Tarèh Acèh
Acèh (bahsa Beulanda: Atchin atawa Achèh, bahsa Inggréh: Achin, bahsa Peurancih: Achen atawa Achèh, bahsa Arab: Asyi, bahsa Portugéh: Achen atawa Achem, Bahsa Hanzi: A-tsi atawa Ache)[1][2] nyang jinoe leubèh geuthè nan seubagoe nan saboh provinsi di Indonesia. Nibak keunira, nyang geukheun Acèh nyan rôh mandum uereueng duek disinan nyang jeut keu saboh bangsa nibak uram pulo Sumatera ngon geumarit lam bahsa Aceh, saboh bahsa substrat (lapéih meuyub) lam peureudèe bahsa Mon-Khmer[3]. Lam wilayah nyang geukheun Acèh nyan jeut keu neuduek cit sub-bangsa nyang meubahsa ngon bahsa Aneuk Jamèe, meuhat nibak blah rot teungoh, teunggara ngon timu geumeututô ngon bahsa Gayo keu blah rot teunggara nyang ramèe maeunarit lam bahsa Alaih, leubèh jeuôh lom keudéh u timu jeuôh geumeunarit lam bahsa Teumiëng, meunan cit lam sukèe bangsa Kluet nyang geuduek blah rot tunong geumeunarit lam bahsa Kluet.
Asai tarèh Acèh geuangkée nibak seunurat pusaka lagèe Hikayat Acèh, Hikayat raja-raja Pasè atawa dum hikayat laén nyang geusurat lam haraih Jawoë. Na peuneugah nyang nacit ureueng geupatéh peuneugah nyan, ureueng Acèh geukheun teuka nibak "sukèe Mante"[4], saboh sukèe di pulo Ruja nyang na meukaét ngon sukèe "Mantra" di Malaka meukaét cit ngon ureueng nyang meunarit lam bahsa Mon-Khmer[5]. Saboh peuneugah teuk asai ureueng Acèh nyan geupeugah teuka nibak ureueng Acèh Rayek, ureueng Acèh lam peuneugah nyan geukheun nyankeuh ureueng nyang phôn that geupuga nanggroe di gampông Seumileuek atawa geukheun cit Rumoh Dua Blaih, nyang na di ateueh Seulimeum antara gampông Jantho ngon Tangsé. Seumileuek nyan meumakna tanoh data nyang luah, disinan meuteumpat ureueng Mante lheuh nyan meusipreuek teuma ureueng Mante dari sinan u dairah Acèh lhèe sagoe lheuh nibak nyan meubarô keuh geu meuwèh atawa geuminah dum u dairah nyang laén[6].
Reusam
Kawab reusam geuweuek lom lam peuet boh neuweuek nyang geupeusapat ngon kawôm atawa geukheun sukèe nyang rayek, geumita punca sukèe nyan rot bahsa jameun;[4][7][8]
- Kawôm Lhèe Reutôh, sukèe nyang teuka nibak reusam Mante keu ureueng Aseuli.
- Kawôm Imeum Peuet, sukèe nyang teuka dari India tunong nyang meuagama Hindu.
- Kawôm Tôk Batèe, sukèe nyang teuka dudoe lom dari meumacam bangsa Eurasia, Asia Timu ngon Arab.
- Kawôm Ja Sandang, sukèe nyang dari India nyang ka geumeumat bak agama Islam.
Tarèh awai
Bak peuneugah nyang teuka dari lua na meupadum boh nè geuseubôt keu bahih Acèh. Lam sarakata tarèh keurajeuen Liang ngon keurajeuen Sui[9] di Cina na geuseubôt disinan bak keunira thôn 506 sampoe 581 Masehi na keurajeuen Poli nyang wilayah kuasa keurajeuen nyan ubé wilayah Acèh Rayek[10][11]. Meunan cit lam seunurat Jawa "Nāgarakṛtāgama" na nyang geukheun Keurajeuën Lamuri. Meunyoe nibak seunurat tarèh lam bahsa Arab geukheun Lamkrèk, Lam Urik, Rami, Ramni rab saban ngon seunurat laén lom nibak Cina nyang geukheun Lan Li, Lan-wuli atawa Lan Wo Li.
