Linux

	GNU/Linux
	; Працоўны стол KDE
Распрацоўнік
	Шматлікія распрацоўнікі па ўсім сьвеце
Выпускі
Сямейства АС	Unix-падобныя (POSIX-сумяшчальныя)
Апошні стабільны рэліз	Ядро: 3.19 (8 лютага 2015 г.; 10 гадоў таму)
Тэставая вэрсія	3.1-rc3 / 22 жніўня 2011
Мовы праграмаваньня	C, мова асэмблера, Rust
Тып ядра	маналітнае ядро з падтрымкай падгружальных модуляў ядра
Ліцэнзія	У асноўным GNU GPL
Бягучы стан
	Актуальна

Гэта артыкул пра апэрацыйную сыстэму, якую звычайна завуць проста «Linux». Калі вам патрэбны артыкул пра ядро гэтае апэрацыйнае сыстэмы, глядзіце артыкул Linux (ядро).

Афіцыйны сымбаль Linux — Tux, вясёлы пінгвін

Linux (таксама вядомы як GNU/Linux, вымаўляецца «ГНУ/Лі́нукс») — вольная Unix-падобная апэрацыйная сыстэма. Яна заснаваная на сыстэмных праграмах, распрацаваных у рамках праекту GNU, і на ядры Linux. Самы вядомы ўзор пасьпяховага праграмнага праекту з адкрытым крынічным кодам і свабоднай праграмы^{[Крыніца?]}; у адрозьненьне ад закрытых апэрацыйных сыстэмаў, такіх як Windows ці Mac OS X, усе крынічныя коды гэтай апэрацыйнай сыстэмы цалкам адкрытыя для выкарыстаньня, мадыфікацыяў і распаўсюджаньня.

Першапачаткова Linux распрацоўваўся і выкарыстоўваўся асобнымі аматарамі на сваіх пэрсанальных кампутарах. Але з тых часоў адбылося шмат зьменаў, і цяпер Linux падтрымліваюць такія вялікія карпарацыі, як IBM, Sun Microsystems, Hewlett-Packard і Novell, а таксама гэтую АС эфэктыўна выкарыстоўваюць у сэрвэрнай сфэры і, апошнім часам, як настольную апэрацыйную сыстэму. Linux выкарыстоўваюць і ў супэркампутарах, і ў мабільных тэлефонах. Аналітыкі лічаць асноўнымі прычынамі посьпеху гэтай апэрацыйнай сыстэмы яе бясьпеку, нізкі кошт, свабоду выкарыстаньня і распаўсюджваньня.

Да апэрацыйнай сыстэмы GNU/Linux таксама часта адносяць праграмы, якія дапаўняюць гэтую апэрацыйную сыстэму, і прыкладныя праграмы, што робіць яе паўнавартасным шматфункцыянальным апэрацыйным асяродзьдзем.

У адрозьненьне ад большасьці іншых апэрацыйных сыстэмаў, GNU/Linux ня мае адзінае «афіцыйнае» камплектацыі. Замест гэтага GNU/Linux пастаўляецца ў вялікай колькасьці так званых дыстрыбутываў, у якіх праграмы GNU аб’ядноўваюцца зь ядром Linux і іншымі праграмамі. Найбольш вядомымі дыстрыбутывамі GNU/Linux зьяўляюцца Slackware, Red Hat, Fedora Core, Mandriva, SuSE, Debian, Gentoo, Ubuntu.

Гісторыя

У 1983 годзе Рычард Столман заснаваў Праект GNU, мэтай якога было стварэньне паўнавартаснай Unix-падобнай апэрацыйнай сыстэмы, якая б зьяўлялася да таго ж свабоднай. У пачатку 1990-х гадоў праект GNU ўжо меў амаль усе неабходныя складнікі гэтай сыстэмы—бібліятэкі, кампілятары, тэкставыя рэдактары, Unix-падобную абалонку каманднага радка — акрамя галоўнага, ядра. Праект GNU пачаў распрацоўку ядра Hurd у 1990, заснаванага на мікраядры Mach, але распрацоўка гэтай канцэпцыі цягнулася вельмі марудна.

