Прагляд крыніцы для Нямеччына

{{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Заходняя Нямеччына|сучасную Нямеччыну|Фэдэратыўную Рэспубліку Нямеччына ў 1949—1990 гадох}}
{{Краіна2
 | СУП ППЗ                               = 6,017 трлн $<ref name="imf">[https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/October/weo-report?c=134,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 «World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Germany)»]. International Monetary Fund.</ref>
 | Год падліку СУП ППЗ                   = 2024
 | Месца паводле СУП ППЗ                 = 
 | СУП ППЗ на чалавека                   = 70 930 $<ref name="imf"/>
 | Год падліку СУП ППЗ на чалавека       = 2024
 | Месца паводле СУП ППЗ на чалавека     = 
 | СУП намінал                           = 4,710 трлн $<ref name="imf"/>
 | Год падліку СУП намінал               = 2024
 | Месца паводле СУП намінал             = 
 | СУП намінал на чалавека               = 55 521 $<ref name="imf"/>
 | Год падліку СУП намінал на чалавека   = 2024
 | Месца паводле СУП намінал на чалавека = 
 | Лацінка=Niamieččyna
}}
'''Фэдэраты́ўная Рэспу́бліка Няме́ччына''' ці '''Герма́нія''' ({{мова-de|Bundesrepublik Deutschland ці Deutschland}}) — краіна ў цэнтральнай Эўропе з выхадам да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] і [[Паўночнае мора|Паўночнага мораў]], мяжуе з [[Польшча]]й і [[Чэхія]]й на ўсходзе, [[Аўстрыя]]й і [[Швайцарыя]]й на поўдні, [[Францыя]]й, [[Люксэмбург]]ам, [[Бэльгія]]й і [[Нідэрлянды|Нідэрляндамі]] на захадзе, [[Данія]]й на поўначы. Нямеччына зьяўляецца фэдэральнай парлямэнцкай [[рэспубліка]]й і складаецца з 16 [[Фэдэральная зямля|фэдэральных земляў]]. Кожная зь земляў захоўвае абмежаваны [[сувэрэнітэт]]. Сталіцай і найбуйнейшым горадам краіны зьяўляецца [[Бэрлін]]. Улічваючы 84,7 млн чалавек насельніцтва Нямеччыны, краіна зьяўляецца самым густанаселеным сябрам [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]]. Нямеччына ёсьць адной з асноўных эканамічных і палітычных сілаў на эўрапейскім кантынэнце і гістарычным лідэрам у шматлікіх культурных і тэхнічных абласьцёх.

Нямеччына мае чацьвёртую паводле велічыні эканоміку ў сьвеце паводле намінальнага [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] і пятую паводле велічыні паводле [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]]. Як сусьветны лідэр у некалькіх вытворчых і тэхналягічных сэктарах, яна зьяўляецца трэцім паводле велічыні ў сьвеце экспартэрам і трэцім паводле велічыні імпартэрам тавараў. Гэта разьвітая краіна зь вельмі высокім узроўнем жыцьця, якая мае ўсебаковую сацыяльную ахову чалавека і ўключае ў сабе найстарэйшую ўнівэрсальную сыстэму аховы [[здароўе|здароўя]] ў сьвеце. Вядомая сваёй багатай культурнай і палітычнай гісторыяй Нямеччына — радзіма шматлікіх уплывовых філёзафаў, пісьменьнікаў, мастакоў, музыкаў, навукоўцаў і вынаходнікаў. Нямеччына была адным з заснавальнікаў [[Эўрапейская супольнасьць|Эўрапейскай супольнасьці]] ў 1957 годзе і зьяўляецца часткай [[Шэнгенская зона|Шэнгенскай зоны]].

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Нямеччыны}}
=== Старажытнасьць ===
[[Файл:Weltliche Schatzkammer Wien (189)2.JPG|значак|зьлева|Імпэратарская карона каралёў [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]].]]
Першыя згадкі пра [[германцы|германцаў]] і [[кельты|кельтаў]] зьявіліся ў працах старажытных грэкаў і рымлянаў. Як вядома, германцы жылі ў паўднёвай [[Скандынавія|Скандынавіі]] і Паўночнай Нямеччыне, адкуль пачалі пашырацца на поўдзень, усход і захад, пачынаючы зь I стагодзьдзя да н. э. Паступова германцы асымілявалі кельцкае насельніцтва сучаснага поўдня Нямеччыны. У прыватнасьці, з кельтамі зьвязваецца назва Баварыі. Акрамя таго, па пашырэньні германцаў апошнія асымілявалі рэшткі даіндаэўрапейскага насельніцтва.

Падчас кіраваньня [[Актавіян Аўгуст|Аўгуста]] [[Рымская імпэрыя]] пачала экспансію на тэрыторыю Германіі. У 9 годзе нашай эры тры рымскія легіёны пад правадырствам Публіюса Квінктыліюса Вара былі разьбітыя лідэрам [[хэрускі|хэрускаў]] [[Армініюс]]ам<ref>Wells, Peter (2004). «The Battle That Stopped Rome: Emperor Augustus, Arminius, and the Slaughter of the Legions in the Teutoburg Forest». W. W. Norton & Company. — С. 13. — ISBN 978-0-393-35203-0.</ref>. Вынікам гэтай бітвы стала фактычная адмова рымлянаў ад амбітных плянаў заваяваньня ўсёй Нямеччыны, што ўважаецца адной з найважнейшых падзеяў у гісторыі Эўропы<ref>Murdoch, Adrian (2004). «Germania Romana». In Murdoch, Brian; Read, Malcolm (eds.). Early Germanic Literature and Culture. Boydell & Brewer. — С. 57. — ISBN 1-57113-199-X.</ref>. Да 100 году, калі [[Тацыт]] напісаў твор «''[[Германія (Тацыт)|Германія]]''», германскія плямёны жылі ўздоўж [[Райн]]у і [[Дунай|Дуная]], займаючы большую частку плошчы сучаснай Нямеччыны і [[Аўстрыя|Аўстрыі]]. Сучасныя Бадэн-Вюртэмбэрг, паўднёвая Баварыя, паўднёвы Гэсэн і заходні Райнлянд, аднак, уваходзілі ў склад рымскай дзяржавы{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|9—13}}<ref>Modi, J. J. (1916). [https://archive.org/stream/TheJournalOfTheAnthropologicalSocietyOfBombay/The-Journal-of-the-Anthropological-society-of-Bombay#page/n651/mode/2up «The Ancient Germans: Their History, Constitution, Religion, Manners and Customs»]. The Journal of the Anthropological Society of Bombay. 10 (7): 647.</ref><ref>Rüger, C. (2004) [1996]. [https://books.google.com/books?id=JZLW4-wba7UC&pg=PA528 «Germany»]. In Bowman, Alan K.; Champlin, Edward; Lintott, Andrew (eds.). The Cambridge Ancient History: X, The Augustan Empire, 43 B.C. – A.D. 69. Vol. 10 (2nd ed.). Cambridge University Press. — С. 527—528. — ISBN 978-0-521-26430-3.</ref>. Блізу 260 году германскія народы ўварваліся на землі, якія кантраляваліся Рымам<ref>Bowman, Alan K.; Garnsey, Peter; Cameron, Averil (2005). «The crisis of empire, A.D. 193–337». The Cambridge Ancient History. Vol. 12. Cambridge University Press. — С. 442. — ISBN 978-0-521-30199-2.</ref>. У часы позьняй Рымскай імпэрыі Нямеччыну закранулі ўварваньні [[гуны|гунаў]] і спрычыненае ім [[Вялікае перасяленьне народаў]]. Германскія плямёны рушылі далей на паўднёвы захад, то бок франкі стварылі [[Франскае каралеўства]] і рушылі на ўсход, каб падпарадкаваць [[Саксонія|Саксонію]] і Баварыю. Тэрыторыі сучаснай усходняй Нямеччыны былі населены заходнімі славянскімі плямёнамі{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|9—13}}, пазьней вядомымі ў немцаў як вэнды.