Keurajeuen Lamuri nyan natom geupiyôh ngon geusurat lé Marco Polo, sidroe ureueng bangsa Venesia nyang nibak thôn 1292 teungoh geujak dari Cina u Persia[12][13], bak seunurat Marco Polo nyan keurajeuen Lamuri jipeugah saboh keurajeuen nyang na lam peungarôh wangsa Syailendra nyang na di Keurajeuen Sriwijaya, Palembang.
Samudra Pasè

Keurajeuen Islam Keurajeuën Samudra Pasè ngon raja nyang keu phôn Sôleutan Malik Al Saleh ngon geusambông teuma lé cuco neuh Malik Az Zahir[14]. Meuligoe Pasè geupeudong di gampông Beuringen, Samudra nibak uroe nyoe. Masa jaya keurajeuen Pasè nibak masa Sôleutan Malik Al Saleh ngon masa Putroe Nahrasiyah.
Bhaih Keurajeuën Samudra Pasè na geusurat lam Rihlah ila l-Masyriq (Meujeunajah u Timu) keunarang Ibnu Batuthah (1304–1368), sidroe ureueng Marôkô nyang na geusinggah di nanggroe Pasè bak thôn 1345. Keuneulheueh tarèh Keurajeuën Samudra Pasè jiprang lé Portugéh bak thôn 1521[15].
Masa keurajeuen Malik Al Saleh

Sultan Malik al-Saleh jeuet keu raja lheueh neupuga Keurajeuën Samudra Pasè. Keurajeuen nyoe lam tarèh Islam ngon Nusantara jeuet keurajeuën Islam nyang phôn that na di Asia Teunggara[16]. Geupuga nibak thôn 1267 M. Nan aseuli droeneuhnyan Meurah Silu, sidroe turônan nibak Sukee Imuem Peuet atawa saboh gla nyang meukeumat nibak turônan peuët droe Maharaja/Meurah meusyèdara nyang teuka dari nanggroë Mon Khmer (Champa). Kawôm Imeum Peuet nyan jeuet keu kawôm nyang peudong ubéna keurajeuën di Acèh seugolom Islam. Kawôm nyan lagée Maharaja Syahir Po-He-La nyang peudong Keurajeuën Peureulak di Acèh Timu, Syahir Tanwi nyang peudong Keurajeuën Jeumpa (Champa) di Peusangan (Bireuën), Syahir Poli (Pau-Ling) nyang peudong Keurajeuën Sama Indra di Pidië ngon Syahir Nuwi nyang peudong Keurajeuën Indra Purba di Banda Acèh ngon Acèh Rayek. Malik Al Saleh abéh umu nibak thôn 1297 M. Keu geulantoe nyang trang hana meusoe lom, meutapi nibak thôn 1345 neu ék keuh sidroe cuco nibak Sôleutan Malikussaleh nyang nan droenuehnyan Malik Al Zahir. Lam seunurat Hikayat raja-raja Pasè, na geusurat bhaih keurajeuen Samudra Pasè nyoe jiprang lé teuntra Siam nibak masa keurajeuen Sôleutan Malik Al Nassar. Lam saboh seunurat geuseubôt teuntra Siam nyan hana meuhasé jiprang Pasè saweueb panglima prang teuntra siam nyan meuhasé geupeumaté lé Sultan Malik Al Mahmud[17].
Puliték Samudra Pasè meulawan ngon Puliték Gajah Mada
Gajah Mada nyang jiangkèe seubagoe patih atawa meuntroe di Keurajeuen Kahuripan di Jawa bak thôn (1319-1321) lé raja Jayanagara dari keurajeuen Majapahit. Ngon nibak thôn 1331, meutamah pangkat Gajah Mada jeuet keu sidroe mahapatih (maha meuntroe) Majapahit nyang jiangkèe lé Putroe Tribhuwana Wijayatunggadewi.
Nibak uroe jipeuraseumi Gajah Mada jeuet keu mahapatih Majapahit, na saboh sumpah nibak Gajah Mada nyang jikheun nan sumpah palapa. Meukeusud sumpah palapa nyan, di Gajah Mada nyan pantang jimakeuen sira seugohlom jih asé jipeutalô mandum keurajeuen nyang na diseulingka Pulowan Nusantara keu jipeutamong lam wilayah keurajeuen Majapahit. Nibak watèe nyan lam Hikayat raja-raja Pasè geusurat keuh bhaih jiprang Samudra Pasè lé angkatan prang Majapahit. Hasé nibak prang ngon Majapahit nyan na padum boh peuneugah, na nyang peugah Majapahit meuhasé jiprang Pasè, nibak saboh haba teuk geupeugah teuntra Pasé nyang meuhasé geupeumaté Gajah Mada di Pasi Teumieng nyang sampoe uroe nyoe geupeunan dairah mideuen prang nyan ngon nan Manyak Payét. Meubèk na salah, prang Pasè ngon Majapahit nyan na nibak thôn 1350 atawa 1361 meusigo ngon Majapahit jiprang jambi ngon Palembang[18].
