Vidi fonton por Java rizobirdo

{{Taksonomio
|nomo = Java rizobirdo
|koloro = pink
|regno2 = bestoj
|dosiero = File:Buberel Lonchura oryzivora 3.jpg
| dosiero larĝo=300px
|priskribo de dosiero = Java rizobirdo de dorso
|regno = [[Animaloj]] ''Animalia''
|filumo = [[Ĥorduloj]] ''Chordata''
|klaso = [[Birdoj]] ''Aves''
|ordo = [[Paseroformaj]] ''Passeriformes''
|familio = [[Estrildedoj]] ''Estrildidae''
|genro = [[Rizobirdoj]] ''Padda''
|specio = '''Java rizobirdo''' ''Padda oryzivora''
|statuso = EN
|statuso ref= <ref name=iucn>{{cite iucn|author=BirdLife International |author-link=BirdLife International |year= 2021 | title=''Padda oryzivora'' |page=e.T22719912A183133210 |doi= 10.2305/IUCN.UK.2021-3.RLTS.T22719912A183133210.en |access-date= 8 May 2022}}</ref>
|dunomo = ''Padda oryzivora''
|dunomo aŭtoritato = Reichenbach, 1850
|sinonimo = *''Loxia oryzivora'' {{small|Linnaeus,&nbsp;1758}}
* ''Lonchura oryzivora'' ({{small|Linnaeus,&nbsp;1758}})
* ''Lonchura oryzivora'' ssp. ''oryzivora'' {{small|Dowsett and Forbes-Watson, 1993}}
* ''Lonchura oryzivora'' ssp. ''oryzivora'' {{small|Christidis and Boles, 1994}}
* ''Lonchura oryzivora'' ssp. ''oryzivora'' {{small|Christidis and Boles, 2008}}
}}
'''Java rizobirdo''' (''Padda oryzivora'') estas malgranda [[paseroforma birdo]] el [[genro (biologio)|genro]] [[rizobirdoj]] de [[familio (biologio)|familio]] [[Estrildedoj]]. Inter aliaj ĝiaj {{J|kutima nomo}} troveblaj en diversaj lingvoj estas '''Java pasero''', '''Java fringo''' aŭ '''bunĉo''' (de [[japana]] {{lang|jp|文鳥}} ''bunchō'').<ref>[http://www.efinch.com/species/java.htm Java Sparrow – ''Padda oryzivora'' (may change to ''Lonchura oryzivora'')]. eFinch.com</ref>
Tiu ĉi [[specio]] estas [[endemia]] en kelkaj insuloj de [[Indonezio]]: [[Javo]], [[Balio]], [[Bawean]] kaj malgrandaj insuletoj apud ili. Krome, ĝi estas populara kaĝa dombirdo, kiu vivas en homaj domoj en multaj partoj de la mondo, kaj kie la [[klimato]] permesas ĝi formis multajn resovaĝiĝintaj populacioj tre malproksime de ĝia natura [[arealo]].

== Taksonomio ==
[[File:Rice sparrow 2023 3 12.webm|thumb|thumbtime=10|Paro de Javaj rizobirdoj en sia kaĝo, 2023]]
Javan rizobirdon unue formale priskribis [[Karolo Lineo]] en la [[10-a eldono de Systema Naturae|10-a eldono]] de sia fundamenta verko ''[[Systema Naturae]]'' en jaro [[1758]]. Li tiam apartenigis la specion al genro ''[[Loxia]]'' kaj donis al ĝi [[dunomo]]n ''Loxia oryzivora''.<ref>{{cite book | last=Linnaeus | first=Carl | author-link=Carl Linnaeus | year=1758 | title= Systema Naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis | volume=1 | edition=10th | page=173 | publisher=Laurentii Salvii | location=Holmiae (Stockholm) | language=Latin | url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/727080 }}</ref>
La specia epiteto estas kunmetaĵo de [[latina]]j vortoj ''oryza'' ("rizo") kaj ''-vorus'' ("vorulo").<ref>{{cite book | last=Jobling | first=James A. | year=2010| title=The Helm Dictionary of Scientific Bird Names | publisher=Christopher Helm | location=London | isbn=978-1-4081-2501-4 | page=285 }}</ref>
Lineo bazis sian priskribon je priskribo kaj ilustraĵo de ''"Padda or Rice-bird"'' en verko ''A Natural History of Uncommon Birds'' far angla naturalisto [[George Edwards]] de jaro [[1743]]. Edwards erare kredis ke la birdo venis el [[Ĉinio]], sed li menciis la {{N|kutima nomo}} "Java pasero".<ref>{{ cite book | last=Edwards | first=George | author-link=George Edwards | year=1743 | title=A Natural History of Uncommon Birds | location=London | publisher=Printed for the author at the College of Physicians | volume=Part I | pages=41, 42, Plates 41, 42 | url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/50240671 }}</ref>
En [[1850]] germana naturalisto [[Ludwig Reichenbach]] enkondukis por ĝi apartan genron ''[[Padda]]'', al kiu poste aldoniĝis ankaŭ [[Timora rizobirdo]].<ref>{{ cite book | last=Reichenbach | first=Ludwig | author-link=Ludwig Reichenbach | year=1850 | title=Avium Systema Naturale | publisher=Expedition Vollständigsten Naturgeschichte | language=German | location=Dresden and Leipzig | at=Plate LXXVI | url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/47618517 }}</ref><ref>{{ cite book | editor-last=Paynter | editor-first=Raymond A. Jr | year=1968 | title=Check-List of Birds of the World | volume=14 | publisher=Museum of Comparative Zoology | location=Cambridge, Massachusetts | page=387 | url=https://www.biodiversitylibrary.org/page/14481588 }}</ref>
En [[2020]] aperis proponoj unuigi genron ''Padda'' kun genro ''[[Lonchura]]'',<ref>{{cite journal|last1=Olsson|first1=U.|last2=Alström|first2=P.|year=2020|title=A comprehensive phylogeny and taxonomic evaluation of the waxbills (Aves: Estrildidae)|journal=Molecular Phylogenetics and Evolution|volume=146|pages=106757|doi=10.1016/j.ympev.2020.106757 |pmid=32028027 |bibcode=2020MolPE.14606757O |url=https://doi.org/10.1016/j.ympev.2020.106757}}</ref>
sed ĝis nun en 2024 [[Internacia Ornitologia Komitato]] kaj aliaj birdosistematikaj aŭtoritatoj ne atingis interkonsenton pri tio ĉi.