=== Каралінгі і Сьвятая Рымская імпэрыя ===
[[Файл:East Francia 843.svg|значак|зьлева|Межы [[Усходня-Франскае каралеўства|Ўсходня-Франскага каралеўства]] ў 843 годзе.]]
[[Карл Вялікі]] заснаваў [[Каралінская імпэрыя|імпэрыю Каралінгаў]] у 800 годзе, якая была падзеленая ў 843 годзе{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|11}}. Каралеўства-пераемнік [[Усходня-Франскае каралеўства]] распасьціралася ад Райну на захадзе да ракі [[Лаба|Эльбы]] на ўсходзе і ад [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]] да [[Альпы|Альпаў]]{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|11}}. Уладары [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]], якая ўзьнікла ў X стагодзьдзі, менаваліся нямецкімі імпэратарамі, яны кіравалі канглямэратам незалежных дзяржаваў, вольных гарадоў і незалежных фэўдальных уладаньняў, як то княстваў, герцагстваў, графстваў. У 996 годзе [[Грыгорыюс V (папа рымскі)|Грыгорыюс V]] стаў першым нямецкім папам Рыму, прызначаным на сваю пасаду сваім стрыечным братам [[Атон III|Атонам III]], які неўзабаве быў каранаваны імпэратарам Сьвятой Рымскай імпэрыі. Гэтая імпэрыя паглынула паўночную [[Італія|Італію]] і [[Бургундыя|Бургундыю]], але імпэратары страцілі ўладу пад гэтымі землямі праз [[барацьба за інвэстытуру|барацьбу за інвэстытуру]]<ref>McBrien, Richard (2000). «Lives of the Popes: The Pontiffs from St. Peter to Benedict XVI». HarperCollins. — С. 138.</ref>.

[[Файл:Lucas Cranach d.Ä. - Martin Luther, 1528 (Veste Coburg).jpg|значак|зьлева|[[Мартын Лютэр]], які нарадзіўся ў [[Лютэрштат-Айсьлебэн|Айсьлебэн]]е ў 1483 годзе, кінуў выклік індульгенцыям каталіцкай царквы, спарадзіўшы [[Рэфармацыя|Рэфармацыю]] і [[Пратэстанцтва]].]]
Пры імпэратарах [[Гагэнштаўфэны|Гагэнштаўфэнах]] (1138—1254) нямецкія князі заахвочвалі пашырэньне нямецкіх пасяленьняў на поўдзень і ўсход{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|19—20}}. Сябры [[Ганза|Ганзейскага зьвязу]], аснову якога сфармавалі паўночнанямецкія гарады, павялічыліся дзякуючы пашырэньню гандлю{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|13—24}}. Насельніцтва пачало скарачацца пачынаючы зь [[Вялікі голад (1315—1317)|Вялікага голаду]] ў 1315 годзе. Пасьля чаго рушыла [[Чорная сьмерць]] 1348—1350 гадоў, якая значна скараціла колькасьць насельніцтва<ref>Nelson, Lynn Harry. [https://web.archive.org/web/20110429072010/http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html «The Great Famine (1315–1317) and the Black Death (1346–1351)»]. University of Kansas.</ref>. [[Залатая була (1356)|Залатая була]], выдадзеная ў 1356 годзе, забясьпечыла канстытуцыйную структуру імпэрыі і кадыфікавала выбары імпэратара сямю князямі-выбарнікамі{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|27}}. [[Ёган Гутэнбэрг]] вынаўшаў [[друкарскі варштат]], заклаўшы грунт дзеля дэмакратызацыі ведаў<ref>Eisenstein, Elizabeth (1980). [https://archive.org/details/printingpressasa00eise_181 «The printing press as an agent of change»]. Cambridge University Press. — С. 3—43. — ISBN 978-0-521-29955-8.</ref>. У 1517 годзе [[Мартын Лютэр]] распачаў пратэстанцкую [[Рэфармацыя|Рэфармацыю]] і сваім перакладам [[Біблія|Бібліі]] пачаў стандартызацыю нямецкай мовы. [[Аўгсбурскі мір]] 1555 году дапускаў «эвангельскую» веру ([[лютэранства]]), але таксама пастанавіў, што вера князя мусіць быць верай ягоных падданых<ref>Cantoni, Davide (2011). [https://web.archive.org/web/20170809160613/http://www.barcelonagse.eu/sites/default/files/working_paper_pdfs/540.pdf «Adopting a New Religion: The Case of Protestantism in 16th Century Germany»]. Barcelona GSE Working Paper Series.</ref>. Ад [[Кёльнская вайна|Кёльнскай вайны]] да [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовай вайны]] (1618—1648) рэлігійныя канфлікты спустошылі нямецкія землі і значна скарацілі насельніцтва<ref name="Philpott">Philpott, Daniel (01.2000). «The Religious Roots of Modern International Relations». World Politics. 52 (2): 206—245. — [[doi:10.1017/S0043887100002604]].</ref><ref>Macfarlane, Alan (1997). [https://archive.org/details/savagewarsofpeac0000macf/page/51 «The Savage Wars of Peace: England, Japan and the Malthusian Trap»]. Blackwell. — С. 51. — ISBN 978-0-631-18117-0.</ref>. [[Вэстфальскі мір]] спыніў рэлігійную вайну паміж [[імпэрскія саслоўі|імпэрскімі саслоўямі]]<ref name="Philpott"/>. Прававая сыстэма, ініцыяваная сэрыяй імпэрскіх рэформаў блізу 1495—1555 гадоў, прадугледжвала ўсталяваньне значнай мясцовай аўтаноміі і рабіла мацнейшым [[Райхстаг (Сьвятая Рымская імпэрыя)|імпэрскі сойм]]<ref>Jeroen Duindam; Jill Diana Harries; Caroline Humfress; Hurvitz Nimrod, eds. (2013). «Law and Empire: Ideas, Practices, Actors». Brill. — С. 113. — ISBN 978-90-04-24951-6.</ref>. Дом [[Габсбургі|Габсбургаў]] трымаў імпэратарскую карону з 1438 году да сьмерці [[Карл VI Габсбург|Карла VI]] у 1740 годзе. Па [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну|вайне за аўстрыйскую спадчыну]] і складаньні [[Аахэнскі мір (1748)|Аахэнскага міру]] дачка Карла VI [[Марыя Тэрэзія]] кіравала дзяржавай як імпэратарка-кансорт, а ейны муж [[Франц I Стэфан|Франц I]] стаў імпэратарам<ref>Hamish Scott; Brendan Simms, eds. (2007). [https://archive.org/details/culturespowereur00scot_130 «Cultures of Power in Europe during the Long Eighteenth Century»]. Cambridge University Press. — С. 45. — ISBN 978-1-139-46377-5.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20210620152726/https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG111929 «Maria Theresa, Holy Roman Empress and Queen of Hungary and Bohemia»]. British Museum.</ref>.

