«PHP» барагынын кодун көрүү

{{Программалоо тили
|name = PHP
|logo = [[Файл:PHP-logo.svg|150px]]
|semantics = [[Мультипарадигмалык программалоо тили|мультипарадигмалык]]
|year = [[1994 жыл|1994]]
|designer = [[Лердорф, Расмус|Расмус Лердорф]]
|typing = [[Тип маалыматарын динамикалык инициализациялоо|динамикалык]]
|class = [[интерпретатор|тип аткарылышынын интерпретатору]]<ref name="php_comp_int">{{cite web|url=http://www.slideshare.net/sebastian_bergmann/php-compiler-internals|title=PHP Compiler Internals|lang=en|accessdate=2009-11-17|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XhgqA1?url=http://www.slideshare.net/sebastian_bergmann/php-compiler-internals|archivedate=2011-08-21|dead-url=no}}</ref><ref>{{Cite web |title=PHP: Zend API: Hacking the Core of PHP — Manual<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://www.php.net/manual/en/internals2.ze1.zendapi.php |access-date=2013-01-08 |archive-date=2013-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130103041213/http://php.net/manual/en/internals2.ze1.zendapi.php |dead-url=yes |accessdate=2013-01-08 |archivedate=2013-01-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130103041213/http://php.net/manual/en/internals2.ze1.zendapi.php }}</ref>
|influenced_by = [[Perl]], [[Си (программалоо тили)|C]], [[C++]], [[Java]]
|latest_release_version = 5.4.10
|latest_release_date = [[Бештин айы 20]] [[2012]]
|website = [http://www.php.net/ www.php.net]
}}
'''PHP''' ({{lang-en|PHP: Hypertext Preprocessor}} — «PHP: [[гипертекст]] [[препроцессор]]у »; башында {{lang-en2|Personal Home Page Tools}}<ref name="off_history">[http://php.net/manual/en/history.php.php PHP: History of PHP — Manual]</ref> — «Жеке веб баракчаларды түзүү аспабы ») — жалпы багыттагы программалоо [[скрипттик тил]]<ref>{{cite web|url=http://www.php.net/manual/en/preface.php|title=PHP: Preface — Manual|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XiJbXc?url=http://www.php.net/manual/en/preface.php|archivedate=2011-08-21|access-date=2013-01-08|dead-url=no}}</ref>, интенсивдүүлүк менен веб-приложенияны түзүүдө колдонулуп атат. Азыркы убакытта басымдуу көпчүлүк [[Хостинг|хостинг-провайдерлери]] көтөрөт жана [[Динамикалык сайт|динамикалык сайтты]] түзүүчү [[Программалоо тили|программалоо тилдеринин]] арасынан лидердик орундардын биринде турат. <ref name="tiobe">[http://www.tiobe.com/index.php/content/paperinfo/tpci/index.html TIOBE Software: Tiobe Index]</ref>

Тил жана анын интерпретатору [[Ачык программыдык жабдуу|ачык код]] проектисинде энтузиасттар группасы менен түзүлүп атат.<ref>{{cite web
 |url         = http://www.php.net/manual/en/history.php#history.php4
 |title       = History of PHP and related projects
 |lang        = en
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/616XiuLEr?url=http://www.php.net/manual/en/history.php#history.php4
 |archivedate = 2011-08-21
 |access-date = 2013-01-08
 |dead-url    = no
}}</ref> Проект өзүнүн [[PHP лицензиясы|жеке лицензиясы]] менен таралат, жана ал [[GNU GPL]] менен дал келишпейт. Долбоор өзүнүн жеке [[PHP лицензиясы|лицензиясы]] менен таралат, жана [[GNU GPL]] менен дал келишпейт.

== Колдонуу чөйрөсү ==
Интернет тармагы үчүн программалоо областында PHP - эң популярдуу скрипттик тилдердин бири ([[JSP]], [[Perl]] жана [[ASP.NET]] тилдери менен бр катарда), өзүнүн жөнөкөйлүгү, аткаруу ылдамдыгы, бай мүмкнүчүлүктөрү, [[Кроссплатформалык|кроссплатформалыгы]] жана [[PHP лицензиясы]] менен баштыпкы кодун жайылтууда.