== Priskribo ==
Java rizobirdo estas nur iom pli granda ol [[dompasero]]: 15–17&nbsp;cm longa kaj ĉirkaŭ 24.5&nbsp;g peza. Malgraŭ tiuj ĉi modestaj mezuroj, ĝi estas verŝajne la plej granda birdo en la familio [[Estrildedoj]], kiu enhavas nure tre malgrandajn birdetojn.<ref>{{cite book |title=CRC Handbook of Avian Body Masses |edition=2nd |editor-first=John B. Jr. |editor-last=Dunning |publisher=CRC Press |year=2008 |isbn=978-1-4200-6444-5}}</ref>

{{N|Seksa duformismo}} ĉi tiu specio ne havas, ambaŭ seksoj aspektas same: la birdo havas grizan bruston, grizajn suprajn partojn de la [[plumaro]], rozkolorecan ventron, nigran kapon kun blankaj vangoj, ruĝan ringon ĉirkaŭ okuloj, rozkolorajn krurojn kaj piedojn kaj dikan, konusforman, brile ruĝan [[beko]]n. Adoleskuloj estas preskaŭ tute brunaj, iom pli helaj de malsupre ol de supre, kaj havas nigran kapon sen la blankaj vangoj. Tre junaj birdoj havas nigran bekon iom rozkolorecan ĉe la bazo.

La [[birdokanto|voko]] estas unu abrupta noto ''"ĉip"'', kaj la longa kanto estas serio de tiuj notoj: ''"ĉipĉipĉipĉipĉipĉipĉip"''. Krome, ili havas apartajn [[trilo|trilajn]] vokojn, kiujn ili uzas dum sociaj interagoj kun samspecianoj, kaj kiuj varias depende de kunteksto: en agresaj situacioj la triloj estas pli laŭtaj, rapidaj kaj sondiversaj, kaj dum amikemaj interagoj pli mallaŭtaj kaj malrapidaj. Tiuj ĉi diferencoj estas malfacile aŭdeblaj por homa orelo, sed por la birdoj ili formas la bazon de socia komunikiĝo kaj la komunuman "lingvon" por esprimi siajn sentojn kaj emojn.<ref>{{Cite journal |last1=Furutani |first1=A. |last2=Mori |first2=C. |last3=Okanoya |first3=K. |title=Trill-calls in Java sparrows: Repetition rate determines the category of acoustically similar calls in different behavioral contexts |journal=Behavioural Processes |date=Decembro 2018 |volume=157 |pages=68–72 |doi=10.1016/j.beproc.2018.08.010 |pmid=30157464 |eissn=1872-8308 }}</ref> La Rizobirdo, (''Padda oryzivora'' aŭ ''Lonchura oryzivora'') klakas la bekon dum kantado. Ĵusa studo konstatis, ke maskloj kongruigas tiun klakadon kun la kantosekvencoj je maniero simila al tiu de [[Frapinstrumento|perkutado]] en [[muziko]].<ref>"Aves de España", en ''Aves y naturaleza'', nº 19, 2016, Madrido, SEO BirdLife, paĝo 14. Citita el Soma, M. kaj Mori, C. (2015). The songbird as a percussionist: syntatic rules for non-vocal sound and song production in Java Sparrows. ''PLoS ONE'', 10 (5): e0124876.</ref>

