Muhammad Xorazmshoh sahifasining manbasini koʻrish

{{Hukmdor
|ismi= Muhammad Xorazmshoh<br/>علاءالدین محمد خوارزمشاه<br/>[[Tasvir:Mort de Muhammad Hwârazmshâh.jpeg|300px]]
|ismi oʻz tilida=Muhammad Xorazmshohning oʻlimi. [[Rashiduddin|Rashiduddin Fazlulloh]]ning [[Jome at-tavorix]] asaridan.
|portret= 
|razmer=
|imzo=
|navbat=
|navbat-ayol=
|davlat=
|lavozim=
|hukmronligining boshlanishi= [[1200-yil]] 3 avgust 
|hukmronligining tugashi= [[1220-yil]] [[dekabr]]
|koronatsiya=
|boshqa titullar=
|vise-prezident=
|prezident=
|monarh=
|partiya=
|oʻtmishdosh= [[Takash]]
|voris= [[Oʻzloqshoh]]<br/>[[Jaloliddin Manguberdi|Jaloliddin Xorazmshoh]]
|merosxoʻr= 
|tugʻilgan sanasi= 	[[1169-yil]]
|tugʻilgan joyi=
|vafot sanasi=
|vafot joyi=
|dafn joyi= Ashuro oroli
|nikohda=
|turmush oʻrtogʻi=
|farzandlari= [[Jaloliddin Manguberdi]]<br/>[[Gʻiyosiddin Pirshoh]]<br/>[[Oʻzloqshoh]]<br/>[[Oqshoh]]<br/>[[Xon Sulton]]
|sulola= [[Anushteginiylar]]
|otasi= [[Takash]]
|onasi= [[Turkon xotun]]
}}
'''Alovuddin Muhammad Xorazmshoh''' (Muhammad II Alouddin, Alouddin Muhammad (toʻliq [[ism]]i Qutbiddin Muhammad ibn Takash ibn Elarslon ibn Otsiz ibn Qutbiddin Muhammad Anushtegin) (taxminan [[1169]]— [[1220]] yil [[dekabr|dek.]]) – turkiy [[Anushteginiylar]] [[sulola]]sidan boʻlgan [[Xorazmshohlar davlati]] hukmdori (1200-yil [[3-avgust]] – 1220-yil dekabr).

