Brontekst bekijken van Hoge middeleeuwen

[[Bestand:Paris_Notre-Dame,_July_2001.jpg|thumb|Kathedraal van de [[Notre-Dame van Parijs]], een vroeg[[Gotiek (bouwkunst)|gotisch]] bouwwerk]]
Met '''hoge middeleeuwen''', '''centrale middeleeuwen''' of '''volle middeleeuwen'''<ref>Spelling: eventueel '''''Hoge Middeleeuwen, Centrale Middeleeuwen''''' of '''''Volle Middeleeuwen''''' (met hoofdletters) in gespecialiseerde teksten.</ref> wordt door [[Historicus|historici]] gewoonlijk die periode in de [[middeleeuwen]] in [[Europa (werelddeel)|Europa]] bedoeld die duurde van ca. 1000 tot ca. 1250. 

In de periode voor de hoge middeleeuwen werd Europa geteisterd door invallen van [[Vikingen]], [[Moren]], [[Hongaren|Magyaren]] en [[Struikroverij|roversbendes]]. In de overgang van het [[Karolingische Rijk]] naar het [[Heilige Roomse Rijk]] valt het centrale gezag grotendeels weg en nemen lokale bestuurders de touwtjes in handen.

In de hoge middeleeuwen kwam er meer stabiliteit in de Europese politieke verhoudingen, de economie, handel en bevolking groeide weer en het geestelijke en culturele leven maakte een heropleving door zoals blijkt in de stroming van de [[Gotische kunst|gotiek]] en de zogenaamde [[renaissance van de twaalfde eeuw]].

== Kerstening ==
Bij de aanvang van de hoge middeleeuwen was de [[kerstening]] volledig tot het noorden van Europa uitgebreid. De oude [[Germaanse mythologie|Germaanse]] en [[noordse mythologie]] werd nu ook in het noorden vrijwel volledig verlaten en als '[[heidendom]]' beschouwd. Een IJslands geleerde vond het zelfs nodig de restanten van de mondelinge overlevering uit overgrootmoeders tijd in de [[Edda]] neer te schrijven, samen met de voorschriften die de [[Skald (Noordse hofdichter)|skaldische]] dichtkunst tot dan regelden, die ook compleet verloren dreigden te gaan. 

Doordat de Vikingen overgingen naar het christendom verminderde langzaam de 'plaag uit het Noorden' en transformeerden ze zich tot [[Noren (volk)|Noren]], [[Zweden]] en [[Denen]]. Hetzelfde gebeurde bij de heidense [[Magyaren]] die eertijds eveneens talloze plundertochten ondernamen in Europa. Na verpletterend verslagen te zijn bij de [[Slag op het Lechveld]] werden ze bekend als de Hongaren. Spanje en Portugal werden in de hoge middeleeuwen gedurende de [[Reconquista (Spanje)|Reconquista]] voor het grootste deel heroverd op de Moorse [[moslim]]s.

== Opkomende steden ==
{{Zijbalk westerse geschiedenis|portaal2=Middeleeuwen}}
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van de opkomst van vorstendommen en steden in de Lage Landen}}
Na het jaar 1000 begonnen langzamerhand de oude [[Stad|steden]], veelal nog uit de [[Romeinse Rijk|Romeinse tijd]], weer te groeien en werden er nieuwe steden en dorpen gesticht om de groeiende bevolking te huisvesten. In de [[landbouw]] vonden er belangrijke verbeteringen plaats zoals het [[drieslagstelsel]], waardoor meer geproduceerd kon worden. De handel kende zijn eerste bloeiperiode sinds de val van het [[West-Romeinse Rijk]]. In [[Graafschap Vlaanderen|Vlaanderen]], het [[Rijnland (Duitsland)|Rijnland]] en [[Lombardije|Noord-Italië]] bracht de handel een explosieve groei van de welvaart in de steden. De steden werden vooral door hun muren een machtsfactor van belang en dit leidde uiteindelijk vooral in Vlaanderen en [[Italië]] tot het ontstaan van machtige steden die in verzet konden komen tegen de alleenheerschappij van de adel en de geestelijkheid. Dit zou het begin zijn van de afbraak van het [[Feodalisme|feodale stelsel]]. De eerste scholen en universiteiten werden gesticht, gebaseerd op de [[Karolingische renaissance|renaissance-gedachte]] van [[Karel de Grote]].

