Brontekst bekijken van Niet-coderend RNA

[[Bestand:TRNA-Phe yeast 1ehz.png|thumb|[[Nucleïnezuurstructuur|Ruimtelijke structuur]] van [[tRNA]], een voorbeeld van niet-coderend RNA. ]]

'''Niet-coderend RNA''' ([[Engels]]: ''non-coding RNA''), vaak afgekort als '''ncRNA''', is een [[Ribonucleïnezuur|RNA-molecuul]] dat niet [[translatie (biologie)|getransleerd]] wordt naar een [[Proteïne|eiwit]].<ref name="mattick">{{Citeer journal|auteur= Mattick JS, Makunin IV. |jaar= 2006|titel= Non-coding RNA |journal=Human Molecular Genetics |url = https://doi.org/10.1093/hmg/ddl046 | volume=15 |pages=R17–R29|doi= 10.1093/hmg/ddl046|taal=en}}</ref> Hoewel deze RNA-transcripten, die van nature veel voorkomen in een cel, niet voor eiwitten coderen, vervullen ze verschillende functies. Ze kunnen bijvoorbeeld een enzymatische, structurele of regulerende rol hebben. Een aantal belangrijke typen niet-coderende RNA's zijn [[ribosomaal RNA]], [[transfer RNA]], en kleinere RNA-moleculen zoals [[miRNA]], [[siRNA]] en [[snoRNA]].

Het aantal genen dat niet-coderende RNA's produceert in het menselijk genoom is onbekend, maar [[transcriptomica|transcriptomische]] onderzoeken wijzen erop dat er duizenden niet-coderende transcripten in menselijke cellen voorkomen.<ref name="mattick" /> Er is nog maar weinig bekend over de precieze functies van al deze transcripten. Ook is het moeilijk om te zeggen hoeveel van het niet-coderende RNA in de cel werkelijk een functie vervult; vermoed wordt dat ten minste een deel onbedoelde (bij)producten van de transcriptie zijn (''spurious transcripts'').<ref name="waste">{{citeer journal | auteur = Brosius J | title = Waste not, want not--transcript excess in multicellular eukaryotes | url = https://archive.org/details/sim_trends-in-genetics_2005-05_21_5/page/287 | journal = Trends in Genetics | volume = 21 | taal=en| issue = 5 | pages = 287–8 | datum = 2005 | pmid = 15851065 | doi = 10.1016/j.tig.2005.02.014 }}</ref><ref name="junk">{{citeer journal | auteur = Palazzo AF, Lee ES | title = Non-coding RNA: what is functional and what is junk? | journal = Frontiers in Genetics | volume = 6 | pages = 2 | jaar = 2015 | pmid = 25674102 | doi = 10.3389/fgene.2015.00002 | taal=en }}</ref>

== Biologische functies ==
Niet-coderend RNA speelt een essentiële rol in vele cellulaire processen. Ze zijn bijvoorbeeld in alle bekende vormen van leven van centraal belang in de [[translatie (biologie)|translatie]], [[splicing]], [[RNA-processing]] en [[genregulatie]]. Vermoedelijk zijn deze uiterst [[geconserveerde sequentie|geconserveerde]] RNA-moleculen al zeer oud in de evolutie; er zijn aanwijzingen dat ze voorkwamen bij de laatste universele gemeenschappelijke voorouder ([[LUCA (evolutie)|LUCA]]) en de [[RNA-wereld]].<ref>{{Citeer journal|auteur= Eddy SR. |jaar= 2001 |titel= Non–coding RNA genes and the modern RNA world|journal=Nature Reviews Genetics |volume=2 |pages=919–929|doi=10.1038/35103511 |taal=en}}</ref> Hun huidige functie is nog steeds het reguleren van de genetische [[centrale dogma van de moleculaire biologie|informatiestroom]], van DNA naar eiwit.

=== Translatie ===
[[Bestand:010 large subunit-1FFK.gif|thumb|upright=0.9|Structuur van het grote [[ribosoom]]deel. De functionele kern van ribosomen wordt gevormd door een keten van RNA.<ref name="Ban">{{citeer journal | auteur = Ban N, Nissen P, Hansen J, Moore PB, Steitz TA | title = The complete atomic structure of the large ribosomal subunit at 2.4 A resolution | journal = Science | volume = 289 | taal=en | pages = 905–20 | date = 2000 | doi = 10.1126/science.289.5481.905}}</ref>]]

De meeste abundante niet-coderende RNA-moleculen spelen een rol in de [[translatie (biologie)|translatie]]. Ribosomen zijn organellen in de [[Cel (biologie)|cel]] waarin [[eiwitsynthese]] plaatsvindt. Het ribosoom bestaat voor het merendeel uit [[ribosomaal RNA]]; drie verschillende RNA-ketens in prokaryoten en vier in eukaryoten. Deze ncRNA's vormen de katalytische kern van het ribosoom. Ribosomaal RNA is overigens de meest voorkomende vorm van RNA in de cel, het vertegenwoordigt meer dan 80% van het RNA in sneldelende cellen. Andere RNA-moleculen, [[transfer-RNA|transfer-RNA's]] genaamd, vormen de dragermoleculen die aminozuren aanvoeren naar de groeiende eiwitketen.

