Unicode
Unicode eða Samkóti[1] er heiti á stöðluðu kerfi í tölvuiðnaði sem gerir tölvum kleift að sýna og meðhöndla texta í flestum ritkerfum heims með samræmdum hætti (þó er UTF-16 og afbrigði af enn notað, auk UTF-8, sem er allsráðandi á vefnum). Frá maí 2019, er nýjasta útgáfan Unicode 12.1 sem samanstendur af 137.994 stafatáknum sem styðja 150 ritkerfi (bæði nútíma og kerfi sem ekki eru lengur notuð), töflur sem sýna staðsetningu táknanna, aðferðafræði við kóðun, fjölda skilgreininga á stafagerðum svosem hástafi og lágstafi, og margt fleira.
Sjálfseignarstofnunin The Unicode Consortium hefur einsett sér að Unicode muni algerlega koma í stað annarra staðla um textameðhöndlun, þar sem margir þeirra eru takmarkaðir í stærð og möguleikum, og eru ósamhæfir kerfum á fleiri en einu tungumáli.
Árangur Unicode við að sameina stafatöflur hafa leitt til þess að það er orðið afar útbreitt (t.d. er UTF-8 notað af 94% vefsíðna) og er ríkjandi við þýðingu og staðfæringu hugbúnaðar. Staðalinn hefur verið innleiddur í margar nýlegar tækninýjungar á hugbúnaðarsviði, svo sem XML, forritunarmálið Java, forritunarumhverfið Microsoft .NET og nútímastýrikerfi.
Unicode má innleiða með mismunandi kóðun, hinu ráðandi UTF-8 á internetinu (og í Linux/Unix) eða UTF-16 (er enn notað í Windows, eða alla vega með UTF-8). Öll form af Unicode, nú í algengri notkun taka mismikið pláss fyrir mismunandi stafi ("variable length"); sem dæmi er hámarkið 4 bæti líka í UTF-16 fyrir t.d. "emoji" tákn (broskallar). Minna notaðar kóðanir eru t.d. UTF-32 sem er líka staðlað en sjaldgæft, eða UTF-EBCDIC. Hins vegar eru dæmi um afbrigði af UTF-8, sem sum eru algeng, Modified UTF-8 (notað t.d. af Java), og WTF-8 (Wobbly Transformation Format) og CESU-8 (Compatibility Encoding Scheme for UTF-16: 8-Bit), sem t.d Oracle gagnagrunnar nota í stað UTF-8.
Ólíkt ISO 8859-1 (líka kallað Latin1) stafatöflunni sem var ráðandi fyrir íslensku þar sem allir stafir taka eitt bæti (eða t.d. Windows-1252 töflunni sem er jafnvel oftar notað en er svipuð, og eins varðandi alla íslenska stafi), taka séríslenskir stafir í íslensku tvö bæti í Unicode. Fyrstu 256 tákn í Unicode samsvara ISO 8859-1, en aðeins fyrstu 128, þ.e. ASCII (án t.d. séríslensku stafanna), taka eitt bæti í UTF-8. Kostir Unicode, umfram áðurnefndar stafatöflur, eru meðal annars að texti er ekki lengur takmarkaður við t.d. íslensku og ensku (og nokkur önnur mál úr vestur-Evrópu) heldur er hægt að nota t.d. allt gríska stafrófið með (sem er gott fyrir stærðfræðilegan texta), auk annarra tákna úr stærðfræði. Einnig er t.d. hægt að nota Unicode fyrir arabísku og hebresku, sem bæði lesast frá hægri-til-vinstri (Unicode skrár styðja það, en aðeins betri hugbúnaður getur birt rétt, jafnvel með texta í hina áttina, t.d. flestir vafrar, s.s. Firefox og Chrome) og má nota þannig texta innan um annan í öðrum málum sem er lesinn í hina áttina.
Saga og smáatriði
Unicode (frá og með UTF-16) býður upp á 1.114.112 möguleg tákn (í 17 "plönum"), þ.e. er hugsað til framtíðar til að styðja öll framtíðartungumál líka (og notendur geta líka skilgreint sín eigin í Private Use Area (PUA)).