Тым часам, у 1991 годзе, студэнт унівэрсытэту Хэльсінкі Лінус Торвальдс пачаў, спачатку як аматарскі праект, напісаньне іншага ядра. Торвальдс на той час карыстаўся АС Minix, спрошчанай Unix-падобнай сыстэмай, напісанай Эндру Танэнбаўмам у навуковых мэтах. Аднак Танэнбаўм не дазваляў іншым людзям зьмяняць сваю апэрацыйную сыстэму, і менавіта гэты факт прымусіў Торвальдса пачаць напісаньне свайго ядра.

Спачатку Лінус назваў сваё ядро «Freax». Назву ж «Linux» прыдумаў Ары Лемке, адміністратар сэрвэра FTP, на якім разьмяшчаліся першыя вэрсіі ядра; ён даў гэты назоў тэчцы, зь якой упершыню можна было сьцягнуць файлы гэтага ядра.

Першапачаткова для настаўленьня і ўстанаўленьня Linux быў неабходны кампутар, які працаваў бы на Minix. Да таго ж, першыя вэрсіі Linux не маглі загружацца з жорсткага дыску самастойна, без дапамогі іншай АС, аднак пазьней былі напісаныя адмысловыя праграмы стартаваньня Linux. Сыстэма Linux хутка пераўзышла Minix па функцыянальнасьці; Торвальдс і іншыя першыя распрацоўнікі ядра Linux адаптавалі яго для працы з кампанэнтамі GNU, каб стварыць закончаную поўнафункцыянальную свабодную апэрацыйную сыстэму.

У наш час Торвальдс працягвае кіраваць распрацоўкай свайго «дзіцяці», у той жа час іншыя складнікі апэрацыйнай сыстэмы — кампанэнты GNU — застаюцца асобнымі праектамі і распрацоўваюцца іншымі людзьмі (распрацоўка ядра Linux не зьяўляецца часткай Праекта GNU). Адмысловыя групы карыстальнікаў і камэрцыйныя кампаніі аб’ядноўваюць усе неабходныя складнікі апэрацыйнай сыстэмы GNU/Linux і дастасоўныя праграмы ў дыстрыбутывы.

Апаратныя плятформы

Ядро Linux першапачаткова працавала толькі на мікрапрацэсарах Intel 80386, але цяпер яно падтрымлівае доўгі шэраг апаратных архітэктур. Linux — адна з самых пераносных апэрацыйных сыстэмаў, якая можа выконвацца і на кішэневых кампутарах на базе ARM-працэсараў, iPAQ, і на мэйнфрэймах IBM System z9. Адмысловыя дыстрыбутывы існуюць нават для рэдкіх апаратных плятформаў.

Правы капіяваньня, ліцэнзія, гандлёвая марка Linux

Ядро Linux і большасьць праграмаў GNU распаўсюджваюцца на ўмовах ліцэнзіі GPL. Ліцэнзія GPL дазваляе зьмяняць праграму як заўгодна з той толькі ўмовай, што атрыманы зьменены прадукт будзе таксама распаўсюджвацца на ўмовах гэтай ліцэнзіі. У 1997 годзе, Лінус Торвальдс сказаў, што «тое, што я пачаў распаўсюджваць Linux пад ліцэнзіяй GPL, стала адной зь лепшых рэчаў, якія я калі-небудзь рабіў». Аднак некаторыя важныя складнікі апэрацыйнай сыстэмы Linux ужываюць іншыя ліцэнзіі; шматлікія бібліятэкі карыстаюцца ліцэнзіяй LGPL, менш патрабавальнай вэрсіяй GPL, а аконная сыстэма X ужывае ліцэнзію MIT.

У ЗША назва Linux зьяўляецца гандлёвай маркай, зарэгістраванай на імя Лінуса Торвальдса.

Вымаўленьне

У 1992 годзе Л. Торвальдс патлумачыў, як вымаўляецца слова Linux. З улікам беларускай фанэтыкі яго трэба вымаўляць як «лі́нукс»^[1].

Linux і Праект GNU

Файл:Richard Matthew Stallman.jpeg

Рычард Столман, заснавальнік Праекту GNU

Мэтай Праекту GNU ёсьць напісаньне Unix-падобнай апэрацыйнай сыстэмы, якая б цалкам складалася са свабодных праграмаў. Большасьць дыстрыбутываў Linux засноўваецца на свабодных праграмах, напісаных пад сьцягам Праекту GNU. Фонд Свабодных Праграм разглядае гэтыя дыстрыбутывы як «варыянты» сыстэмы GNU і патрабуе называць такія апэрацыйныя сыстэмы GNU/Linux ці сыстэма GNU на аснове Linux. Хаця некаторыя дыстрыбутывы пагадзіліся з такой назвай, але большасьць дыстрыбутываў не зьмяшчаюць літары «GNU» ў сваіх назвах. Лінус Торвальдс назваў патрабаваньне называць Linux-сыстэмы словаспалучэньнем-абрэвіятурай GNU/Linux «бязглузьдзіцай».