Keurajeuen Acèh

Keurajeuen Acèh na siblah rot barôh pulo Sumatra, ngon nang nanggroe na di Banda Acèh Darôssalam. Sôleutan Ali Mughayat Syah jeuet keu raja phôn nyang puga keurajeuen Acèh nibak uroe Aleuhad, 1 Jumadil awal thôn 913 H atawa nibak uroe 8 buleuen sikureueng thôn 1507. Lam tarèh keurajeuen dari thôn 1496 sampoe thôn 1903, Acèh ka meuhasé geupeukeumang saboh peundédikan militè nyang gigéh, ngon sabé lam geujaga nanggroe beujeuôh nibak jijajah lé bangsa Eropa. Acèh jeuet keu saboh nanggroe nyang that hayeue lam bhaih diplomasi ngon dumna neugara nyang laén.
Masa Keurajeuen Sôleutan Iskandar Muda

Acèh jeuet keu saboh neugara nyang that kaya ngon that makmu nibak masa puncak meujaya Keurajeuen Acèh. Lam peuneugah sidroe ureueng tamaong dari nanggroe Peuranci, nyang teuka u Acèh nibak masa jaya nyan (masa Keurajeuen Sôleutan Iskandar Muda), jepeugah Acèh nyan keurajeuen nyang that na luah trôh u pasi barat pulo Ruja di Minangkabau, keurajeun Acèh siblah rot timu trôh keudéh u Pirak, di seumeunanjông Malaysia.
Masa nyan keubit Acèh jeuet keu neugara nyang na angkatan prang that gigéh ngon meucehu, jeuet keu bangsa nyang that teuga nibak bangsa-bangsa nyang na di tanoh ngon laôt Meulayu di Seulat Malaka.
Sôleutan Iskandar Muda dudoe meujudô ngon sidroe putroe Raja Pahang, nyang geuturi nan putroe nyan seubagoe Putroe Phang. Meusebab rayek that gaséh Iskandar Muda keu Putroe Phang, ka geupuga saboh Gunongan nibak teungoh mideuen Khayali keu tanda gaséh droeneuhnyan keu Putroe. Meukeuseud nibak gunongan nyan keu ubat meucén ngon rihôn putroe keu nanggroe geuh nyang jeuôh di tanoh Malaya. Sampoe nibak uroe nyoe Gunongan ngon Mideuen Kahayali nyan manton na ngon jeuet takalon di Banda Acèh.
Masa prang ngon Portugéh
Nibak masa keuneuk meuakhé Keurajeuën Samudra Pasè, di Seumeunanjông Meulayu ka geupuga Keurajeuën Malaka, saboh keurajeuën Islam nyang geupeudong lé Parameswara nyang geutamong agama Islam ngon geutuka nan jeuet keu Iskandar Syah. Keurajeuën Islam di Malaka teudong ngon makmu sampoe thôn 1511 bak watèe nyan teuka Portugéh ngon ka jipeutalô angkatan prang Malaka.
Meunan Malaka ka rhôt lam kuasa Portugéh, dari Acèh hana reuda meusambông lam padum droe Sôleutan sabé-sabé geujak prang Portugéh nyan nibak tanoh Malaka. Ngon ubéna beunalah prang dari blah Portugéh u Acèh jeuet geupeutalô cit lé militè Acèh. Deungon ôseuha Acèh lam prang Portugéh jeuet keu saboh kri meuhat Portugéh nyan hanjeuet beurangkaho lé keu dijak prang ubéna nanggroe merdeka nyang laén di Asia Teunggara.