== De Kerk ==
De Kerk zou veel [[Kathedraal|kathedralen]] laten bouwen. De Mariaverering neemt toe en het huwelijk krijgt een volwaardige sacramentele betekenis. Er vindt een breuk plaats tussen de [[oosters-orthodoxe kerken]] en de [[Rooms-Katholieke Kerk]]. Deze scheuring staat ook wel bekend als het [[Oosters Schisma]]. Hoewel de breuk gewoonlijk gedateerd wordt in [[1054]], is het oost-west [[schisma]] feitelijk het eindresultaat van een voorafgaande eeuwenlange periode van vervreemding tussen de twee Kerken.

De [[paus]] krijgt steeds meer macht, niet alleen over de [[bisschop]]pen binnen de kerkelijke hiërarchie, maar ook politieke. Aangezien de bisschoppen vaak ook wereldlijke bestuurlijke machtsposities hebben, ontwikkelt zich een eeuwenlang slepende [[Investituurstrijd]] tussen de paus en Europese koningen en keizers over de bevoegdheid tot het benoemen van bisschoppen. Hierbij wordt [[excommunicatie]] nogal eens als politiek wapen gebruikt.

Diverse pausen vervolgen verscheidene niet-katholieke groeperingen, zoals de [[Katharen]] en de [[Jodenvervolging|Joden]]. Hiertoe wordt in [[1157]] een pauselijke [[inquisitie]] opgericht.

In de loop der eeuwen verwatert de handhaving van Benedictus' kloosterregel en dit noopt tot hervormingen. Verscheidene kloosters hervormen in de tiende eeuw, en de grootste hervorming vindt plaats in de [[Orde van Cluny]]. De orde staat einde 11e eeuw aan het hoofd van een omvangrijk kloosterimperium. Het is een kweekplaats voor toegewijde [[Prelaat|prelaten]] en een leerschool voor vrome vorsten. Tevens staatd de orde aan de wieg van de [[Gregoriaanse hervorming]] van het pausschap in de elfde eeuw.<ref>{{Aut|auteur=Lawrence}}, ''Kloosterleven in de Middeleeuwen'', 89.</ref>

Er groeit een traditie van liturgische spelen rond Pasen en Kerstmis, uitgebreid met kleine bijkomstige voorstellingen. Deze ontwikkeling van [[godsdienstig toneel]] treft men in West-Europa van de 10e tot de 13e eeuw, ook in de Nederlanden. In de dertiende eeuw is het er zeer bekend tot de [[synode van Utrecht]] in 1293 uitvoeringen van het kerkelijk spel in de kerken of op kerkhoven verbiedt.

== Kruistochten ==
[[Bestand:131 Bataille de Malazgirt.jpg|thumb|De [[Slag bij Manzikert]]]]
De kruistochten waren een serie militaire campagnes die plaatsvonden tijdens de hoge middeleeuwen. Ze begonnen als een poging van de [[christendom|christenen]] om [[Jeruzalem]] op de [[moslim]]s te heroveren. Het beslissende verlies van het Byzantijnse leger tegen de [[Seltsjoeken|Seltsjoekse Turken]] in de [[Slag bij Manzikert]] in [[1071]] zorgde voor de eerste bedes om hulp en troepen uit het westen. Het was dus niet alleen een heroveren van Jeruzalem, maar een bijstaan van het Byzantijnse leger tegen de Turken, een tegenhouden van gebiedsuitbreiding van de islam, en een vermeerdering van de invloed van het westen in het oosten, waar op gemikt werd. Vanuit het westen zelf echter was de belangrijkste reden voor de kruistochten waarschijnlijk het feit dat de Seltsjoeken, nadat ze Palestina veroverd hadden, christelijke pelgrimages naar Jeruzalem en andere steden moeilijk of zelfs onmogelijk maakten. Dit was in de voorgaande tijd wel mogelijk geweest, alhoewel het gebied onder islamitisch bestuur stond.