== Distribuo kaj habitato ==
[[File:Padda oryzivora -University of Hawaii at Manoa campus, Honolulu, Hawaii, USA-8.jpg|right|thumb|Plenkreskulo en [[Havajoj]]]]
[[File:Padda oryzivora -University of Hawaii at Manoa campus, Honolulu, Hawaii, USA -juvenile-8-4c.jpg|right|thumb|Tre juna adoleskulo en Havajoj kun ankoraŭ nigra beko]]
[[File:Yatomi Japanese Rice Bird ac.jpg|thumb|Blanka '''bunĉo''' en Japanio]]
Java rizobirdo estas tre sociema birdo, kiu emas furaĝi en grandaj [[birdaro]]j. Plejparto de ĝia [[dieto (biologio)|dieto]] konsistas je semoj de [[poacoj]], kaj la birdoj frekventas malfermajn herbejojn kaj iam agrokulturajn kampojn, aparte tiujn kie kreskas [[rizo]]. Ĝia amo de rizo donis al la birdo kaj la sciencan, kaj la kutiman nomon. Por konstrui [[nesto]]n, tamen, la birdoj bezonas arbon aŭ alian altaĵon, interalie ili ofte nestas en homaj konstruaĵoj. Kutime la ovaro konsistas el 6–8 ovoj.

Natura [[arealo]] de Java rizobirdo estas nur insuloj [[Javo]], [[Balio]] kaj [[Bawean]] en [[Indonezio]], sed pro ĝia populareco kiel dombirdo ĝi formis multajn resovaĝiĝintajn populaciojn. Ĝi estas enkondukita en multajn lokojn de [[Hindia subkontinento]],<ref>Hume, Allan Octavian. [https://books.google.com/books?id=9yUIAQAAIAAJ&q=oryzivora The Nests and Eggs of Indian Birds, Volume II.] R. H. Porter, 1890, p. 128</ref>
estas vidita en [[Srilanko]], sed en ĉeflanda [[Bharato]] ĝi ne establiĝis.<ref>{{cite web|url=http://www.ceylonbirdclub.org/Appendix-II.pdf|title=Ceylon Bird Club Rarities and Records Committee : Appendix II|website=Ceylonbirdclub.org|access-date=22 March 2022}}</ref>
Ĝi iĝis relative kutima birdo en naturo en [[Havajoj]], aparte sur [[Oahuo]]. En [[Karibio]] ĝi estas enkondukita en [[Puertoriko]] kaj iĝis kutima en multaj regionoj de la insulo, aparte en ĉirkaŭo de [[San-Juano (Porto-Riko)|Sanĥuano]]. Javaj rizobirdoj ankaŭ estas raportitaj en [[Jamajko]], sed en aliaj insuloj ili ne estas viditaj.<ref name="raffaele">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Xfp8Ap-qVM0C&pg=PA196|title=Birds of the West Indies|first1=Herbert A.|last1=Raffaele|first2=James|last2=Wiley|first3=Orlando H.|last3=Garrido|first4=Allan|last4=Keith|first5=Janis I.|last5=Raffaele|date=23 April 2010|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3618-5|pages=196–}}</ref>
Krome, la specio establiĝis en [[Kristnaskinsulo]], kiu estas insulo apud marbordo de [[Uesta Aŭstralio]].

== Rilato kun homoj ==
Java rizobirdo estis populara kaĝa dombirdo en [[Azio]] dum multaj jarcentoj. En [[Ĉinio]] la plej fruaj mencioj de domaj rizobirdoj apartenas al tempoj de [[dinastio Ming]], kaj en [[Japanio]] al la [[17-a jarcento]]. [[Natsume Sōseki]], fama verkisto de [[Mejĵi-erao]], verkis [[eseo]]n pri sia doma Java rizobirdo. Oni supozas, ke al la fino de la [[18-a jarcento]] la birdoj estas alportitaj ankaŭ al [[Eŭropo]], plej verŝajne far maristoj, veturistoj kaj negocistoj, kaj ili baldaŭ iĝis modaj tie. En komenco de la [[19-a jarcento]] franca ornitologo [[Louis Pierre Vieillot]] jam priskribis la specion kiel populara kaĝbirdo en Eŭropo.<ref name=nicolai>Jürgen Nicolai (Hrsg), Joachim Steinbacher (Hrsg), Renate van den Elzen, Gerhard Hofmann: ''Prachtfinken - Australien, Ozeanien, Südostasien''. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3249-4. S. 209</ref>
En [[Usono]] Java rizobirdo estis inter la plej popularaj kaĝbirdaj specioj en la [[1960-aj jaroj|1960-aj]] — [[1970-aj jaroj]], sed poste vendi, aĉeti kaj posedi ilin iĝis malpermesite pro timo ke resovaĝiĝinte tiuj ĉi birdoj povas iĝi danĝero por agrokulturo. La leĝaro diversas de subŝtato al subŝtato, sed, ekzemple, en [[Kalifornio]] la birdo kontraŭleĝas ĝis nun, eĉ malgraŭ tio, ke multe pli rizdependaj landoj kiel Ĉinio aŭ Japanio neniam provis reguligi tiun ĉi birdon.