[[Файл:Berlin Nationaldenkmal Kaiser Wilhelm mit Schloss 1900.jpg|значак|[[Гарадзкі палац (Бэрлін)|Бэрлінскі палац]] быў галоўнай рэзыдэнцыяй [[Гагенштаўфэны|Гагенштаўфэнаў]].]]
З 1740 году на нямецкіх землях дамінавалі аўстрыйская [[Габсбурская манархія]] і [[Каралеўства Прусія|Прускае каралеўства]]. У другой палове XVIII стагодзьдзя Прусія, Аўстрыя і [[Расейская імпэрыя]] падзялілі паміж сабой землі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). [https://archive.org/details/historyeasterneu00bide_296 «A History of Eastern Europe: Crisis and Change»]. Routledge. — С. 156.</ref><ref>Batt, Judy; Wolczuk, Kataryna (2002). «Region, State and Identity in Central and Eastern Europe». Routledge. — С. 153.</ref>. У час [[Францускія рэвалюцыйныя войны|Францускіх рэвалюцыйных войнаў]], эпохі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]] і наступнага апошняга пасяджэньня імпэрскага сойму большасьць вольных імпэрскіх гарадоў страцілі свой статус і былі анексаваныя рознымі нямецкімі дзяржавамі, царкоўныя ўладаланьні былі сэкулярызаваныя і таксама далучаныя да складу іншых тэрыторыяў. У 1806 годзе імпэрыя была скасаваная, а Францыя, Расея, Прусія і габсбурская Аўстрыя пачалі змагацца за гегемонію ў нямецкіх дзяржавах за часам [[напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнаў]]{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|97}}.

=== Нямецкая канфэдэрацыя і імпэрыя ===
Палітычнае аб’яднаньне нямецкамоўнага насельніцтва было паэтапна ажыцьцёўлена на працягу XIX стагодзьдзя. Аўстрыя стварыла [[Нямецкі зьвяз]], які праіснаваў з 1815 да 1866 гады як дэцэнтралізаваная канфэдэрацыя дзяржаваў. Кароль Прусіі [[Вільгэльм I Гогенцолерн|Вільгэльм I]] прызначыў [[Ота фон Бісмарк]]а міністрам-прэзыдэнтам Прусіі ў 1862 годзе. Бісмарк пасьпяхова завяршыў [[Аўстра-пруска-дацкая вайна|вайну з Даніяй]] у 1864 годзе, а наступная вырашальная перамога Прусіі ў [[Аўстра-пруская вайна|Аўстра-прускай вайне]] 1866 году дазволіла яму стварыць [[Паўночнанямецкі зьвяз|Паўночнанямецкую канфэдэрацыю]], якая выключыла Аўстрыю. Пасьля паразы Францыі ў [[Франка-пруская вайна|Франка-прускай вайне]] нямецкія князі ў 1871 годзе абвесьцілі аб стварэньні [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Прусія была дамінуючай дзяржавай, якая ўваходзіла ў склад новай імпэрыі, а прускі кароль быў абвешчаны кайзэрам, а Бэрлін быў прызначаны сталіцай імпэрыі<ref>[https://web.archive.org/web/20191001095812/https://history.state.gov/countries/issues/german-unification «Issues Relevant to U.S. Foreign Diplomacy: Unification of German States»]. US Department of State Office of the Historian.</ref><ref name="bismarck">[https://web.archive.org/web/20191127025023/http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bismarck_otto_von.shtml «Otto von Bismarck (1815—1898)»]. BBC.</ref>. Амаль 75 гадоў (1871—1945) гэтая дзяржава была адной зь вядучых сусьветных дзяржаваў, аб’ядноўвала ў сваіх межах усе асноўныя нямецкамоўныя народнасьці Паўночнай і Цэнтральнай Эўропы, за выключэньнем нямецкамоўнага насельніцтва [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Швайцарыя|Швайцарыі]].

[[Файл:Deutsches Reich (1871-1918)-en.png|значак|зьлева|Мапа Нямецкай імпэрыі.]]
Пасьля аб’яднаньня Нямеччыны замежная палітыка Бісмарка як канцлера замацавала пазыцыю Нямецкай імпэрыі як вялікай дзяржавы шляхам складаньня зьвязаў і ўніканьня вайны<ref name="bismarck"/>. Аднак пры [[Вільгельм II|Вільгэльму II]] Нямеччына абрала імпэрыялістычны кірунак, што ўзьняла напругу ў дачыненьнях да суседніх краінаў<ref>Mommsen, Wolfgang J. (1990). «Kaiser Wilhelm II and German Politics». Journal of Contemporary History. 25 (2/3): 289—316. — [[doi:10.1177/002200949002500207]].</ref>. Быў створаны [[Аўстра-нямецкі дагавор|дуальны зьвяз]] з шматнацыянальнай Аўстра-Вугошчынай. Да складу [[Траісты саюз|Траістага зьвязу]] ў 1882 годзе далучылася [[Італія]]. Вялікабрытанія, Францыя і Расея таксама ўтварылі ўласныя зьвязы, скіраваныя супраць Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|135}}{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|149}}. Пасьля [[Бэрлінская канфэрэнцыя (1884)|Бэрлінскай канфэрэнцыі]] 1884 году Нямеччына запрэтэндавала і пазьней займела некалькі калёніяў, улучна зь [[Нямецкая Ўсходняя Афрыка|Нямецкай Усходняй Афрыкай]], [[Нямецкая Паўднёва-Заходняя Афрыка|Нямецкай Паўднёва-Заходняй Афрыкай]], [[Тагалэнд]]у і [[Нямецкі Камэрун|Камэрун]]у<ref>Black, John, ed. (2005). «100 maps». Sterling Publishing. — С. 202. — ISBN 978-1-4027-2885-3.</ref>. Пазьней Нямеччына яшчэ больш пашырыла сваю каляніяльную імпэрыю за кошт новых уладаньняў у [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] і Кітаі<ref>Farley, Robert (17.10.2014). [https://web.archive.org/web/20200319015901/https://thediplomat.com/2014/10/how-imperial-germany-lost-asia/ «How Imperial Germany Lost Asia»]. The Diplomat.</ref>. Каляніяльны ўрад у Паўднёва-Заходняй Афрыцы (сучасная [[Намібія]]) з 1904 па 1907 гады чыніў зьнішчэньне мясцовых [[генацыд плямёнаў герэра і нама|народаў герэра і нама]] ў якасьці пакараньня за паўстаньне<ref>Olusoga, David; Erichsen, Casper (2010). «The Kaiser’s Holocaust: Germany’s Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism». Faber and Faber. ISBN 978-0-571-23141-6.</ref><ref>Michael Bazyler (2016). «Holocaust, Genocide, and the Law: A Quest for Justice in a Post-Holocaust World». Oxford University Press. — С. 169—170.</ref>.

[[Файл:Waffenstillstand gr.jpg|значак|Каляровы фатаздымак падпісаньня перамір’я ў чыгуначным [[Камп’енскі вагон|вагоне ля Камп’еню]] 11 лістапада 1918 году.]]
[[Сараеўскае забойства|Забойства насьледнага прынца Аўстрыі]] 28 чэрвеня 1914 году стала падставай дзеля нападу Аўстра-Вугоршчыны на Сэрбію і разьвязваньня [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. Пасьля чатырох гадоў вайны, у якой было забіта каля двух мільёнаў нямецкіх жаўнераў<ref>Crossland, David (22.01.2008). [https://web.archive.org/web/20121008172434/http://www.spiegel.de/international/germany/aged-107-last-german-world-war-i-veteran-believed-to-have-died-a-530319.html «Last German World War I veteran believed to have died»]. Spiegel Online.</ref>, усеагульнае перамір’е паклала канец баявым дзеяньням. Падчас [[Лістападаўская рэвалюцыя|Нямецкай рэвалюцыі]] ў лістападзе 1918 году кайзэр Вільгэльм II і кіроўныя князі адмовіліся ад сваіх пасадаў, у выніку чаго Нямеччына была абвешчаная фэдэратыўнай рэспублікай. Новае кіраўніцтва краіны падпісала [[Вэрсальская мірная дамова 1919 году|Вэрсальскі мірны дагавор]] у 1919 годзе, сьцьвердзіўшы сваю паразу. Немцы ўспрынялі дамову як зьневажальную, што, на думку гісторыкаў, паўплывала на ўздым [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]]<ref>Boemeke, Manfred F.; Feldman, Gerald D.; Glaser, Elisabeth (1998). «Versailles: A Reassessment after 75 Years». Publications of the German Historical Institute. Cambridge University Press. — С. 1—20, 203—220, 469—505. — ISBN 978-0-521-62132-8.</ref>. Нямеччына страціла блізу 13% сваёй эўрапейскай тэрыторыі і саступіла ўсе свае каляніяльныя ўладаньні ў Афрыцы і Ціхім акіяне<ref>[https://web.archive.org/web/20160704070745/https://www.ushmm.org/outreach/en/media_nm.php?MediaId=1620 «German territorial losses, Treaty of Versailles, 1919»]. United States Holocaust Memorial Museum.</ref>.