Een andere alomtegenwoordige ncRNA, [[RNase P]] genaamd, is nodig voor de maturatie van tRNA-sequenties. RNase P heeft als taak om het enkelstrengse uiteinde van een pre-tRNA-molecuul af te knippen.<ref>{{Citeer journal|auteur=Evans D, Marquez SM, Pace NR. |jaar= 2006 |titel=RNase P: interface of the RNA and protein worlds |journal=Trends in Biochemical Sciences |volume= 31|issue= 6|pages= 333-341|doi=10.1016/j.tibs.2006.04.007 |taal=en}}</ref> RNase P is een typisch voorbeeld van een RNA-molecuul met katalytische activiteit; een zogenaamd [[ribozym]]. In bacteriën heeft het niet-coderende [[tmRNA|transfer-messenger RNA]] (tmRNA) een rol bij het oplossen van een vastgelopen translatieproces en het afbreken van afwijkende [[polypeptide]]n.

=== Splicing ===
Het [[spliceosoom]], het ribonucleoproteïnecomplex dat [[splicing]] uitvoert, wordt voor een belangrijk deel gevormd uit niet-coderend RNA. Splicing is het proces waarbij introns uit het pre-mRNA-transcript worden weggeknipt. Het niet-coderende RNA waaruit het spliceosoom is opgebouwd, heet [[snRNA]] (''small nuclear RNA''). Deze RNA-ketens vormen met geassocieerde eiwitten de zogenaamde [[snRNP|snRNP's]].<ref>{{Citeer journal|auteur=Matera AG, Wang Z. |jaar=2014 |titel=A day in the life of the spliceosome |journal= Nature Reviews Molecular Cell Biology|volume= 15|pages=108–121|doi= 10.1038/nrm3742|taal=en}}</ref> Dit zijn de subunits van het spliceosoom en ze verzorgen de maturatie van mRNA. Sommige introns hebben een complexe secundaire structuur en zijn katalytisch actief; in enkele gevallen kunnen ze zelfs zichzelf uit de pre-mRNA-keten knippen.

==Rol in ziekten==
===Kanker===
In kankercellen is vaak sprake van een abnormale expressie van verschillende niet-coderende RNA-moleculen, waaronder [[miRNA]], lang ncRNA, [[GAS5]], [[telomerase|telomerase-RNA]] en [[Y-RNA]].<ref name="Shahrouki">{{citeer journal | auteur = Shahrouki P, Larsson E | title = The non-coding oncogene: a case of missing DNA evidence? | journal = Frontiers in Genetics | volume = 3 | pages = 170 | date = 2012 | pmid = 22988449 | taal= en | doi = 10.3389/fgene.2012.00170 }}</ref> Deze RNA-transcripten spelen een rol bij de regulatie van genexpressie, het starten van DNA-replicatie en het onderhoud van telomeren. Wanneer niet-coderend RNA deze belangrijke functies niet goed meer vervullen, kunnen cellen ernstig ontregeld raken en zich ontwikkelen tot [[kanker]]cellen.

Kiembaanmutaties in bepaalde miRNA's zijn in verband gebracht met [[chronische lymfatische leukemie]], en specifieke variaties in miRNA's kunnen bijdragen aan een familiaire vorm van borstkanker. Het [[p53 (eiwit)|p53-eiwit]], een cruciale tumoronderdrukker, wordt eveneens gereguleerd door ncRNA's. Ook zijn er aanwijzingen dat lange, niet-coderende RNA-moleculen zoals Linc00707 bij sommige vormen van kanker een rol spelen in de metastasering en eiwitexpressie van de kankercel.

==Zie ook==
* [[Transcriptoom]]
* [[Nucleïnezuurstructuur]]
* [[UTR|Untranslated region]]

{{Appendix||2=
==Bronnen==
* {{Citeer boek|auteur = Alberts, B.|datum =2022|titel = Molecular Biology of The Cell|uitgever = W.W. Norton & Company |editie=7th|chapter= |ISBN = 978-0-393-42708-0 |page =327-328|taal =en}}
{{References||2}}
}}

[[Categorie:RNA]]