Веб-сайттарды куруу обласытндагы поулярдуулук веб приложенияларды түзүү үчүн алдын ала отургузулган көп түрдөгү ыкмалар менен белгиленет.<ref>{{cite web|url=http://docs.php.net/manual/ru/features.php|title=PHP: Отличительные особенности — Manual|date=21 июня 2009|lang=ru|accessdate=2009-11-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/616XjSW8d?url=http://docs.php.net/manual/ru/features.php|archivedate=2011-08-21|dead-url=no}}</ref>. Алардын негизгилери:
* автоматикалык бөлүп алуучу [[HTTP#POST|POST]] жана [[HTTP#GET|GET]]-параметрлери, жана веб-сервердин айланасындагы өзгөрүлмөлөр алдын ала алынган массивдер менен;
* көп түрдүү база маалыматын башкаруучу системдер менен байланышуусу  ([[MySQL]], [[MySQLi]], [[SQLite]], [[PostgreSQL]], [[Oracle (OCI8]]), [[Oracle (СУБД)|Oracle]], [[Microsoft SQL Server]], [[Sybase]], [[ODBC]], [[mSQL]], [[IBM DB2]], [[Cloudscape]] жана [[Apache Derby]], [[Informix]], [[Ovrimos SQL]], [[Lotus Notes]], [[DB++]], [[DBM]], [[dBase]], [[DBX]], [[FrontBase]], [[FilePro]], [[Ingres II]], [[SESAM]], [[Firebird]] / [[InterBase]], [[Paradox File Access]], [[MaxDB]], [[Интерфейс]] [[PDO]]);
* автоматизирленген жөнөтүүчө [[HTTP аталыштар|HTTP-аталыштар]];
* HTTP-авторизация менен иштөө;
* [[cookies]] жана сессиялар менен иштөө;
* локалдык жана четтетилген файлдар [[Сокет (программдык интерфейс)|сокеттер]] менен иштөөдө ;
* серверге жүктөлгөн файлдарды иштеп чыгууу;
* [[XForms]] менен иштөө.

Азыркы учурда PHP жүз миңдеген түзүүчүлөр колдонот. TIOBE корпорациясынын, издөө системдерине байгытталган рейтингине ылайык, декабрдын 2012 PHP программалоо тилдердин 6 орунунда турган. <ref name="tiobe" /> PHP колдонгон ири сайттардын арасына [[Facebook]], [[Wikipedia]] жана башкалар кирет.

[[LAMP]]ка кирет - кеңири таралган [[веб-сайт]]тардын [[хостинг]]дерине ([[Linux]], [[Apache]], [[MySQL]], PHP) жасалган программдык жабдуу.

=== GUI-приложенияларды түзүү ===
[[Файл:Winbinder fe big.png|thumb|WinBinder форма редакторунун скриншоту|left]]
[[Файл:Dev-studio-shotky.png|thumb|DevelStudio программалоо чөйрөсүнүн скриншоту]]
PHP мындай тармакта кеңири таралбаса дагы, бирок аны [[GUI]]-приложенияларды түзүүдө да колдонсо болот.

Кроссплатформалык приложенияларды түзүү үчүн [[PHP-GTK]] жана [[PHP-Qt]] пакеттери кызмат кылат, алар популярдуу [[Виджет|виджеттер]] китепканасын түзүшөт.

Windows үчүн графикалык приложенияларды түзүү үчүн атайын бекер WinBinder пакети бар (Си тилинде жазылган, фактикалык түрдө — [[WinAPI]] үчүн каптама) жана [[RAD (программалоо)|алакалашкан чөйрө]] Devel Studio.

Жана дагы [[.NET Framework|.NET]]/[[Mono]] — [[Phalanger]] үчүн PHP реализациясы бар, PHP кодунун жыйынтыгы болуп Phalanger-де ар кандай .NET-приложение болушу мүмкүн, олуттуу же колдонмо болсо дагы.

== Синтаксиси == <!-- TODO ref: англ макала + мануал -->
[[Файл:PHPCode HelloWorld.svg|thumb]]
{{уикикитеп|PHP}}
PHP тилинин синтаксиси [[Си (программалоо тили)|Си программалоо тилине]] окшош. Кээ бир элементтер, ассоциативдик массивдер жана <tt>foreach</tt> 
цикли [[Perl]] тилинен алынган.

Пограммдын иштешине атайы бир алмашмаларды, колдонулчу модулдарды түшүндүрүп кереги жок ж.б.у.с. Ар бир программ PHP опрератору менен баштала берсе болот.  

PHP деги жөнөкөй программ мындай болуп жазылат:

<source lang="php">
<?php
  echo 'Hello, world!'; 
?>
</source>

Саптын кыска вариантта да жазса болот:
<source lang="php">
<?= 'Hello, world!' ?>
</source>
<code><?=</code> түзүлүшүндөгү ачылуучу тег саптын чыгуу түрүн кыскартуу конструкциясы катары  колдонулат.