=== Ваймарская рэспубліка і Трэці Райх ===
[[Файл:Ausrufung Republik Scheidemann.jpg|значак|зьлева|Дэклярацыя стварэньня [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскай рэспублікі]].]]
11 жніўня 1919 году прэзыдэнт [[Фрыдрых Эбэрт]] зацьвердзіў дэмакратычную [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскую канстытуцыю]]{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|156—160}}. Камуністы ненадоўга захапілі ўладу ў Баварыі і некалькіх буйных гарадах, у той час як кансэрватыўныя элемэнты ня здолелі зрынуць цэнтральны ўрад падчас [[Капаў путч|путча Капа]] 1920 году. Пасьля [[акупацыя Руру|акупацыі Рурскага рэгіёну]] бэльгійскімі і францускімі войскамі пачалася гіпэрінфляцыя. Плян рэструктурызацыі рэпарацыяў, накладзеных на Нямеччыну, і стварэньне новай валюты ў 1924 годзе дапамаглі стабілізаваць урад. Пазьней надыйшоў [[равучыя дваццатыя|залаты час 1920-х гадоў]], эпохі мастацкіх інавацыяў і лібэральнага культурнага жыцьця<ref>Nicholls, AJ (2016). «1919–1922: Years of Crisis and Uncertainty». Weimar and the Rise of Hitler. Macmillan. — С. 56—70. — ISBN 978-0-333-05806-0.</ref><ref>Costigliola, Frank (1976). «The United States and the Reconstruction of Germany in the 1920s». The Business History Review. 50 (4): 477—502. — [[doi:10.2307/3113137]].</ref><ref>Kolb, Eberhard (2005). «The Weimar Republic». Translated by P. S. Falla; R. J. Park (2nd ed.). Psychology Press. — С. 86. — ISBN 978-0-415-34441-8.</ref>.

Сусьветная [[Вялікая дэпрэсія]] абрынулася на краіну ў 1929 годзе, і да 1932 году ўзровень беспрацоўя ўзьняўся да 24%<ref>Dimsdale, Nicholas H.; Horsewood, Nicholas; Van Riel, Arthur (2006). [https://www.proquest.com/docview/216448809 «Unemployment in Interwar Germany: An Analysis of the Labor Market, 1927—1936»]. Journal of Economic History. 66 (3): 778.</ref>. [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая працоўная партыя|Нацысцкая партыя]] на чале з Адольфам Гітлерам стала найбуйнейшай партыяй у Райхстагу пасля выбараў у ліпені 1932 году, а прэзыдэнт [[Паўль фон Гіндэнбург]] прызначыў Гітлера канцлерам 30 студзеня 1933 году{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|155—158}}{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|172—177}}. Пасьля [[падпал Райхстагу|падпалу Райхстагу]] выдадзены дэкрэт скасаваў асноўныя грамадзянскія правы<ref>Evans, Richard (2003). «The Coming of the Third Reich». Penguin. — С. 344. — ISBN 978-0-14-303469-8.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20000510093525/http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02 «Ein Konzentrationslager für politische Gefangene in der Nähe von Dachau»]. Münchner Neueste Nachrichten.</ref>. 23 сакавіка 1933 году [[Закон аб ліквідацыі галечы народа і дзяржавы|Дазваляльны акт]] надаў Гітлеру неабмежаваную заканадаўчую ўладу, скасуючы дзейнасьць канстытуцыі<ref>von Lüpke-Schwarz, Marc (23.03.2013). [https://web.archive.org/web/20200427005942/https://www.dw.com/en/the-law-that-enabled-hitlers-dictatorship/a-16689839 «The law that 'enabled' Hitler’s dictatorship»]. Deutsche Welle.</ref>, і паклаў пачатак будаваньню [[Нацысцкая Нямеччына|Трэцяга Райху]]. Ягоны ўрад стварыў цэнтралізаваную таталітарную дзяржаву, скасаваўшы сваё сяброўства ў [[Ліга народаў|Лігі народаў]] і рэзка павялічыў узбраеньне краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20110430190641/http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/wirtschaft/index.html «Industrie und Wirtschaft»]. Deutsches Historisches Museum.</ref>. Спансараваная ўрадам праграма эканамічнага аднаўленьня была скіраваная таксама і на цывільныя праекты, адным зь якім быў [[аўтабан]]<ref>Evans, Richard (2005). [https://archive.org/details/thirdreichinpowe00evan «The Third Reich in Power»]. Penguin. — С. 322—326, 329. — ISBN 978-0-14-303790-3.</ref>.