Судовыя справы SCO

У сакавіку 2003 году, Група SCO пачала судовую справу супраць IBM, абвінаваціўшы карпарацыю IBM у выдачы абароненага аўтарскім правам праграмнага коду SCO праекту распрацоўкі ядра Linux, што забаронена ліцэнзіяй на выкарыстаньне Unix, якую дала Група SCO карпарацыі IBM. Прадстаўнікі Групы SCO адправілі лісты ў шматлікія кампаніі, пагражаючы ім судовымі справамі за далейшае (незаконнае, на іх думку) выкарыстаньне ядра Linux. Аднак гэтыя карпарацыі аб’ядналі свае высілкі і, са свайго боку, таксама распачалі справы супраць Групы SCO. Гэта былі такія карпарацыі як DaimlerChrysler (справа закрытая ў 2004), AutoZone, Red Hat і іншыя. Больш таго, пад пытаньнем цяпер і правы Групы SCO: карпарацыя Novell распачала судовую справу, аспрэчваючы правы Групы SCO на гандлёвую марку Unix.

Дагэтуль (2006) Група SCO не перадала ў судовыя інстанцыі ніводнага доказу парушэньня заканадаўства з боку IBM і іншых абвінавачаных карпарацыяў.

Распрацоўка

Апэрацыйная сыстэма Linux вельмі хутка распрацоўваецца энтузіястамі з усяго сьвету. У 2001 годзе было праведзенае дасьледаваньне праграмнага коду апэрацыйнай сыстэмы Red Hat Linux 7.1. Яно паказала, што каля 71% праграмнага коду гэтай апэрацыйнай сыстэмы напісана на С, але таксама выкарыстоўваліся іншыя мовы: C++, Lisp, Perl, Python, Ruby і г. д.

У адрозьненьне ад Microsoft Windows, Mac OS (Mac OS X) ды камэрцыйных UNIX-падобных сыстэмаў, GNU/Linux ня мае геаграфічнага цэнтру распрацоўкі. Няма і арганізацыі, якая валодала бы гэтай сыстэмай; няма нават адзінага кардынацыйнага цэнтру. Праграмы для GNU/Linux — вынік працы тысячаў праектаў. Некаторыя з гэтых праектаў цэнтралізаваныя, некаторыя каардынуюцца фірмамі, але большасьць аб’ядноўваюць праграмістаў па ўсім сьвеце, знаёмых толькі па перапісцы. Стварыць свой праект або далучыцца да праекту, які ўжо існуе, можа любы і, у выпадку посьпеху, вынікі працы стануць вядомыя мільёнам карыстачоў. Карыстачы прымаюць удзел у тэставаньні вольных праграмаў, маюць зносіны з распрацоўнікамі напроста, што дазваляе хутка знаходзіць і выпраўляць памылкі і рэалізоўваць новыя магчымасьці.

Менавіта такая гнуткая і дынамічная сыстэма распрацоўкі, немагчымая для праектаў з зачыненым кодам, вызначае выключную эканамічную эфэктыўнасьць GNU/Linux. Нізкі кошт вольных распрацоўкаў, адладжаныя мэханізмы тэставаньня і распаўсюджваньня, прыцягненьне людзей з розных краінаў, якія валодаюць розным бачаньнем праблемаў, абарона кода ліцэнзіяй GPL — усё гэта паспрыяла посьпеху вольных праграмаў^[2].

Вядома, такая высокая эфэктыўнасьць распрацоўкі не магла не зацікавіць буйныя фірмы, якія сталі адчыняць свае праекты. Так зьявіліся Mozilla кампаніі (Netscape, AOL), OpenOffice.org кампаніі (Sun), вольны клон Interbase кампаніі (Borland) — Firebird, SAP DB (SAP). IBM спрыяла пераносу GNU/Linux на свае мэйнфрэймы.