Svokallað byte order mark (BOM), eða Unicode signature, er ekki nauðsynlegt né æskilegt í UTF-8 texta (og þá er textinn strangt til tekið ekki lengur löglegur sem UTF-8), en er ráðlagt í UTF-16 textaskrám. Windows notar UTF-16LE ("little endian"), sem UTF-16, en UTF-16BE er líka til (og UTF-32LE og UTF-32BE). Mörg forrit, t.d. á Linux ráða ekki við UTF-16 skrár jafnvel þó það sé löglegur valmöguleiki, á t.d. Windows. Á Windows var UCS-2 fyrst notað og svo UTF-16, og í seinni tíð í meira mæli UTF-8. Sögulega séð var Unicode takmarkað við 65.536 stafatákn, þ.e. USC-2, þar til kínverjar þvinguðu fram breytingar ("Han unification") til að styðja kínversku betur, og úr varð UTF-16.
Mögulegar kóðanir fyrir Unicode eru UTF-8 (sem notar 1 bæti fyrir öll ASCII tákn, en annars upp í 4 bæti), UCS-2 (sem nú er úrelt, notar 2 bæti fyrir öll tákn, en inniheldur ekki öll tákn í Unicode staðlinum) og UTF-16 (sem er framlenging á USC-2 og notar þannig 4 bæti fyrir tákn sem ekki eru í USC-2). Í okkar heimshluta hið minnsta (ef ekki austur-Asíu), tekur UTF-8 alltaf minna pláss fyrir texta viðkomandi svæðis.
Sem dæmi nota JSON og XML UTF-8 sem sjálfgefið, en bæði leyfa t.d. UTF-16, þó hefur verið búin til Internet JSON útgáfa (I-JSON), sem leyfir eingöngu UTF-8. Það er líka reglan í nýrri stöðum að leyfa eingöngu UTF-8.
Minna notaðar kóðanir eru t.d. UTF-EBCDIC (sem er ekki leyfilegt á internetinu, en er notað í stórtölvum) þar sem stafir fara upp í 5 bæti (í upphafi leyfði UTF-8 hins vegar líka upp í 6 bæti, en er nú takmarkað við 4). Kínverjar nota GB 18030 stafatöflu sem má líta á sem kóðun fyrir Unicode. Standard Compression Scheme for Unicode (SCSU), notað t.d. af Microsoft SQL Server og Binary Ordered Compression for Unicode (BOCU-1) eru þjappanir fyrir Unicode.
Upphaflega Unicode réð við auk latneska letursins sem við erum vön, t.d. við arabísku, kýrílískt letur, grísku, hebresku, taílensku og letur fyrir tíbesk tungumál. Táknin fyrir tíbesk mál voru reyndar tekin út úr Unicode 1.1, en komu aftur inn í Unicode 2.0 í júlí 1996 á nýjum stað í stafatöflunni. Útgáfa 1.0.1 frá júní 1992 bætti við 20.902 táknum (fleirum síðar) sem notuð eru í kínversku, japönsku og kóresku. Síðar var bætt við hangul fyrir kóresku, en þau tákn voru líka færð og fjölgað í 11.172 tákn í Unicode 2.0.
Nýjasta útgáfan Unicode 12.1 bætti við aðeins einu nýju tákni, fram yfir Unicode 12.0, fyrir tímabil nýs keisara í Japan sem tók við 2019 af föður sínum.
Unicode 12.1 er með 32 tákn fyrir gjaldmiðla, því síðasta var bætt við í Unicode 10.0 fyrir bitcoin ₿. Mörg táknin voru frá byrjun, en evrutákninu € var bætt við í 2.1 í maí 1998 og t.d. tyrknesk lírunni var bætt við í Unicode 6.2 í september 2012. Dollaramerkið $ hefur verið alla tíð frá ASCII.
Stóru eszett ẞ var bætti við í Unicode 5.1 í apríl 2008 en ekki notað af neinu ráði í þýsku þar til um 2017. Því eðe litla eszett ß verður að passa að rugla ekki við lítla gríska beta β.
Unicode er með alls konar tákn fyrir tónlist, t.d. bætti Unicode 3.1 í mars 2001 við táknum fyrir vestræna tónlist og tákn fyrir tónlist frá Býsantímanum.