[[Файл:Hitler portrait crop.jpg|значак|Дыктатар Нямеччыны з 1933 па 1945 гады [[Адольф Гітлер]].]]
У 1935 годзе гітлераўская Нямеччына выйшла з Вэрсальскай дамовы. У гэты ж год зьявіліся законы, скіраваныя супраць [[габрэі|габрэяў]] і іншых меншасьцей<ref>Bradsher, Greg (2010). [https://web.archive.org/web/20200425130322/https://www.archives.gov/publications/prologue/2010/winter/nuremberg.html «The Nuremberg Laws»]. Prologue.</ref>. Нямеччына таксама аднавіла кантроль над [[Заарлянд|Заарам]] у 1935 годзе{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|188—189}}, зноў мілітарызавала Райнскі рэгіён у 1936 годзе, анэксавала Аўстрыю і [[Судэты]] ў 1938 годзе, а таксама ў парушэньне [[Мюнхэнскае пагадненьне|Мюнхэнскага пагадненьня]] акупавала [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] ў сакавіку 1939 году<ref>[https://web.archive.org/web/20200320015948/https://www.nationalarchives.gov.uk/cabinetpapers/themes/descent-into-war.htm «Descent into War»]. National Archives.</ref>. У [[Крышталёвая ноч|Крышталёвую ноч]] адбыліся падпалы сынагогаў, зьнішчэньне габрэйскіх прадпрыемстваў і масавыя арышты габрэяў<ref>[https://web.archive.org/web/20170211075203/https://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007697 «The „Night of Broken Glass“»]. United States Holocaust Memorial Museum.</ref>. У жніўні 1939 году гітлераўскі ўрад склаў [[Пакт Молатава — Рыбэнтропа|пакт Молатава — Рыбэнтропа]], які падзяліў Усходнюю Эўропу на германскую і савецкую сфэры ўплыву<ref>[https://web.archive.org/web/20200311115713/https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/german-soviet-pact «German-Soviet Pact»]. United States Holocaust Memorial Museum.</ref>. 1 верасьня 1939 году Нямеччына напала на [[Польшча|Польшчу]], пачаўшы [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] ў Эўропе{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|190—195}}. Вялікабрытанія і Францыя аб’явілі вайну Нямеччыне 3 верасьня<ref>Hiden, John; Lane, Thomas (200). [https://archive.org/details/balticoutbreakse00hide «The Baltic and the Outbreak of the Second World War»]. Cambridge University Press. — С. 143—144. — ISBN 978-0-521-53120-7.</ref>. У 1940 годзе Гітлер заваяваў [[Данія|Данію]], [[Нарвэгія|Нарвэгію]], [[Нідэрлянды]], [[Бэльгія|Бэльгію]], [[Люксэмбург]] і Францыю, вымусіўшы францускі ўрад скласьці перамір’е. У 1941 годзе нямецкія войскі ўварваліся ў [[Югаславія|Югаславію]], [[Грэцыя|Грэцыю]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Да 1942 году Нямеччына і ейныя хаўрусьнікі кантралявалі большую частку кантынэнтальнай Эўропы і Паўночнай Афрыкі, але пасьля перамогі СССР у [[Сталінградзкая бітва|Сталінградзкай бітве]], адваёвы хаўрусьнікамі антыгітлераўскай кааліцыі тэрыторыяў у Паўночнай Афрыцы і ўварваньня ў Італію ў 1943 годзе нямецкія войскі толькі трывалі паразы. Па самагубстве Гітлера за часам [[бітва за Бэрлін|бітвы за Бэрлін]] 8 траўня 1945 году Нямеччына падпісала дакумэнт аб капітуляцыі, паклаўшы канец Другой сусьветнай вайне ў Эўропе{{Зноска|Fulbrook|1991|Fulbrook|190—195}}<ref>[https://web.archive.org/web/20200311150818/https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/world-war-ii-key-dates «World War II: Key Dates»]. United States Holocaust Memorial Museum.</ref> і скасаваўшы Трэці Райх. Ацалелых нацысцкіх чыноўнікаў судзілі за ваенныя злачынствы на [[Нюрнбэрскі працэс|Нюрнбэрскім працэсе]]<ref>Kershaw, Ian (1997). «Stalinism and Nazism: dictatorships in comparison». Cambridge University Press. — С. 150. — ISBN 978-0-521-56521-9.</ref><ref>Overy, Richard (17.02.2011). [https://web.archive.org/web/20110316053707/http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/nuremberg_article_01.shtml «Nuremberg: Nazis on Trial»]. BBC.</ref>.

=== Паваенны час ===
[[Файл:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|значак|зьлева|[[Бэрлінскі мур]] за часам ягонага падзеньня ў 1989 годзе і [[Брандэнбурская брама]] на тле.]]
Пасьля таго, як нацысцкая Нямеччына капітулявала, хаўрусьнікі антыгітлераўскай кааліцыі дэ-юрэ скасавалі нямецкую дзяржаву і падзялілі Бэрлін ды астатнюю тэрыторыю краіны на чатыры акупацыйныя зоны. Заходнія сэктары, якія кантраляваліся Францыяй, Вялікабрытаніяй і ЗША, былі аб’яднаны 23 траўня 1949 году ў [[Заходняя Нямеччына|Фэдэратыўную Рэспубліку Нямеччыну]]. 7 кастрычніка 1949 году савецкая зона пераўтварылася ў [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|Нямецкую Дэмакратычную Рэспубліку]]. Доўгі час яны неафіцыйна менаваліся як Заходняя Нямеччына і Усходняя Нямеччына<ref>«Trabant and Beetle: the Two Germanies, 1949–89». History Workshop Journal. 68: 1—2. — 2009. — [[doi:10.1093/hwj/dbp009]].</ref>. Усходняя Нямеччына абрала ў якасці сваёй сталіцы Ўсходні Бэрлін, у той час як Заходняя Нямеччына да часовай сталіцы прастасавала горад [[Бон (Нямеччына)|Бон]], каб падкрэсьліць сваю пазыцыю, што рашэньне аб дзьвюх дзяржавах мела толькі часовы характар<ref>Wise, Michael Z. (1998). [https://archive.org/details/capitaldilemmage0000wise/page/23 «Capital dilemma: Germany’s search for a new architecture of democracy»]. Princeton Architectural Press. — С. 23. — ISBN 978-1-56898-134-5.</ref>. Тым ня менш, сытуацыя існаваньня дзьвюх краінаў яшчэ мелася некалькі дзесяцігодзьдзяў.

Заходняя Нямеччына была створана як фэдэральная парлямэнцкая рэспубліка з «сацыяльнай рынкавай эканомікай». Пачынаючы з 1948 году яна стала галоўным атрымальнікам дапамогі на рэканструкцыю ў рамках амэрыканскага [[Плян Маршала|пляну Маршала]]<ref>Carlin, Wendy (1996). «West German growth and institutions (1945–90)». In Crafts, Nicholas; Toniolo, Gianni (eds.). Economic Growth in Europe Since 1945. Cambridge University Press. — С. 464. — ISBN 978-0-521-49964-4.</ref>. Першым фэдэральным канцлерам Нямеччыны быў абраны [[Конрад Адэнаўэр]] у 1949 годзе. У краіне назіраўся працяглы эканамічны рост, пачынаючы з 1950-х гадоў<ref>Bührer, Werner (24.12.2002). [https://web.archive.org/web/20171201210446/http://www.bpb.de/izpb/10131/wirtschaft-in-beiden-deutschen-staaten-teil-1 «Deutschland in den 50er Jahren: Wirtschaft in beiden deutschen Staaten»]. Bundeszentrale für politische Bildung.</ref>. ФРН стала сябрам [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]] ў 1955 годзе і была адной з заснавальніцаў [[Эўрапейская эканамічная супольнасьць|Эўрапейскай эканамічнай супольнасьці]]<ref>Fulbrook, Mary (2014). «A History of Germany 1918–2014: The Divided Nation». Wiley. — С. 149. — ISBN 978-1-118-77613-1.</ref>. 1 студзеня 1957 году да складу краіны быў павернуты Заарлянд<ref>[https://web.archive.org/web/20111011201535/http://countrystudies.us/germany/51.htm «Rearmament and the European Defense Community»]. Library of Congress Country Studies.</ref>. Усходняя Нямеччына была дзяржавай сацыялістычнага блёку пад палітычным і вайсковым кантролем СССР праз акупацыйныя сілы і [[Варшаўская дамова|Варшаўскі дагавор]]. Не зважаючы на слова «дэмакратычны» ў назьве гэтай дзяржавы, палітычная ўлада ажыцьцяўлялася выключна сябрамі [[Палітбюро]], якое кантралявалася камуністамі [[Сацыялістычная адзіная партыя Нямеччыны|Сацыялістычнай адзінай партыі Нямеччыны]], якую падтрымлівала адмысловая служба [[Міністэрства дзяржаўнай бясьпекі НДР|Штазі]]<ref>Major, Patrick; Osmond, Jonathan (2002). «The Workers’ and Peasants’ State: Communism and Society in East Germany Under Ulbricht 1945–71». Manchester University Press. — С. 22, 41. — ISBN 978-0-7190-6289-6.</ref>. [[Бэрлінскі мур]], пабудаваны ў 1961 годзе, не дазволіў грамадзянам НДР уцякаць у ФРН, стаўшы адным з сымбалем [[халодная вайна|халоднай вайны]]<ref>[https://web.archive.org/web/20170226011158/http://www.bbc.co.uk/history/places/berlin_wall «The Berlin Wall»]. BBC.</ref>. Ланцуг драматычных падзеяў, кульмінацыя якіх прыпала на 1990 год, прывёў да [[Узьяднаньне Нямеччыны|ўзьяднаньня Нямеччыны]], то бок Усходняя Нямеччына стала часткай ФРН.

