៩៩០ ឧត្តមសេនីយ៍វ៉-ង្វៀនបាបក៏បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ចិននិងថ្លែងអំណរគុនរដ្ឋាភិបាលចិនចំពោះការជួយការពីអតីតរបស់ខ្លួន។ ទោះបីបីជាមានសញ្ញាឆ្ពោះទៅក្រៅនៃការប្រសើរឡើងក្នុងទំនាក់ទំនងការទូតរបស់វៀតណាមជាមួយចិនក៏ពិតមែន ក៏ពួកមេដឹកនាំវៀតណាមបានស្ទាក់ស្ទើរដើម្បីយល់ព្រមគាំទ្រផែនការសន្តិភាពណាមួយឡើយដែលអាចធ្វើឱ្យចុះខ្សោយរបបពឹងពាក់ខ្លួនៅភ្នំពេញឡើយ។ យ៉ាងណាមិញ តាមរយៈក្រុមកម្ពុជាទាំងបួនបានឈានដល់កិច្ចព្រមព្រៀងមួយលើការរៀបចំការចែកអំណាចគ្នាដែលបានពន្យល់ត្រួសនៅក្នុងជំនួបក្រៅផ្លូវការចាកាតាលើកទីបីនៅខែកុម្ភៈ ១៩៩០ វៀតណាមនិងចិនបានផ្លាស់ប្ដូរយ៉ាងលឿនដើម្បីបង្កើតទំនាក់ទំនងការទូតជាផ្លូវការឡើងវិញ។ នៅខែវិច្ឆិកា១៩៩១ នាយករដ្ឋមន្ត្រីដែលបានជ្រើសតាំងថ្មីលោកវ៉-វ៉ាន់គៀតបានធ្វើដំណើរទៅប៉ីជិងនិងបានជួបបដិភាគីចិនរបស់លោក លោកលី-ផឹង ហើយពួកលោកបានបញ្ចេញសារ១១ចំណុចដែលបង្កើតឱ្យមានចំណងការទូតឡើងវិញរវាងប្រទេសទាំងពីរបន្ទាប់ពី១០ឆ្នាំដោយគ្មានទំនាក់ទំនងផ្លូវការ។

ការបញ្ចប់នៃការប៉ះទង្គិចគ្នារបស់កម្ពុជាក៏បាននាំមកនូវការបញ្ចប់ការហាមឃាត់ជំនួយនិងការជួញដូរដែលបានដាក់ដោយអាស៊ានដែលបានបង្កើតឡើងតាំងពីឆ្នាំ១៩៧៩។ នៅខែមករា១៩៩០ នាយករដ្ឋមន្ត្រីថៃលោកឆាតិឆាយ-ឆុណហៈវ័ណបានបញ្ចេញសំឡេងនូវការគាំទ្ររបស់គាត់ដល់វៀតណាមជាសាធារណៈ និងឥណ្ឌូចិនដែលនៅសល់ ដើម្បីទទួលយកការយល់ព្រមឱ្យមានការអនុញ្ញាតចូលទៅក្នុងអាស៊ាន។ នៅក្នុងសម័យនោះរវាងចុងឆ្នាំ១៩៩១និងដើមឆ្នាំ១៩៩២ វៀតណាមបានស្ដារទំនាក់ទំនងជាមួយប្រជាជាតិសមាជិកជាច្រើននៃអាស៊ាន។ តាមរយៈលទ្ធផលមួយ រវាងឆ្នាំ១៩៩១និង១៩៩៤ ការវិនិយោគមកពីប្រទេសអាស៊ាននានាបានបន្ថែម១៥ភាគរយនៃការវិនិយោគបរទេសដោយផ្ទាល់នៅវៀតណាម។ ម្ខាងទៀតពីផលប្រយោជន៍សេដ្ឋកិច្ចជាក់ស្ដែង អាស៊ានក៏បានផ្ដល់នូវបរិស្ថានសន្តិភាពដែលបានធានាឱ្យសន្តិសុខជាតិវៀតណាមប្រឆាំងនឹងការគំរាមកំហែងបរទេសក្នុងសម័យក្រោយសង្គ្រាមត្រជាក់ នៅពេលដែលជំនួយសូវៀតលែងប្រើការបាន។ ដូច្នេះ នៅថ្ងៃ២៨កក្កដា១៩៩៥ វៀតនាមបានក្លាយជាសមាជិកផ្លូវការទីប្រាំពីរនៃអាស៊ាន បន្ទាប់ពីឥស្សរជនផ្លូវការអាស៊ាននាំមុខបានអញ្ជើញវៀតណាមឱ្យចូលរួមក្នុងជំនួបរដ្ឋមន្ត្រីអាស៊ាននៅបាងកកក្នុងឆ្នាំ១៩៩៤។ ក្រោយមកទៀត នៅខែសីហា១៩៩៥ ការិយាល័យសម្ព័ន្ធការស.រ.នៅហាណូយត្រូវបានតំឡើងថ្នាក់ទៅជាឋានៈស្ថានទូត បន្ទាប់ពីប្រធានាធិបតីស.រ.ប៊ិល្ល-ឃ្លិនថឹនបានប្រកាសប្រក្រតីនីយកម្មផ្លូវការនៃទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយវៀតណាមនៅថ្ងៃ១១កក្កដា១៩៩៥ ដោយហេតុនោះហើយក៏បានបញ្ចប់ការឃ្លាតដាច់ឆ្ងាយរបស់វៀតណាមពីពិភពលោក។