En Azio Javaj rizobirdoj estas plej ofte bredataj kaj kreskigitaj far homoj en kapteco, kaj ili iĝas tre amikemaj kaj lojalaj al siaj homoj. Kutime ili ne forflugas malproksime de la homo eĉ ellasite el kaĝo. Pro la sociema naturo de la birdo, tamen, estas malrekomendinte teni unu birdon sola. Multe pli bone estas havi ilin en paroj aŭ malgrandaj birdaroj.

Pro longa historio de kunvivo de Javaj rizobirdoj kun homoj estiel ornamaj kaĝbirdoj, pluraj kolorvarioj estas kreitaj. Unu el ili, la pure blanka [[leŭcismo|leŭcista]] formo, estas konata en [[Japanio]] dum almenaŭ kelkaj jarcentoj.<ref name=nicolai />
Krom la blanka, inter aliaj variaj kolorigoj estas la arĝenta, la opala, la sablokolora, la [[izabela (koloro)|izabela]], la pastela, la kremkolora, la agata, kaj la bunta, nomata en la japana ''sakura bunchō''.

En nunaj tempoj la birdo estas verŝajne la plej populara en Japanio, kie ĝi nomiĝas '''bunĉo''' (de [[japana]] {{lang|jp|文鳥}} aŭ {{lang|jp|ブンチョウ}}, ''bunchō''). Tie ekzistas multaj komunumoj de admirantoj de la birdoj. Inter [[1996]] kaj fino de [[2016]] eldoniĝis [[mangao]] ''[[Bunchō-sama to watashi]]'' ({{lang|jp|[[:jp:文鳥様と私|文鳥様と私]]}}, "Senjoro Bunĉo kaj mi") far manga-artistino [[Ima Iĉiko]]. Ĝi estas [[nefikcio|nefikcia]] mangao, en kiu la aŭtorino humure, sed kun granda amo kaj respekto, rakontas pri Javaj rizobirdoj, kiuj vivis kun ŝi, kaj montras iliajn ĉarmajn, amuzajn kaj diversajn personecoj.

== Konserva statuso ==
En multaj landoj Java rizobirdoj estas aŭ estis konsiderata agrokultura [[damaĝa organismo|damaĝulo]], aparte por [[rizo|rizkultivado]]. Pro tio ĉi ili ofte estis ĉasataj aŭ kaptataj. Kune kun [[habitatdetruo]] kaj ada kaptado por vendado kiel ornamaj dombirdoj, tio ĉi kondukis al granda malkresko de [[populacio]]j de la specio en ĝia natura [[arealo]], kaj la birdoj iĝis pli kaj pli nekutimaj en naturo. Nuntempe [[IUCN]] listas la specion [[endanĝerita]] kaj asertas ke ne pli ol 10,000 birdoj restas en naturo.<ref name=iucn/>
Java rizobirdo ankaŭ estas listita en Aldonaĵo II de [[CITES]].<ref>{{Cite web|title=Appendices {{!}} CITES|url=https://cites.org/eng/app/appendices.php|access-date=2022-01-14|website=cites.org}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.birdlife.org/worldwide/news/red-list-northern-bald-ibis-pink-pigeon-making-comeback|title=Red List: Northern Bald Ibis, Pink Pigeon making a comeback|author=|website=Birdlife.org|access-date=2018-11-23|language=en-us}}</ref>
Laŭ raportoj de konservoprogramo [[Trade Records Analysis of Flora and Fauna in Commerce|TRAFFIC]], malgraŭ ke Indonezio malpermesis kaptadon de la birdoj en ilia natura arealo, la kaptado daŭriĝas kontraŭleĝe, ĉar la birdoj popularas en merkato de ekzotaj maskotoj pro sia bela aspekto kaj distinga kanto.<ref>{{Cite web|url=https://www.traffic.org/what-we-do/species/asian-songbirds/|title=Asian Songbirds - Species we work with at TRAFFIC|website=Traffic.org|language=en|access-date=2019-01-10}}</ref>

== Referencoj ==
{{referencoj}}

{{Birdoj}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Paseroformaj]]
[[Kategorio:Estrildedoj]]