== Wetenschap ==
De eerste tekenen van de [[renaissance]] zijn te zien in de beschaving van [[West-Europa]]. De zogeheten [[renaissance van de twaalfde eeuw]] ging op geestelijk gebied gepaard met een sterke opleving van de wetenschap. Voorheen was het intellectuele leven beperkt tot de kloosters en de [[kathedraalschool|kathedraalscholen]] in de grote steden die voornamelijk de geestelijkheid moesten opleiden in hoofdzakelijk rekenen, schrijven en lezen (in het Latijn) om hun parochies, kloosters en andere kerkelijke instituten goed te kunnen besturen. Vaak maar niet altijd werd er ook, als bijvak, aandacht aan filosofie en redenatiekunst en astronomie gegeven. 

Na [[1200]] leerden ook koopmanszonen op deze klooster- en kathedraalscholen lezen, schrijven en rekenen. Veel van deze geschoolde [[Leek (christendom)|leken]] kregen een baan in de handel of het bestuur. Halverwege de [[12e eeuw]] ontstonden uit de kathedraalscholen van [[Universiteit van Bologna|Bologna]] en [[Universiteit van Parijs|Parijs]] de eerste [[universiteit]]en die een breder pakket vakken aanboden dan de kathedraalscholen. Studenten konden zich daar specialiseren in geneeskunde, recht of theologie. Deze opleving van de wetenschap zorgde ervoor dat in korte tijd de hoofdwerken van Arabische en Griekse filosofen en zuiver wetenschappelijke teksten in het Latijn werden vertaald. Tegen 1200 beschikte men in het Westen slechts over een beperkt aantal van de hoofdwerken van [[Aristoteles]] in vertaling, die als de tolk van de natuurlijke orde werd beschouwd. De dominicaan [[Willem van Moerbeke]] en anderen vertaalden in de eerste helft van de [[13e eeuw]] de rest van Aristoteles' oeuvre.

[[Bestand:St-thomas-aquinas.jpg|thumb|left|Thomas van Aquino]]
[[Thomas van Aquino]] was de eerste [[theoloog]] die onderscheid maakte tussen het goddelijk en het menselijk recht, tussen geestelijke en wereldlijke macht. Hij stelde dat "het goddelijk recht dat op genade gebaseerd is, het menselijk recht dat uit de rede voortkomt niet uitsluit."

Na [[1300]] waren de vele middelbare scholen in de steden van grote betekenis voor de middeleeuwse geestelijke cultuur. De kracht van de menselijke [[rede]] werd opnieuw gewaardeerd: [[Anselmus van Canterbury]] opende de deur voor de 'redenerende theologie'. Het grote vertrouwen in de menselijke rede leidde tot de [[scholastiek]]e methode: een rustige, objectieve benadering waarbij de auteur geheel in dienst staat van het zoeken naar de [[waarheid]]. De scholastiek gebruikt gezaghebbende auteurs: in de ''Summa theologiae'' van Thomas staan 25.000 citaten uit de [[Bijbel (christendom)|Bijbel]], 2500 van [[Aurelius Augustinus|Augustinus]], en 2500 uit de werken van Aristoteles, naast vele aanhalingen uit [[Dionysius de Areopagiet]] en anderen, onder wie ook joodse schrijvers als [[Maimonides]] en islamitische auteurs als de filosofen [[Avicenna]] en [[Averroes]].

== Romeins recht ==
Interesse in de leerstellingen van zesde-eeuwse Romeinse [[jurist]]en kwam rond het jaar [[1070]], toen een tekst van keizer [[Justinianus I]] gevonden werd in [[Italië]], de ''[[Digesten]]''. Aan de [[universiteit van Bologna]] begon men de Romeinse teksten te bestuderen en er werd recht gedoceerd aan de hand van deze teksten. Rechtbanken begonnen geleidelijk Romeins recht in te voeren, zoals dit werd geleerd aan de universiteit van Bologna, omdat rechters vonden dat dit recht meer geschikt was om complexe zaken op te lossen dan het [[Germaans recht]] dat sinds de [[val van het West-Romeinse Rijk]] gold. Dit proces van het overgaan op het Romeins recht vond eerst in Italië plaats en later in de rest van continentaal [[Europa (werelddeel)|Europa]].