== Геаграфія ==
[[Файл:Deutschland topo.jpg|значак|Тапаграфічная мапа Нямеччыны.]]

=== Рэльеф мясцовасьці ===
Тэрыторыя Нямеччыны падразьдзяляецца на тры буйныя шыротна арыентаваныя вобласьці, шмат у чым абумоўленыя характарам рэльефу: [[Паўночна-Нямецкая нізіна]] — на поўначы, горы Сярэдняй Нямеччыны — у цэнтры і [[Альпы]] — на поўдні<ref name="evropa.org.ua1.3">{{Спасылка|url=http://www.evropa.org.ua/country/germany/1_3.htm|загаловак=География и природа Германии|выдавец=evropa.org.ua|мова=ru|копія=http://web.archive.org/web/20080306094804/http://www.evropa.org.ua/country/germany/1_3.htm|дата копіі=6 сакавіка 2008}}</ref>.

=== Рэкі ===
[[Файл:Vue aérienne du Rhin à Dusseldorf.jpg|значак|зьлева|[[Райн]] у [[Дусэльдорф]]е.]]
Самая вялікая рака Нямеччыны — [[Райн]], які жывіцца ад велізарнага веера прытокаў у перадгор’ях Альпаў. Паміж [[Бінген]]ам і [[Бон (Нямеччына)|Бонам]] гэтая рака праразае глыбокую цясьніну ў Райнскіх Лупняковых горах, далей выходзіць на Паўночна-Нямецкую нізіну і ўпадае ў [[Паўночнае мора]]. Амаль палову сьцёку Райн атрымлівае з Альпійскага рэгіёну. У пачатку лета адбываецца бурная паводка, абумоўленая раставаньнем сьнега ў гарах. Горы Сярэдняй Нямеччыны, адкуль паступае другая палова сьцёку, маюць цалкам іншы рэжым з максымумам сьцёку ўзімку, калі выпарэньне мінімальнае. Спалучэньне гэтых дзьвюх крыніцаў забясьпечвае Райну ня толькі багаты, але і рэгулярны сьцёк, што вельмі спрыяльна для суднаходзтва. Большасьць іншых рэк краіны пачынаецца ў гарах Сярэдняй Нямеччыны. У асноўным гэта прытокі Райну, але ёсьць і самастойныя рэкі, напрыклад [[Вэзэр]] і [[Лаба|Эльба]], якія нясуць свае воды ў Паўночнае мора. Паколькі жыўленьне ад сьнягоў Альпійскага рэгіёну адсутнічае, на гэтых рэках у канцы лета і ўвосень назіраецца межань. [[Одра|Одэр]] і ягоны асноўны прыток [[Нэйсэ]] таксама бяруць пачатак у горах Сярэдняй Нямеччыны. На поўдні краіны ў [[Шварцвальд]]у пачынаецца [[Дунай]], які цячэ на ўсход. Яго водны рэжым фармуецца ў асноўным пад уплывам правых прытокаў, якія бяруць пачатак у Альпах. Летнія паводкі і зімовая межань ствараюць неспрыяльныя ўмовы для навігацыі<ref name="evropa.org.ua1.3"/>.

=== Клімат ===
Нямеччына, як і ўся Заходняя Эўропа, вылучаецца мерным марскім кліматам. Выразная агульная заходняя цыркуляцыя атмасфэры, прычым халоднае палярнае паветра, пранікаючы да поўдня, прыціскаецца да паверхні, а цёплае паветра рухаецца на поўнач і зацягваецца ў вільготныя катлавіны. Паколькі ўзімку воды Паўночнай Атлянтыкі цяплейшыя за сушу, цёплае паветра распаўсюджваецца ў Эўропе, забясьпечваючы тэмпэратуры нашмат вышэйшыя сярэдніх для дадзеных шыротаў.

[[Файл:Hintersee.jpg|значак|зьлева|Краявіды Баварыі.]]
Нізкія тэмпэратуры назіраюцца пры распаўсюджваньні над Эўропай антыцыклёну, які прыносіць масы халоднага паветра зь Сібіры. У такіх сытуацыях тэмпэратуры на [[Паўночна-Нямецкая нізіна|Паўночна-Нямецкай нізіне]] могуць панізіцца да −12&nbsp;°C. У цэлым узімку тэмпэратуры памяншаюцца да ўсходу: сярэдняя ізатэрма студзеня 0&nbsp;°C праходзіць па лініі [[Любэк]] — Бон. На поўдні краіны тэмпэратуры паніжаюцца за кошт большых вышыняў. Сьнежны полаг звычайна трымаецца 20—25 дзён на поўначы, больш за 40 дзён у паўднёвай Баварыі і звыш 100 дзён у Альпах і на вяршынях Шварцвальду.

Улетку сытуацыя процілеглая. Тэмпэратуры падвышаюцца ў паўднёвым кірунку, і самыя высокія паказьнікі адзначаюцца на [[Верхнярайнская нізіна|Верхнярайнскай нізіне]]. Сярэдняя тэмпэратура ліпеня там 19&nbsp;°C. Летнія тэмпэратуры на Паўночна-Нямецкай нізіне падвышаюцца на ўсход і паўднёвы ўсход. Сярэдняя тэмпэратура ліпеня ў [[Бэрлін]]е сягае 18,5&nbsp;°C.

Сярэднія гадавыя сумы ападкаў на Паўночна-Нямецкай нізіне дасягаюць максымуму парадку 750 мм на ўзьбярэжжы Паўночнага мора і паступова памяншаюцца да ўсходу. На поўдзень ад нізіны ва ўмовах расьсечанага рэльефу разьмеркаваньне ападкаў ускладняецца: у гарах выпадае звыш 1000 мм, а часам да 2000 мм ападкаў, тады як у некаторых ізаляваных катлавінах за год выпадае ня больш за 500 мм. Гэтак жа малыя сумы ападкаў выпадаюць на адрэзку, зьмешчанага да поўначы ад Сярэдненямецкіх гор, у іх дажджавым ценю. Паўсюдна максымум ападкаў прыходзіцца на лета, хоць паўночна-заходнія прыморскія раёны атрымліваюць большую частка ападкаў узімку ва ўмовах мяккага надвор’я.

=== Глебы ===
[[Файл:HeideblueteTiefental.JPG|значак|Запаведнік [[Люнэбург (запаведнік)|Люнэбург]] у Ніжняй Саксоніі.]]
Разнастайнасьць глебаў залежыць пераважна ад мясцовых матчыных пародаў і характару карэннага расьліннага полага. Пясчаныя субстраты Паўночнанямецкай нізіны маюць моцную [[луг (хімія)|лужнасьць]], асабліва пад верасоўнікамі і хваёвымі лясамі. Гэтыя бедныя кіслыя падзолістыя глебы не спрыяльныя дзеля вырошчваньня сельскагаспадарчых культураў. Маюцца буйныя арэалы кіслых балотных глебаў. Глебы прыбярэжных маршаў пасьля правядзеньня [[мэліярацыя|мэліярацыі]] робяцца ўрадлівымі.