PHP <code><?php ?></code> деген чектөөлөрдүн ичинде турган кодду аткарат. Чектөөнүн сырткары турган калган баары, эч өзгөрүлүүсүз чыгат. Негизи мындайлар HTML-документке PHP-кодду кошууда колдонулат. Маселен:
<source lang="html4strict">
<html>
 <head>
  <title>PHP - ни тестирлөө</title>
 </head>
 <body>
  <?php echo 'Hello, world!'; ?>
 </body>
</html>
</source>
<nowiki><code><?php ?></code></nowiki> чектөөөлөрдөн сырткары, кошумча варианттарды колдонгонго уруксат бар, мисалы <nowiki><code><? ?></code> жана <code><script language="php"> </script></code></nowiki>. Мындан сырткары  6.0 версияг чейин ASP программалоо тилиннин <nowiki><code><% %></code></nowiki> (конструкциялар <nowiki><code><? ?></code> жана <code><% %></code></nowiki> php.ini конфигурациялык файлдан кошсо болот). чектөөлөрүн колдонгонго уруксат берилет.

Өзгөрүлмөлөрдүн аталыштары <nowiki><tt>$</tt></nowiki> символунан башталат, өзгөрүлмөнүн тибин жарыялап кереги жое. Өзгөрүлмөлөрдүн, функициялардын жана класстардын аталыштары регистрге сезимталдуу. Константалар да регистрге сезимталдуу. Өзгөрүлмөлөр апострофтордо жана экилик тырмакчаларда жана  [[heredoc]] (<<< операторунун жардамы менен жасалган саптарда)-саптарда иштешет.

PHP жаңы сапка кенемте аркылуу HTML жана башка бош форматтагы тилдер сыяктуу кылып өтүүнү кароодо. Инструкциялар ''үтүрү бар чекит'' '''(;)''' аркылуу бөлүнөт, if/else жана цикл констукрцарияларынан башкасы. 

Функцияда өзгөрүлмөлөрдү маанисине жана шилтемеге(<tt>& - белгиси колдонулат</tt>) жараша бере берсе болот. 

PHP үч типтеги пикирлерди колдойт: Си тилинин стилинде (чектөөлөр <tt>/* */</tt>), C++ (<tt>// башталып с</tt>аптын аягына чейин барат)  жана UNIX оболочкасы ( <tt>#</tt> баштап саптын аягына чейин).

== Тарыхы ==
{{main|PHP тарыхы}}
[[1944]] жылы [[Дания|Дат]] [[Программист|программисти]] [[Лердорф, Расмус|Расмус Лердорф]], [[Perl|Perl/CGI]] тилинде анын [[онлайн]]-[[резюме]]сининин колдонуучуларынын эсебин жана чыгаруусун, [[HTML]]-документтеринин калыптарын иштетүүнү талап кылуучу скриптик тилдеринин чогулмасын жасайт. Лердорф чогулманы ''Personal Home Page'' (''Жеке үй баракчасы'') деп атаган. Кийинчерээк [[Perl]]-дин функционалдуулугу жана ылдамдыгы - скрипт инттерпретаторунун - жетишпегендиктен Лердорф[[Си (программалоо тили)| Си]] тилин колдонуп жаңы калыптардын ''PHP/FI'' ([[Англис тили|англ]]. ''Personal Home Page / Forms Interpreter'' — «''Жеке үй баракчасы'' / Формалар Интерпретатору»). интерпретаторун түзгөн.

1997 жылы көп убакыттык [[Бета-тестирлөө|бета-тестирлөөдөн]] киийн иштеткичтин Cи тилинде жазылган — PHP/FI 2.0 экинчи версиясы чыкты. Аны болжол меенен жалпы дүйнөдөгү домендеринин 1%( болжолдуу 50 миң) колдонгон.

PHP 3.0 версиясы кыйла оңдоолорго алынып, азыркы заманбап кейиби жана программалоо тилинин стили аныкталган. 1997 жылы эки [[Израиль|израилдик]] программистер, Энди Гутманс жана Зеев Сураски, интерпретатордун кодун кайра толук жазып чыгышкан. PHP 3.0 расмий түрдө [[1998|1998 жылдын]] июнь айында чыккан.

PHP 3.0 эң күчтүү жагы болуп, өзөгүнүн кошумча модулдар аркылуу кеңейлиши мүмкүнчүлүгү бар эле. Кийинчерээк PHP-ге кеңейтүүнү жазган интерфейс,көптөгөн башка четтик түзүүчүлөрдү тарткан, ал болсо PHP -ге аябагандай көптөгөн база маалыматтары, протколдор, көптөгөн сандагы API колдоого мүмкүнчүлүк түзүлгөн. Көптөгөн сандагы түзүүчүлөрдүн иштөөсү тилдин тез өнүгүүсүнө жана жана ылдамдуу популяардуулугуна шар түзүлгөн. Ушул версиясынан баштап php [[Акроним|акроними]] мындай чечмеленип калган:«PHP: hypertext Preprocessor», мурдакы эскиси «Personal Home Page».