Зь іншага боку, адчынены код значна зьніжае сабекошт распрацоўкі зачыненых сыстэмаў для Linux і дазваляе зьнізіць кошт рашэньня для карыстача. Вось чаму Linux стала плятформаю, якую часта рэкамэндуюць для такіх прадуктаў, як Oracle Database, DB2, Informix, SyBase, SAP R3, Domino.

Супольнасьць GNU/Linux падтрымлівае сувязь пасродкам групаў карыстачоў Linux.

Праграмнае асяродзьдзе

Гістарычна Linux выкарыстоўваўся як сэрвэрная апэрацыйная сыстэма, але яе нізкі кошт, пераноснасьць і магутнасьць Unix дапамаглі пашырыцца гэтай АС і на іншыя, раней неўласьцівыя ёй задачы. Linux зьяўляецца адным з галоўных складнікаў канцэпцыі папулярнай сэрвэрнай плятформы «LAMP» (Linux, Apache, MySQL, Perl/PHP/Python).

Дзякуючы нізкаму кошту і высокаму ўзроўню пераноснасьці Linux часта выкарыстоўваюць у якасьці базавай плятформы для ўбудаваных сыстэмаў, напрыклад, тэлебачаньня, мабільных тэлефонаў, кішэнных кампутараў. Linux зьяўляецца галоўным канкурэнтам Symbian OS у сфэры мабільнай тэлефаніі, а таксама спрабуе заняць сваё пачэснае месца на рынку апэрацыйных сыстэмаў для кішэнных кампутараў, ствараючы альтэрнатыву Windows CE і Palm OS.

Linux таксама шырока выкарыстоўваецца для стварэньня прадуктаў аблслугоўваньня сетак (брандмаўэр, роўтар) з-за яе нізкага кошту і стабільнасьці працы.

Linux зьяўляецца самай распаўсюджанай апэрацыйнай сыстэмай для супэркампутараў. У лістападзе 2005 году ў сьпісе наймагутнейшых супэркампутараў сьвету TOP500 два найхутчэйшыя супэркампутары сьвету працавалі на базе Linux. З 500 сыстэмаў гэтага сьпісу, 371 (74,2%) выкарыстоўвалі розныя вэрсіі Linux, у тым ліку сем зь дзесяці найлепшых супэркампутараў.

Відэакансоль Sony PlayStation 3, якая будзе пастаўленая на рынак у лістападзе 2006 году, будзе працаваць на апэрацыйнай сыстэме Linux^{[Крыніца?]}. Sony да гэтага ўжо пастаўляла праграмны збор Linux, які кожны ўладальнік Sony Playstation 2 мог устанавіць на сваю кансоль. Распрацоўнікі гульняў, напрыклад, Atari і id Software, апошнім часам пачалі выпускаць вэрсіі сваіх вядомых гульняў пад АС Linux.

Дыстрыбутывы

Linux выкарыстоўваецца ў якасьці аднаго са складнікаў дыстрыбутываў Linux. Дыстрыбутывы Linux ствараюцца кампутарнымі аматарамі, закрытымі супольнасьцямі, камэрцыйнымі і грамадзкімі арганізацыямі па ўсім сьвеце. У склад дыстрыбутыву акрамя ядра Linux дадаюць сыстэмныя і дастасоўныя праграмы, сыстэму ўстаноўкі, інтэграваную сыстэму кіраваньня ўстаноўленымі праграмамі і іншае. Дыстрыбутывы ствараюць з абсалютна рознымі мэтамі: падтрымка адмысловай кампутарнай архітэктуры, лякалізацыя праграм, падтрымка праграмаў рэальнага часу выкананьня, для ўбудаваных сыстэмаў і іншага. Шмат дыстрыбутываў ня ўтрымліваюць несвабодных кампанэнтаў, якія могуць замінаць свабоднаму распаўсюджваньню і выкарыстаньню праграмаў.

Тыповы дыстрыбутыў агульнага прызначэньня ўключае:

ядро Linux;
бібліятэкі і службовыя праграмы Праект GNU;
абалонкі каманднага радка;
сыстэму вокнаў X;
адзін ці некалькі кіраўнікоў вокнаў (KDE, GNOME, Xfce і інш.);
тысячы іншых праграмных прадуктаў: офісныя праграмы, кампілятары, тэкставыя рэдактары, навуковыя праграмы і інш.