Глебы гор Сярэдняй Нямеччыны вельмі разнастайныя. Трывалыя карэнныя пароды горных масіваў доўгі час падвяргаліся выветрываньню ва ўмовах прахалоднага вільготнага клімату, і там сфармаваліся кіслыя бурыя лясныя глебы зь вялікай лужнасьцю, якія часам утрымоўваюць шмат камянёў. Яны выкарыстоўваюцца пад пашы або лясы. Самыя ўрадлівыя глебы распаўсюджаныя на нізінах і рачных тэрасах, асабліва пры наяўнасьці полага лёсаў, — гэта чарназёмы, якія сустракаюцца на ўсход ад Гарцу і ў [[Турынгія|Турынгіі]] і пераходзяць ў бурыя лясныя глебы. У мінулым гэтыя раёны былі пакрытыя шырокалісьцевымі лясамі, якія ў значнай ступені зьведзеныя. Тут разьмешчаныя найлепшыя ворныя землі. Глебы групы буразёмаў распаўсюджаныя на марэнных раўнінах усходняга [[Шлезьвіг-Гальштайн]]у і прадгорных раўнінах [[Баварыя|Баварыі]]. Глебы Альпаў адрозьніваюцца ў залежнасьці ад вышыннага становішча мясцовасьці і стромкасьці схілаў. Гэта маламагутныя камяністыя глебы, лужнасьць якіх узрастае з вышынёю.

=== Біяразнастайнасьць ===
[[Файл:Herbst am Watzmann.jpg|значак|зьлева|Краявіды нацыянальнага парку [[Бэрхтэсгадэн (нацыянальны парк)|Бэрхтэсгадэн]] у Баварыі.]]
У густанаселенай Нямеччыне, дзе карэнныя лясы былі альбо зьведзеныя, альбо замененыя лесапасадкамі, натуральная расьліннасьць амаль не захавалася. Зыходныя лясы з дуба і бярозы на поўначы краіны на працягу стагодзьдзяў былі замешчаныя арэаламі апрацаваных земляў у асяродзьдзі шырокіх верасоўнікаў, якія выкарыстоўваліся пад пашы. У цяперашні час верасоўнікі прадстаўленыя толькі ў запаведніках. Тэрыторыю Нямеччыны можна падзяліць на пяць экарэгіёнаў, як то Атлянтычныя зьмяшаныя лясы, Балтыйскія зьмяшаныя лясы, Цэнтральнаэўрапейскія зьмяшаныя лясы, Заходнеэўрапейскія шыракалістыя лясы і Іглічна-зьмяшаныя лясы ў [[Альпы|Альпах]]<ref>Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5451287 «An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm»]. BioScience. 67 (6): 534—545. 
[[doi:10.1093/biosci/bix014]]. PMID 28608869.</ref>. На 2016 год 51% тэрыторыі краіны вылучаны пад сельскую гаспадарку, у той час як 30% займаюць лясы, а на долю 14% прыпадаюць паселішчы або аб’екты інфраструктуры<ref>Appunn, Kerstine (30.10.2018). [https://web.archive.org/web/20200513071605/https://www.cleanenergywire.org/factsheets/climate-impact-farming-land-use-change-and-forestry-germany «Climate impact of farming, land use (change) and forestry in Germany»]. Clean Energy Wire.</ref>. Бяднейшыя землі адводзяцца пад лесапасадкі, асабліва [[хвоя|хвоі]]. Нізкагор’і Сярэдняй Нямеччыны пакрытыя пышнымі [[бук]]авымі лясамі, якія чаргуюцца з буйнымі масівамі пасадак яловых лясоў. На пясчаніках зьяўляецца хвоя. У больш высокіх гарах Сярэдняй Нямеччыны і ў Альпах букавыя лясы з вышынёй зьмяняюцца букава-піхтавымі, а затым яловымі. У самых высокіх масівах, а таксама ў Альпах вышэй 2200—2800 м растуць травы, лішайнікі і імхі. Дзівіць багацьце кветкавых расьлінаў.

Сярод самых характэрных жывёлаў у лясах Нямеччыны вылучаюцца [[вавёркі|вавёрка]], [[дзік]] і [[ліс]]іца. Звычайныя высакародны алень, [[эўрапейская казуля]] і лань. На высечках прыжыліся [[заяц|зайцы]], [[трусы]] і іншыя грызуны, замест лясных відаў птушак там распаўсюджваюцца тыповыя для адкрытых прастораў і жывых загарадзяў. На альпійскіх лугах жыве сурок. Забруджваньне рэк пагражае існаваньню [[выдра|выдры]]. Вільготныя раёны па берагах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] і [[Паўночнае мора|Паўночнага мораў]] маюць важнае значэньне для пералётных птушак Эўропы, асабліва качак, гусакоў і балотных птушак. На дахах у гэтым раёне часам можна ўбачыць гнёзды буслоў<ref>{{Спасылка|url=http://evropa.org.ua/country/germany/1_6.htm|загаловак=Флора и фауна Германии|мова=ru|выдавец=evropa.org.ua|копія=http://web.archive.org/web/20080306094817/http://evropa.org.ua/country/germany/1_6.htm|дата копіі=6 сакавіка 2008}}</ref>.

У краіне налічваецца 16 нацыянальных паркаў, сьпіс якіх улучае нацыянальныя паркі [[Ясмунд (нацыянальны парк)|Ясмунд]], [[Пярэдне-Памэранскія лагуны]], [[Мюрыц (нацыянальны парк)|Мюрыц]], [[Вадэнскае мора (нацыянальны парк)|Вадэнскае мора]], [[Гарц (нацыянальны парк)|Гарц]], [[Гайніх (нацыянальны парк)|Гайніх]], [[Шварцвальд (нацыянальны парк)|Шварцвальд]], [[Саксонская Швайцарыя (нацыянальны парк)|Саксонскай Швайцарыі]], [[Баварскі лес (нацыянальны парк)|Баварскі лес]] і [[Бэрхтэсгадэн (нацыянальны парк)|Бэрхтэсгадэн]]<ref>[https://www.bfn.de/nationalparke «Nationalparke»]. Bundesamt für Naturschutz.</ref>. У дадатак у Нямеччыне налічваецца 17 біясфэрных запаведнікаў і 105 прыродных паркаў. Таксама тут працуюць больш за 400 заапаркаў<ref>[https://web.archive.org/web/20031007010357/http://www.americanzoos.info/Zoofacts.html «Zoo Facts»]. Zoos and Aquariums of America.</ref>, а [[Бэрлінскі заапарк]], які адкрыўся ў 1844 годзе, ёсьць найстарэйшым у Нямеччыне і прэтэндуе на найбольш поўную калекцыю відаў у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20110430015152/http://www.zoo-berlin.de/zoo/unternehmen/historie.html «Der Zoologische Garten Berlin»]. Zoo Berlin.</ref>.

== Палітыка ==
[[Файл:Reichstag building Berlin view from west before sunset.jpg|значак|зьлева|Будынак [[Райхстаг (будынак)|Райхстагу]], дзе праходзяць паседжаньні нямецкага парлямэнту.]]
Нямеччына — [[Фэдэрацыя|фэдэратыўная]] [[Парлямэнцкая рэспубліка|парлямэнцкая]] прадстаўнічая дэмакратычная [[рэспубліка]]. Кіраўніком дзяржавы ўважаецца [[Прэзыдэнт Нямеччыны|прэзыдэнт]], але на практыцы ён выконвае перадусім прадстаўнічыя функцыі.