1998 жылдын кышында, PHP 3.0 расмий чыгышынан кийин дароо Энди Гутманс жана Зеев Сураски PHP-нин өзөгүн кайра оңдоп түзөөнү башташат. Маселеге оор тиркемелердин ылдамдыгы жана PHP кодунун модулдуу базисин мыктылоо кирген. [[Zend Engine]] деп аталган жаңы кыймылдаткыч койулган маселелерди  ийгиликтүү аткара алган жана 1999 жылдын ортосунда жарыяланган. Ушул кыймылдаткычта негизделген  PHP 4.0 версиясы бир нече жаңы ачкычтуу жаңыланууларды камтыган, мисалы: сессияларды колдоо, чыгуулардын буферизациясы, колдонуучу аркылуу кирген маалыматтарды коопсуздуу иштетүү жана жаңы бир нече тил конструкцияларын.

PHP -нин бешинчи версисясы түзүүчүлөр аркылуу 2004 жылдын 13 июлунда жарыяланган. Алмаштыруулар буларды камтыган,  Zend (Zend Engine 2) өзөгүн жаңылоо, бул болсо интерпретатордун эффективдүүүлүгүн көтөргөн. XML разметка тилин колдоону киргизүү. ОБП функцяиларын толук кайра иштеп чыгуу, бул болсо Java-да колдонулган моделге кыйла окшош калган. Көбүн эсе, деструктор, ачык, жабык, коргонулган мүчө жана ыкмалар кирген, акыр аягында мүчө жана ыкмалар, интерфейстер жана объектерди клондоо. Кийинки кирген версияларында аталыштардын мейкиндиктери, кулптоо жана бир катар олуттуу өзгөрүлөр, сандуу жана сапаттуулар PHP 5.0 -гө өтүп атканда 2004 жылы 13 июлунда пайда болушкан. 

PHP - нин алтынчы версиясы 2006 жылдын октябрынан баштап түзүлө баштаган. Көптөгөн жаңылоор киргизилген, мисалы, регулярдуу туяютмалардын өзөгүнөн POSIX жана «узун» суперглобалдуу массивдердин четтетилиши, php.ini конйигурациялык айлдан ''safe_mode'', ''magic_quotes_gpc'' жана ''register_globals  ''директивалары өчүрүлгөн. Эң башкы жана негизги жаңылоосу болуп Юникодду колдоосу болгон. Бирок 2010 жылдын мартында PHP6  түзүүсү, Юникодду колдоодо оорчулуктар чыгып  келечексиз болуп таанылган. PHP6 баштапкы коду бутакка жылдырылган, а негизги түзүү линия болуп 5.4 версиясы калган.

== CMS/CMF ==
[[File:Wordpress-logo 2005.png|thumb|499x499px]]
Жаңылар жана попуялардуулар:
* Kohana
* Codeigniter
* Yii
* Zend Framework
* Symfony
* CakePHP
* FuelPHP
* Drupal
* Joomla
* WordPress

== Тиркемелер ==
{{Reflist|colwidth=30em}}

== Дагы караңыздар ==
* [[phpDocumentor]]
* [[PHP акселератору]]
* [[PEAR]]
* [[PECL]]
* [[PHP-инъекция]]
* [[PHP-Qt]]
* [[PHP-GTK]]

== Шилтемелер ==
* [http://www.php.net/ PHP расмий сайты] {{ref-en}}
* [http://php.net/manual/ru/ PHP боюнча колдонмо] {{ref-ru}} (включая FAQ)
* [http://www.ohloh.net/p/php PHP] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130513002628/http://www.ohloh.net/p/php |date=2013-05-13 }} на [[Ohloh]]
* [http://kirugan.ru/2012/11/vyshel-php-5-5-alpha-1/ Php 5.5 альфа версиясы чыкты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130607041107/http://kirugan.ru/2012/11/vyshel-php-5-5-alpha-1/ |date=2013-06-07 }}
* [http://snippets.su/blog/0/php/ snippets.su] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130513132354/http://snippets.su/blog/0/php/ |date=2013-05-13 }}{{ref-ru}} — php код мисалдары

{{PHP}}
{{Программалоо тилдери}}

[[Category:PHP]]
[[Category:Веб программалоо тилдери]]
[[Category:Ачык компилятор жана интерпретаторлор]]
[[Category:Скрипттик тилдер]]