Большасьць карыстачоў для ўсталёўкі GNU/Linux выкарыстоўваюць дыстрыбуцыі. Дыстрыбуцыя — гэта ня проста набор праграмаў, а шэраг рашэньняў для розных задачаў карыстачоў, аб’яднаных адзінымі сыстэмамі ўсталёўкі, кіраваньня і абнаўленьня пакетаў, а таксама наладаў і падтрымкі.

Самыя распаўсюджаныя ў сьвеце дыстрыбуцыі:

амэрыканская Red Hat і яе нашчадак Fedora Core;
нямецкая SuSE;
француская Mandriva (былы Mandrake);
міжнародная дыстрыбуцыя Debian GNU/Linux;
адна з самых старых дыстрыбутцыяў Slackware;
параўнальна малады Gentoo, які актыўна разьвіваецца;
вельмі маладая, але пэрспэктыўная дыстрыбуцыя Ubuntu Linux і яе вэрсія Kubuntu Linux, які выкарыстоўвае абалонку KDE замест Gnome.

Апроч пералічаных, існуе мноства іншых дыстрыбутцыяў, частка зь якіх базуецца на пералічаных, частка створаных з нуля і часцяком прызначаных для выкананьня абмежаванай колькасці задачаў (напрыклад, Scientific Linux). Кожная зь іх мае сваю канцэпцыю, свой набор пакетаў, свае перавагі і недахопы. Ні адна ня можа задаволіць усіх карыстачоў, а таму побач зь лідэрамі пасьпяхова існуюць іншыя фірмы і суполкі праграмістаў, якія прапануюць свае рашэньні, свае дыстрыбуцыі, свае паслугі. Існуе мноства LiveCD, пабудаваных на аснове GNU/Linux. LiveCD дазваляе запускаць GNU/Linux непасрэдна з кампакт-дыска, без усталёўкі на цьвёрды дыск. Адным з найбольш папулярных LiveCD зьяўляецца Knoppix.

Для тых, хто жадае дасканала разабрацца з GNU/Linux, падыдзе любая з дыстрыбуцыяў, аднак даволі часта для гэтае мэты выкарыстоўваюцца так званыя source-based дыстрыбуцыі, якія прадугледжваюць самастойную зборку ўсіх (або часткі) кампанэнтаў з зыходных кодаў, такія як LFS, Gentoo або CRUX.

Linux на пэрсанальным кампутары

Высокі ўзровень доступу да ўнутраных мэханізмаў працы Linux паспрыяў стварэньню міту пра тэхнічную арыентацыю Linux у параўнаньні зь яго канкурэнтамі на пэрсанальных кампутарах. Linux і іншыя свабодныя праграмы часта крытыкуюць за цяжкасьці выкарыстаньня гэтых праграмаў.

Аднак у апошнія гады сытуацыя карэнна зьмянілася. Цяпер Linux можна лёгка карыстацца, ня ведаючы спэцыфіку ўнутраных працэсаў гэтай АС, дзякуючы графічнаму інтэрфэйсу карыстальніка, падобнаму на інтэрфэйсы іншых апэрацыйных сыстэмаў. Хаця ў некаторых сфэрах для Linux яшчэ ня створаныя паўнавартасныя аналягі спэцыялізаваных праграмаў зь іншых апэрацыйных сыстэмаў (гульні, мадэляваньне), аднак большасьць неабходных кожнаму карыстальніку праграм ужо напісана і эфэктыўна выкарыстоўваецца. Да таго ж, шмат карпарацыяў абвесьцілі пра падтрымку Linux у наступных вэрсіях сваіх праграмных прадуктаў. Усё гэта дазваляе зрабіць выснову, што Linux ужо амаль гатовы для паўсюднага выкарыстаньня і на пэрсанальных кампутарах.

Хаця для Linux існуе шмат праграмаў для наладкі сыстэмы, панэляў кіраваньня і іншага, але дагэтуль вельмі актыўна падтрымліваюцца магчымасьці наладкі сыстэмы шляхам рэдагаваньня адпаведных тэкставых файлаў настаўленьня.

Рынак

Згодна з даследаваньнямі рынку, якія правяла кампанія IDC, 25% сэрвэраў і 2,8% настольных кампутараў працуюць пад кіраваньнем Linux (2004). Рынак Linux хутка павялічваецца, а таму прагназуецца, што ў 2008 годзе рынак напісаньня і абслугоўваньня праграмных прадуктаў для Linux дасягне 35,7 міліярда даляраў.