សូមមើលផងដែរ

• ការសម្លាប់រង្គាលបាជូក
• ខ្មែរក្រោម
• ជំរុំជនភៀសខ្លួនណងចន្ទ
• ជំរុំជនភៀសខ្លួនណងសាមេត
• សង្គ្រាមចិន-វៀតណាម
• ការវាយឆ្មក់តាមព្រំដែនរបស់វៀតណាមក្នុងប្រទេសថៃ

កំណត់សំគាល់

លេខយោង

អាគតដ្ឋាន

ឯកសារយោង

• Broyle, William (1996). Brothers in Arms: A Journey from War to Piece. Austin: First University of Texas Press. ល.ស.ប.អ. 0-292-70849-1. 
• Chandler, David (2000). A History of Cambodia (3 រ.រ.). Colorado: Westview. ល.ស.ប.អ. ISBN 0-8133-3511-6. 
• Corfield, Justin (1991). A History of the Cambodian Non-Communist Resistance, 1975-1983. Australia: Centre of Southeast Asian Studies, Monash University: Clayton, Vic.. ល.ស.ប.អ. 978-0-7326-0290-1. 
• Corfield (a), Justin (2009). The History of Cambodia. Santa Barbara: ABC CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-0-313-35722-0. 
• Deng, Yong; Wang, Fei-Ling (1999). In the Eyes of the Dragon: China Views the World. Oxford: Rowman & Littlefield Publishers. ល.ស.ប.អ. 0-8476-9336-8. 
• DeRouen, Karl; Heo, Uk (2007). Civil Wars of the World: Major Conflicts since World War II. Westport: ABC CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-1-85109-919-1. 
• Faure, Guy; Schwab, Laurent (2008). Japan-Vietnam: A Relation Under Influences. Singapore: NUS Press. ល.ស.ប.អ. 978-9971-69-389-3. 
• Farrell, Epsey C. (1998). The Socialist Republic of Vietnam and the Law of the Sea: An Analysis of Vietnamese Behaviour within the Emerging International Oceans Regime. The Hague: Kluwer Law International. ល.ស.ប.អ. 90-411-0473-9. 
• Froster, Frank (1993). Vietnam's Foreign Relations: Dynamics of Change. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. ល.ស.ប.អ. 981-3016-65-5. 
• Gottesman, E. (2003). Cambodia after the Khmer Rouge: Inside the Politics of Nation Building. New Haven: Yale University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-300-10513-1. 
• Haas, Micheal (1991). Genocide by Proxy: Cambodian Pawn on a Superpower Chessboard. Westport: ABC CLIO. ល.ស.ប.អ. 978-0-275-93855-0. 
• International Business Publications, USA (2008). Vietnam Diplomatic Handbook (5 រ.រ.). Washington DC: International Business Publications. ល.ស.ប.អ. 1-4330-5868-5. 
• Jackson, Karl D. (1989). Cambodia, 1975–1978: Rendezvous with Death. Princeton: Princeton UP. ល.ស.ប.អ. 978-0-691-07807-6. 
• Jones, David M.; Smith, M.L.R (2006). ASEAN and East Asian International Relations: Regional Delusions. Northhampton: Edward Elgar Publishing Limited. ល.ស.ប.អ. 978-1-84376-491-5. 
• Kiernan, Ben (2006). "External and Indigenous Sources of Khmer Rouge Ideology". ជា Westad, Odd A.; Sophie. The Third Indochina War: Conflict between China, Vietnam and Cambodia, 1972-79. New York: Routledge. ល.ស.ប.អ. 978-0-415-39058-3. 
• Khoo, Nicholas (2011). Collateral Damage: Sino-Soviet Rivalry and the Termination of the Sino-Vietnamese Alliance. New York: Colombia University Press. ល.ស.ប.អ. 9780231150781. 
• Largo, V (2004). Vietnam: Current Issues and Historical Background. New York: Nova Science Publishders. ល.ស.ប.អ. 1590333683. 