Meuhubôngan ngon Eropa
Inggréh
Nibak abad keu-16, lé Ratu Inggréh, Elizabeth I, ka jikirém utôsan nyang nanjih Sir James Lancester u keurajeuën Acèh nyang lé utôsan nyan jikirém siôn surat ukeue Sôleutan Acèh. Meusajan ngon surat nyan utôsan Inggréh jiba cit meumacam hadiah nyang that meuhai yumjih. Meukeusud ratu Inggréh lam surat ngon hadiah nyan keuneuk peukong hubôngan dagang ngon keurajeuën Acèh. Lé sultan bak masa nyan ka geupeusampoe beunalah surat nyan siôn surat nyang geusurat nibak keureutaih nyang paléng hayeue, geusurat lam bahsa nyang that ceudaih ngon daweuet nibak meuh. Geujôk beunalah hadiah cit keu Ratu Inggréh, na lam hadiah nibak Sôleutan Acèh keu ratu Inggréh sipasang gleueng jaroe nyang geupeugot nibak batèe rubi. Keu Sir James lé Sôleutan ka geubri gla seubagoe "Ureueng Kaya Putéh". Meunan keuh reusam bangsa Acèh nibak geupeumulia jamèe teuka, ngon reusam nibak geumeuget hubôngon ngon nanggroe lua.
Referensi
- ^ (Inggréh) Suryadinata, Leo (2005). Admiral Zheng He & Southeast Asia. Institute of Southeast Asian Studies. hlm. 168. ISBN 9812303294, 9789812303295 Periksa nilai: invalid character
|isbn=
(bantuan). - ^ (Indonesia)Banda Aceh (Indonesia) (1998). Kota Banda Aceh hampir 1000 tahun. Pemerintah Kotamadya Daerah Tingkat II Banda Aceh.
- ^ (Inggréh) Summer Institute of Linguistics (2005). Mon-Khmer studies Vol.35. University Press of Hawaii. hlm. 40.
- ^ a b (Beulanda)Hurgronje, Christiaan Snouck (1893). De Atjehers. Landsdrukkerij, Batavia.
- ^ (Inggréh) West, Barbara A. (2009). Facts on File library of world history, Encyclopedia of the peoples of Asia and Oceania, Vol. 2. Facts On File, University of California. hlm. 1002. ISBN 0816071098, 9780816071098 Periksa nilai: invalid character
|isbn=
(bantuan). - ^ (Indonesia)Zainuddin, H. M. (1961). Tarich Atjeh dan Nusantara. Pustaka Iskandar Muda.
- ^ (Beulanda)Drewes, Gerardus Willebrordus Joannes (1958). Adat Atjèh Verhandelingen, Land- en Volkendunde Koninklijk Instituut voor Taal , land- en volkenkunde, Vol.24. Leiden: KITLV Press. hlm. 47.
- ^ (Inggréh) Drewes, Gerardus Willebrordus Joannes (1979). Gerardus Willebrordus Joannes Drewes, ed. Hikajat Potjut Muhamat: An Achehnese Epic. The Hague : Martinus Nijhoff. hlm. 2–27.
- ^ Bei-shi which covers the period from A.D. 386 to 618, written by Li Yan-shou during the period A.D. 627-659
- ^ Dupoizat, C. Guillot, Marie-France (1998). Histoire De Barus (Sumatra). Le Site De Lobu Tua. Vol. I: Etudes Et Documents. Association Archipel, MSH PARIS. ISBN 9782910513276, 2910513270 Periksa nilai: invalid character
|isbn=
(bantuan). - ^ (Inggréh) Crawfurd, F.R.S., John (1820). History of the Indian Archipelago Vol 3. A. Constable and Co. hlm. 154.
- ^ (Inggréh) Marco Polo (1871). Sir Henry Yule, ed. The book of Ser Marco Polo: concerning the kingdoms and marvels of the East, Vol. 2. Murray.
- ^ Paul Pelliot, Notes on Marco Polo: ouvrage posthume, Paris: Imprimerie Nationale, 1959-1963
- ^ Prof. Dr. Hamka (2016) "Sejarah Umat Islam" Jakarta : Gema Insani
- ^ Middleton, John (2015-06-01). World Monarchies and Dynasties (dalam bahasa Inggris). Routledge. ISBN 978-1-317-45158-7.
- ^ Hill, A. H., (1960), Hikayat Raja-raja Pasai, Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, London. Library, MBRAS.
- ^ Phillip L. Thomas (1978). Thai Involvement in Pasai. Journal of the Siam Society 1971-1980
- ^ John Norman Miksic, Goh Geok Yian. Ancient Southeast Asia. Taylor & Francis.h 500