== Biografiyasi ==
[[Ota]]si – [[Takash]] [[xorazmshoh]], onasi [[Turkon xotun]] [[qangʻli]] [[xon]]i Jonkishining qizi. Muhammad Xorazmshoh [[1193]]-yil dekabrda [[ota]]si tomonidan [[Nishopur]] [[shahar|shahri]]ga [[voliy]] (hokim) qilib tayinlangan. [[1198]]-yilda [[xalifa]] [[Nosir]] Takashga va uning oʻgʻli Qutbiddin Muhammadga sharaf [[libos]]i va [[Xuroson]], [[Turkiston]] va Iroq ajami [[sulton]]i ekanini tasdiqlovchi manshur ([[yorliq]]) joʻnatgan. Takash [[vafot]]idan soʻng Xorazmshohlar davlati [[taxt]]iga Qutbiddin Muhammad oʻtirdi. U otasining Aloiddin [[laqab]]ini, keyinroq esa Sanjar (ikkinchi) [[nom]]ini qabul qildi. Muhammad Xorazmshoh davrida [[saltanat]] ham hududiy, ham kuch-qudrat jihatidan oʻzining yuksak choʻqqisiga yetgan. Muhammad Xorazmshoh davrida Xorazmshohlar davlati [[shimol]]da [[Orol dengizi|Orol]], [[gʻarb]]da [[Kaspiy dengizi]]gacha, [[janub]]<nowiki/>da [[Iroq]] va [[Gʻazna]]gacha, [[sharq]]da [[Yettisuv]]gacha kengaygan. 1207-yilda Xurosonda va Fors Iroqida oʻz mavqeini mustahkamlab olgan Muhammad Xorazmshoh eʼtiborini [[Movarounnahr]]ga qaratdi. Bunga sabab [[qoraxoniylar davlati|qoraxoniylar]]ning soʻnggi hukmdori Usmon ibn Ibrohimning [[qoraxitoylar davlati|qoraxitoylar]]ga qarshi kurashda (qarang [[Malik sanjar qoʻzgʻoloni|Malik Sanjar qoʻzgʻoloni]]) yordam soʻragani bir bahona boʻldi. Xorazmshoh [[qoʻshin]]lari qoraxitoylarning Tayangu boshliq qoʻshini bilan Ilamish [[sahro]]sida toʻqnashdi. Bu [[jang]]da qoraxitoylar magʻlub boʻlib, Movarounnahrdan [[Oʻzgan|Oʻzgand]]gacha boʻlgan yerlar Xorazmshoh tasarrufiga oʻtdi. Muhammad Xorazmshoh oʻziga [[Iskandar Maqduniy|Iskandari]] Soniy laqabini ham oldi va [[saroy (qasr)|saroy]]da [[Zulqarnayn]] navbasi ([[shoh]] kirishi sharafiga musiqiy [[madhiya]])ni joriy qildi. Qoraxitoylar davlatini tormor qilib, sharqiy [[chegara]]laridan xotirjam boʻlgach, Fors Iroqini, [[Mozandaron]], [[Arron]], [[Eron Ozarbayjoni|Ozarbay-jon]], [[Shirvon]], Mikron, Mingqishloq, [[Kesh]], [[Seyiston|Sijiston]], Gʻur, [[Gʻazna]], [[Bomiyon]]larni zabt etib, [[Hindiston|Xindiston]] chegaralarigacha yetib bordi. Muhammad Xorazmshoh Movarounnahrni butunlay egallagach, Xitoyga qoʻshin tortmoqchi boʻlgan, ammo [[1215]] yil [[Chingizxon]]ning [[Pekin]]ni bosib olganini eshitgach, u haqida toʻliq maʼlumot toʻplash uchun Bahouddin Roziy boshchiligida [[Moʻgʻuliston]]ga [[elchi]]lar yubordi. Shu tariqa har ikki tomon bir necha marta bir-birlariga elchilar yuborib turganlar. [[1218]] yil Chingizxonning shaxsiy vakili Uhuna boshliq 500 tuyadan ortiq elchi va savdogarlar karvoni Oʻtrorga kirib keldi. Oʻtror hokimi Inolchiq, karvonni ushlab, elchilarni qatl ettirgan (qarang [[Oʻtror voqeasi]]). M.ning [[davlat]]ini yaxshi oʻrgangan Chingizxon Xorazmga qaram [[xalq]]larning noroziligidan, lashkarboshilar orasidagi nizolardan, M.ning onasi Turkon xotun [[qarindoshlik|qarindoshlari]] orasidan chiqqan amaldorlardan foydalanishi hamda M.ning moʻgʻullar hujumi xabarini eshitib [[amal]]ga oshirgan notoʻgʻri tadbirlari (har bir shahar oʻz-oʻzini himoya qshshshi; [[raiyat]]dan 1 yil uchun3 barobar [[xiroj]] yigʻishi) sababli mu-vaffaqiyatga erishdi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib [[Oʻtror]] ([[1219]]), [[Buxoro]] va [[Samarqand]] (1220)ni bosib oldi. Muhammad Xorazmshoh Movarounnahrni tashlab Xuroson tarafga qochdi. Chingizxonning 20 min-glik qoʻshinining tinimsiz taʼqib qilishi M.ga oʻz kuchlarini qayta toʻplab, nafasini rostlashga imkon bermadi. Kaspiy dengizining Ashuro [[orol|oroli]]ga borib qolgan Muhammad Xorazmshoh qattiq betob boʻlib qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini oʻzgartirib, oʻgʻli [[Oʻzloqshoh|Qutbiddin Oʻzloqshoh]]ning oʻrniga [[Jaloliddin Manguberdi]]ni [[valiahd|valiaxd]] deb eʼlon qildi. Oʻsha orolda vafot etdi va shu yerda [[dafn marosimi|dafn]] etildi. Keyinchalik Jaloliddinning [[farmoyish]]iga koʻra, Muhammad Xorazmshohning jasadi [[Isfahon]]dagi xorazmshoxlarning [[xotira]]siga [[qurilish|qurilgan]] [[madrasa]]ga koʻmish uchun Ardahn [[qalʼa]]siga keltirilgan<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>.