== Romaans en gotisch ==
[[Bestand:AbbDames façade.jpg|thumb|[[Caen]]: kerk van de Vrouwenabdij]]
De hoge middeleeuwen begonnen op het gebied van kunst eigenlijk rond het jaar 1000 met de [[Romaanse architectuur|romaanse stijl]], een vroeg voorbeeld van deze bouwstijl is de [[Michaeliskirche]] te [[Hildesheim (stad)|Hildesheim]]. Ondanks de benaming is het romaans als bouwstijl slechts indirect gebaseerd op de bouwstijl van de [[Romeinse Rijk|Romeinen]]. Feitelijk komt zij voort uit de [[Karolingische bouwkunst]], waarin principes uit de Romeinse architectuur werden herontdekt. De romaanse stijl werd gekarakteriseerd door kleine [[rondboogvenster]]s en decoraties met eveneens ronde bogen. De muren waren doorgaans dik en versierd met [[Liseen|lisenen]], [[Fries (bouwkunst)|friezen]] en [[spaarveld]]en waarin eveneens ronde vormen domineren. De muren droegen het grootste deel van het gewicht van het gebouw op zich, waardoor grotere ramen niet mogelijk waren. Daarom was het in romaanse kerken altijd vrij donker. Omdat veel gebouwen in die tijd van hout gemaakt werden, bleven feitelijk vrijwel alleen [[Kerk (gebouw)|kerken]] en [[Klooster (gebouw)|kloosters]] in de romaanse bouwstijl bestaan.

Hoewel deze kenmerken vrij algemeen zijn, kent de romaanse stijl grote regionale verschillen. Bovendien maakte de stijl een geleidelijke ontwikkeling door die uiteindelijk, door de grootschalige toepassing van het [[kruisribgewelf]], zou leiden tot het ontstaan van de gotische bouwstijl, waardoor het romaans werd verdrongen.

[[Bestand:Notre-Dame de Paris 2792x2911.jpg|thumb|De Notre-Dame van Parijs, een vroeggotisch bouwwerk]]
De [[vroeggotiek]] zou de eerste vernieuwende kunststijl zijn sinds de val van het West-Romeinse Rijk en begint als bouwstijl in het jaar [[1122]]. In de abdij van [[Sint-Denis-basiliek|St.-Denis]] bij [[Parijs (hoofdbetekenis)|Parijs]], zet [[abt Suger]] een grote verbouwing in gang. Dit zou het eerste vroeggotische bouwwerk worden.

Het verschil tussen de gotiek en het romaans is dat de gotiek voorheen als noodzakelijk beschouwde bouwelementen weglaat. Dit was mogelijk door de toepassing van [[kruisribgewelf]], [[spitsboog]] en [[Zuil (bouwkunde)|pilaren]]. Buitenwaartse krachten, die de neiging hebben de muren naar buiten te drukken, waren in de romaanse architectuur met zijn dikke muren geen probleem, maar moesten bij deze veel lichtere constructie wel afgevoerd worden. Hiervoor werd de [[luchtboog]] verder ontwikkeld. Hierdoor ontstond een sterke constructie die in de romaanse stijl onmogelijk was en die een grotere verticaliteit toeliet. Dit zorgde ervoor dat de kerken veel hoger konden worden en dat er ruimte vrijkwam in de kerk, door het weglaten van dragende onderdelen.

De vroeggotiek zou opgevolgd worden door de hooggotiek. De hooggotiek zou zich vooral kenmerken doordat de gotiek nog meer zou worden toegepast. Ze zou nu op haar hoogtepunt zijn.

== Natuur ==
Ontstaan van het [[Duin- en strandwallenlandschap]] aan de Friese, Hollandse, Zeeuwse en Vlaamse kust.

== Literatuur ==
* Gregor Dijkhuis, ''De middeleeuwse zomer'', 2021. {{ISBN|9789464247695}} 

{{Wikibooks|Sociale geschiedenis van de hoge Middeleeuwen}}

{{appendix}}

[[Categorie:Hoge middeleeuwen| 3]]