Устаноўка

Самы распаўсюджаны мэтад устаноўкі Linux на пэрсанальны кампутар — устаноўка з аптычнага дыску CD-ROM. Звычайна вобразы такіх дыскаў можна свабодна сьцягнуць зь Сеціва і запісаць на свой носьбіт.

Некаторыя вытворцы кампутарнай тэхнікі пастаўляюць на рынак кампутары з ужо ўстаноўленай і наладжанай АС Linux. Сярод такіх вытворцаў можна выдзяліць Hewlett-Packard і Dell.

Альтэрнатывай устаноўкі стандартнай настольнай апэрацыйнай сысэтмы зьяўляецца магчымасьць устаноўкі на кампутары тонкага кліента. Гэты мэтад дазваляе загрузку апэрацыйнай сыстэмы з аднаго зь сеткавых кампутараў. Такая загрузка зьмяншае каштарыс аднаго кампутарызаванага працоўнага месца.

Таксама даволі распаўсюджаная практыка загрузкі паўнавартаснай і гатовай для выкарыстаньня апэрацыйнай сыстэмы Linux з аптычнага дыску. Такую загрузку падтрымліваюць шматлікія дыстрыбутывы (Knoppix, Ubuntu Linux і іншыя).

Праграмаваньне для Linux

Інтэграванае асяродзьдзе распрацоўкі KDevelop

Збор кампілятараў GNU (GCC) зьяўляецца стандартным для АС Linux. GCC падтрымлівае наступныя мовы праграмаваньня: C, C++, Java, Фартран і інш. Большасьць дыстрыбутываў таксама падтрымліваюць інтэрпрэтатары Perl, Python. Апошнім часам распрацоўнікі дыстрыбутываў пачалі пастаўляць і кампілятар C# ад Праекта Mono.

Для Linux існуе шэраг інтэграваных асяродзьдзяў распрацоўкі, у тым ліку KDevelop, Anjuta, NetBeans, Eclipse, але ўсё роўна тэкставыя рэдактары Emacs і Vim застаюцца вельмі папулярнымі ў праграмісцкай супольнасьці. Дзьве асноўныя графічныя бібліятэкі стварэньня інтэрфэйсу для Linux: Qt і GTK+.

Акрамя свабодных кампілятараў і іншых праграмаў распрацоўкі існуюць і закрытыя, якія выпускаюць такія карпарацыі: Intel, PathScale і Група Portland.

Тэхнічная падтрымка

Тэхнічную падтрымку карыстальнікаў Linux забясьпечваюць камэрцыйныя кампаніі і зацікаўленыя групы карыстальнікаў Linux.

Бізнэс-мадэль камэрцыйных кампаніяў звычайна заключаецца ў атрыманьні грошай за абслугоўваньне сваіх дыстрыбутываў, якія распаўсюджваюцца бясплатна. Некаторыя дыстрыбутары таксама бяруць грошы за выкарыстаньне сваіх дыстрыбутываў, а ня толькі падтрымку. Яны дадаюць у дыстрыбутыў закрытыя праграмы і такім чынам абмяжоўваюць правы карыстальнікаў на распаўсюд.

Глядзіце таксама

Minsk Linux Users Group

Крыніцы і заўвагі

^ Гукавы файл з запісам вымаўленьня гэтага слова самім Торвальдсам можна знайсьці тут
^ http://ftp.altlinux.ru/pub/distributions/ALTLinux/Compact/2.3/docs/ch01.html

Вонкавыя спасылкі

Linux — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Беларускамоўныя парталы

Расейскамоўныя рэсурсы

Форумы аб Linux

Англамоўныя рэсурсы

Артыкулы

Гісторыя Linux у Расеі У. А. Кастрамін

Расейскія фірмы

Шаблён:Link FA Шаблён:Link FA Шаблён:Link FA Шаблён:Link FA Шаблён:Link GA

[1] Гукавы файл з запісам вымаўленьня гэтага слова самім Торвальдсам можна знайсьці тут

[2] ttp://ftp.altlinux.ru/pub/distributions/ALTLinux/Compact/2.3/docs/ch01.html

[1]

[2]