== Vafoti ==
[[Rashiduddin|Rashid ad-Dinning]] yozishicha, [[Mozandaron ustoni|Mozandaron]] zodagonlari bilan uchrashuvda Xorazmshohga yagona najot taklif qilingan: ''Abeskun orollarida'' bir necha kun kutish. Ala-ad-din Muhammad bu maslahatdan foydalangan<ref name="Рашид-ад-Дин">{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Рашид-ад-Дин]]|ссылка часть=https://books.google.co.uz/books?id=HL37AgAAQBAJ&pg=RA1-PA213&dq=%D0%90%D0%B1%D0%B5%D1%81%D0%BA%D1%83%D0%BD+%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%85&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%90%D0%B1%D0%B5%D1%81%D0%BA%D1%83%D0%BD%20%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%85&f=false|заглавие=Сборник летописей Рашид-ад-дина. Том 1. Книга первая|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=перевод с персидского Л. А. Хетагурова. Редакция и примечания проф. А. А. Семенова|издание=|место=Москва - Ленинград|издательство=Издательство Академии Наук СССР|год=1952|volume=|страницы=213|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}</ref>. Maʼlumki, Abeskun oʻsha kunlarda ''Gurgan'' daryosi (hozirgi [[Goʻrgon|Goʻrgan]]) ogʻzida joylashgan dengiz portining nomi edi. [[Ziyo Buniyotov|Z. M. Buniyatov]] tomonidan qabul qilingan [[Vasiliy Bartold|V. V. Bartold]] identifikatsiyasiga koʻra, hukmdorning soʻnggi panohi [[Ashur-Ada|Ashur-ada]] boʻlishi mumkin edi (ammo sharqiy lugʻatlarda Sulton oroli dengizning koʻtarilishi tufayli yoʻqolib qolgandek koʻrsatilgan<ref name="Рашид-ад-Дин" />). [[Lev Gumilyov|L. N. Gumilyovning]] soʻzlariga koʻra, bu joy [[Moxov|moxov bilan ogʻrigan]] bemorlar uchun rezervatsiya boʻlgan<ref>{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Гумилёв, Лев Николаевич|Гумилёв Л. Н.]]|volume=|ссылка часть=|заглавие=Древняя Русь и Великая Степь|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=«АСТ».|год=2008|страницы=485|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}</ref> (badiiy shaklda, tashlab ketilgan hukmdorning moxovlar orasida oʻlimi [[Vasil Yanchevetskiy|V. G. Yanning]] „[[Chingizxon (tarixiy hikoya)|Chingizxon]]“ tarixiy hikoyasida tasvirlangan).

Xorazmshoh orolga kirib kelayotganidayoq [[Zotiljam|pnevmoniyadan]] qattiq azob chekayotgan edi, shuning uchun uni kuzatgan hamrohlarining tuzalib ketishidan umidlari yoʻq edi. Abeskundan beri sulton moʻgʻullarni daf qilish uchun hech qanday chora koʻrmadi<ref>{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Гафуров, Бободжан Гафурович|Гафуров Б. Г.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Книга II|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=|издание=|место=Душанбе|издательство=Ирфон|год=1989|страницы=181|серия=|isbn=|тираж=60000|ref=Гафуров}}</ref>. U oʻz taqdiridan afsusda edi: „Biz egalik qilgan yer yuzidagi hamma yerlardan oʻzimizga qabr qazish uchun ikki tirsakimiz ham qolmadi“. Xorazmshohni quvgan [[Jebe noʻyon|Jebe]] otryadi hukmdorni topa olmay, uning xazinasi va [[Haram|harami]] yashiringan qal’ani egallashga kirishadi. Rashid ad-din xabar berishicha, haramning asirga olingani haqidagi xabar Aload-Din<ref>{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Иванин, Михаил Игнатьевич|Иванин М. И.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингис-хане и Тамерлане|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=|издание=|место=Санкт-Петербург|издательство=Типография товарищества «Общественная польза»|год=1875|volume=|страницы=66|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}</ref> davlatiga yetib kelgan.