• Martin, Marie A. (1994). Cambodia: A Shattered Society. Berkeley: California University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-520-07052-3. 
• McCargo, Duncan (2004). Rethinking Vietnam. London: Routledge-Curzon. ល.ស.ប.អ. 0-415-31621-9. 
• Morris, Stephen J. (1999). Why Vietnam Invaded Cambodia; Political Culture and the Causes of War. California: Stanford University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8047-3049-5. 
• Morley, James W.; Nishihara, M. (1997). Vietnam Joins the World. New York: M.E. Sharp. ល.ស.ប.អ. 1-56324-975-8. 
• Morris, Stephen J. (1999). Why Vietnam invaded Cambodia: political culture and causes of war. Chicago: Stanford University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8047-3049-5. 
• Peaslee, Amos J. (1985). Constitutions of Nations: The Americas. 2. Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers. ល.ស.ប.អ. 90-247-2900-9. 
• O’Dowd, Edward C. (2007). Chinese military strategy in the third Indochina war: the last Maoist war. Abingdon: Routledge. ល.ស.ប.អ. 978-0-203-08896-8. 
• SarDesai, D.R. (1998). Vietnam, Past and Present. Boulder: Westview. ល.ស.ប.អ. 978-0-8133-4308-2. 
• Shiraishi, Masaya (1990). Japanese relations with Vietnam, 1951-1987. Itheca: Cornell University Southeast Asian Program. ល.ស.ប.អ. 0-87727-122-4. 
• Spooner, Andrew (2003). Footprint Cambodia. London: Footprint Handbooks. ល.ស.ប.អ. 978-1-903471-40-1. 
• Thayer, Carlyle (1994). The Vietnam People’s Army under Doi Moi. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. ល.ស.ប.អ. 981-3016-80-9. 
• Thayer (a), Carlyle A. (1999). Vietnamese foreign policy in transition. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. ល.ស.ប.អ. 0-312-22884-8. 
• Thu-Huong, Nguyen (1992). Khmer Viet Relations and the Third Indochina Conflict. Jefferson: McFarland. ល.ស.ប.អ. 978-0-89950-717-0. 
• White, Nigel D. (2005). The Law of International Organisations (2 រ.រ.). Manchester: Manchester University Press. ល.ស.ប.អ. 1-929446-77-2. 

តំណភ្ជាប់ខាងក្រៅ

• Albert Grandolini, Tom Cooper, & Troung (Jan 25, 2004). "Cambodia, 1954–1999; Part 1". Air Combat Information Group(ACIG). Retrieved August 25, 2010.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Albert Grandolini, Tom Cooper, & Troung (Jan 25, 2004). "Cambodia, 1954–1999; Part 2". Air Combat Information Group(ACIG). Retrieved August 25, 2010.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• The Khmer Rouge National Army: Order of Battle, January 1976
• The Fall of the Khmer Rouge
• From Sideshow To Genocide: The Khmer Rouge Years
• 1979: Vietnam forces Khmer Rouge retreat
• Meanwhile: When the Khmer Rouge came to kill in Vietnam
• Second Life, Second Death: The Khmer Rouge After 1978
• Slocomb M. "The K5 Gamble: National Defence and Nation Building under the People's Republic of Kampuchea." Journal of Southeast Asian Studies, 2001;32(02):195–210
• U.S. Involvement in the Cambodian War and Genocide, Yale University's Genocide Studies Program.