Baʼzi Mozanderiyaliklar Xorazmshohni orolda oziq-ovqat va boshqa zarur narsalar bilan taʼminlab turishgan<ref name="Бартольд3">{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Бартольд, Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]|volume=|ссылка часть=|заглавие=Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Том I|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=Издательство восточной литературы|год=1963|страницы=493—494|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}</ref> (shunday qilib, [[Shihobuddin Muhammad an-Nisoviy|Shihob ad-din an-Nasaviyning]] yozishicha, Sultonning xohishiga koʻra, unga ot yetkazib berilgan<ref name="Несеви">{{Veb manbasi |url=http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Nasawi_2/text2.phtml?id=1763 |sarlavha=Ан-Несеви, Ш. М. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. |qaralgan sana=2017-01-06 |arxivsana=2017-03-07 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20170307141615/http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Nasawi_2/text2.phtml?id=1763}}</ref>). Alo ad-Din yordam berganlarga saxovatpeshalik bilan faxriy mansablar va yer egalari taqsimlab, oʻz mol-mulkini sovgʻa qilgan. Hokimiyatini yoʻqotgan sulton nomidan bunday harakatlar oʻshanda ramziy maʼnoga ega boʻlsa-da, Nasaviy fikricha, keyinchalik bu meroslarning barchasini vorisi [[Jaloliddin Manguberdi|Jaloliddin Mangberdi]] tasdiqlagan<ref name="Бартольд3" />.

Xorazmshoh Abeskunda vafot etar ekan, bir paytlar [[Turkon xotun|Turkon xotunning]] bosimi ostida merosxoʻr haqidagi qarorni oʻzgartirib, [[Oʻzloqshoh|Oʻzloqshoh]] emas, Jaloliddinga bor mol-mulkini topshirishini<ref name="Буниятов4">{{Kitob manbasi/Ruscha|автор=[[Буниятов Зия Мусаевич|Буниятов З. М.]]|volume=|ссылка часть=|заглавие=Государство хорезмшахов-Ануштегинидов 1097-1231|оригинал=|ссылка=|Викитека=|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы|год=1986|страницы=148|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}</ref> eʼlon qiladi.

== Oilasi ==
Uning nomaʼlum sonli xotinlari, kanizaklari va bolalari bor edi. Uning tirikligida oʻgʻillarining bir qismi shtatdan yer olishgan. Uning oilasi moʻgʻullar tomonidan asirga olingandan soʻng, uning yosh oʻgʻillari, jumladan<nowiki/>[[Kyumaxti Shoh|, eng kichigi Kyumaxtishoh]] oʻldirildi va asirga olingan qizlari, xotinlari Chingizxonning oʻgʻillari sarkardalariga taqsimlandi. [[Xon Sulton|Xon Sultonning]] toʻngʻich qizining taqdiri nomaʼlum. Uning amakivachchasi Sayf id-Din [[Qutuz]] [[Misr|Misrning]] [[Mamluklar davlati|mamluk sultoni]] ([[1259|1259–1260]]) boʻldi.



== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Adabiyotlar ==
* Buniyodov 3., Anushtegin xorazmshohlar davlati (1097-1231), T., 1998.
* Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy, Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti, T., 1999.
{{s-start}}
{{s-hou|[[Anushteginiylar]]||1169||1220}}
{{s-reg|}}
{{s-bef|before=[[Takash|Alovuddin Takash]]}}
{{s-ttl|title=[[Xorazmshohlar davlati|Xorazmshohlar davlati hukmdori]]|years=1200–1220}}
{{s-aft|after=[[Jaloliddin Manguberdi]]}}
{{s-end}}
{{Anushteginiylar sulolasi}}
{{OʻzME}}
[[Turkum:1182-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:1220-yilda vafot etganlar]]
[[Turkum:Madrasada dafn etilganlar]]
[[Turkum:Buxorolik kishilar]]
[[Turkum:Samarqand kishilari]]
[[Turkum:Anushteginiylar]]
[[Turkum:Xorazm hukmdorlari]]
{{chala}}
[[Turkum:Musulmon monarxlar]]
[[Turkum:Xorazmshohlar]]
[[Turkum:Markaziy Osiyodagi turkiy hukmdorlar]]
[[Turkum:Zotiljamdan vafot etganlar]]