Асоба абіраецца на гэтую пасаду тэрмінам на пяць гадоў Фэдэральным зьездам, інстытуцыяй, якая складаецца зь сябраў Бундэстагу і роўнай колькасьці дэлегатаў ад зямель<ref name="cia">[https://web.archive.org/web/20210109075739/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/germany «Germany»]. World Factbook.</ref>. Другой службовай асобай краіны лічыцца прэзыдэнт Бундэстагу, які абіраецца Бундэстагам і адказвае за нагляд за штодзённымі сэсіямі гэтага органу<ref>Seiffert, Jeanette (19.09.2013). [https://web.archive.org/web/20200328230357/https://www.dw.com/en/election-2013-the-german-parliament/a-17100952 «Election 2013: The German parliament»]. DW.</ref>. Выканаўчая ўлада належыць [[Урад Нямеччыны|ураду]] на чале з [[Фэдэральны канцлер Нямеччыны|канцлерам]], які абіраецца [[парлямэнт]]ам на прапанову прэзыдэнта. Звычайна прызначэньне адбываецца пасьля абраньня партыяў у парлямэнт, а прэтэндэнт вылучаецца ад кіроўнай партыі ці кааліцыі<ref name="cia"/>. [[Заканадаўчая ўлада]] падзеленая паміж урадам і двухпалатным парлямэнтам ([[Бундэстаг]] і [[Бундэсрат]]).

Дзяржаўны лад рэглямэнтуецца [[Канстытуцыя Нямеччыны|Канстытуцыяй Нямеччыны]] 1949 году, вядомы як Асноўны закон ({{мова-de|Grundgesetz}}). Папраўкі звычайна патрабуюць большасьці ў дзьве траціны як Бундэстагу, гэтак і Бундэсрату. Асноўныя прынцыпы канстытуцыі, зацьверджаныя ў артыкулах, гарантуюць чалавечую годнасьць, падзел уладаў, фэдэральную структуру і вяршэнства права<ref>[https://web.archive.org/web/20170619180331/https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80201000.pdf «Basic Law for the Federal Republic of Germany»]. Deutscher Bundestag.</ref>.

=== Адміністрацыйны падзел ===
[[Файл:Karte Deutsche Bundesländer (nummeriert).svg|справа|300пкс]]
Нямеччына — фэдэратыўная дзяржава, якая ўключае 16 раўнапраўных земляў<ref name="britannica">[https://web.archive.org/web/20150613043752/https://www.britannica.com/place/Germany «Germany»]. Encyclopedia Britannica.</ref>. Кожная зямля мае ўласную канстытуцыю і ёсьць у значнай ступені аўтаномным рэгіёнам у дачыненьні да нутранай арганізацыі<ref name="britannica"/>.

# [[Файл:Flag of Baden-Württemberg.svg|25пкс]] '''[[Бадэн-Вюртэмбэрг]]'''
# [[Файл:Flag of Bavaria (lozengy).svg|25пкс]] '''[[Баварыя|Свабодная дзяржава Баварыя]]'''
# [[Файл:Flag of Berlin.svg|25пкс]] '''[[Бэрлін]]''' 
# [[Файл:Flag of Brandenburg.svg|25пкс]] '''[[Брандэнбург]]'''
# [[Файл:Flag of Bremen.svg|25пкс]] '''[[Брэмэн (фэдэральная зямля)|Свабодны ганзейскі горад Брэмэн]]'''
# [[Файл:Flag of Hamburg.svg|25пкс]] '''[[Гамбург|Свабодны ганзейскі горад Гамбург]]'''
# [[Файл:Flag of Hesse.svg|25пкс]] '''[[Гэсэн]]'''
# [[Файл:Flag of Mecklenburg-Western Pomerania.svg|25пкс]] '''[[Мэкленбург — Пярэдняя Памяранія]]''' 
# [[Файл:Flag of Lower Saxony.svg|25пкс]] '''[[Ніжняя Саксонія]]'''
# [[Файл:Flag of North Rhine-Westphalia.svg|25пкс]] '''[[Паўночны Райн — Вэстфалія]]''' 
# [[Файл:Flag of Rhineland-Palatinate.svg|25пкс]] '''[[Райнлянд-Пфальц]]'''
# [[Файл:Flag of Saarland.svg|25пкс]] '''[[Заарлянд]]'''
# [[Файл:Flag of Saxony.svg|25пкс]] '''[[Саксонія|Свабодная дзяржава Саксонія]]'''
# [[Файл:Flag of Saxony-Anhalt.svg|25пкс]] '''[[Саксонія-Ангальт]]''' 
# [[Файл:Flag of Schleswig-Holstein.svg|25пкс]] '''[[Шлезьвіг-Гальштайн]]'''
# [[Файл:Flag of Thuringia.svg|25пкс]] '''[[Турынгія|Свабодная дзяржава Турынгія]]'''

На 2017 год краіна падзеленая на 401 акругу ({{мова-de|Kreise}}) на муніцыпальным узроўні, пры гэтым 294 зь іх маюць статус сельскіх акругаў, а 107 — гарадзкіх<ref>[https://web.archive.org/web/20171010084800/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Archiv/Verwaltungsgliederung/Verwalt2QAktuell.xlsx?__blob=publicationFile «Verwaltungsgliederung in Deutschland am 30 Juni 2017 — Gebietsstand: 30 Juni 2017 (2. Quartal)»]. Statistisches Bundesamt Deutschland.</ref>.

=== Замежныя дачыненьні ===
[[Файл:Group photo of the G7 members at the Scholss Elmau summit (2).jpg|значак|У 2022 годзе ў баварскім замку [[Эльмаў (замок)|Эльмаў]] ладзіўся саміт [[Група сямі|Групы 7]].]]
Нямеччына мае шырокую сетку з 225 дыпляматычных місіяў за мяжой<ref>[https://www.auswaertiges-amt.de/de/aamt/auslandsvertretungen-node «Deutsche Auslandsvertretungen»]. Auswärtiges Amt.</ref> і падтрымлівае зносіны з больш чым 190 краінамі сьвету. Нямеччына ёсьць сябрам [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], [[Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і разьвіцьця|АЭСіР]], [[Група сямі|Групы 7]], [[Група дваццаці|Групы 20]], [[Сусьветны банк|Сусьветнага банка]] і [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]]. Яна адыгрывае ўплывовую ролю ў [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязу]] з моманту ягонага стварэньня і падтрымлівае трывалы альянс з [[Францыя]]й і ўсімі суседнімі краінамі з 1990 году. Яна спрыяе стварэньню адзінага эўрапейскага палітычнага, эканамічнага апарату і апарату бясьпекі<ref>[https://web.archive.org/web/20140327015942/http://www.ambafrance-uk.org/Declaration-by-the-Franco-German%2C4519.html «Declaration by the Franco-German Defence and Security Council»]. French Embassy UK.</ref><ref>Freed, John (4.04.2008). [https://web.archive.org/web/20110501031326/http://www.nytimes.com/2008/04/04/world/europe/04iht-poll.4.11666423.html «The leader of Europe? Answers an ocean apart»]. The New York Times.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20200329142145/https://www.auswaertiges-amt.de/blob/610644/49a58b5ecfd5a78862b051d94465afb6/gestaltungsmaechtekonzept-engl-data.pdf «Sharing Responsibility: A strategy paper by the German Government»]. Die Bundesregierung.</ref>. Урады Нямеччыны і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ўважаюцца блізкімі палітычнымі хаўрусьнікамі<ref>[https://web.archive.org/web/20200331094945/https://www.state.gov/u-s-relations-with-germany/ «U.S. Relations With Germany»]. US Department of State.</ref>. [[Плян Маршала]] 1948 году, культурныя сувязі і эканамічныя інтарэсы стварылі сувязь паміж дзьвюма краінамі, што ўмацоўвае Эўраатлянтычную супрацу. Гэтая повязь крыху аслабла ў выніку разыходу поглядаў Нямеччыны і ЗША адносна [[Ірацкая вайна|вайны ў Іраку]]<ref>[http://www.economist.com/node/7141311 «Ready for a Bush hug?»] The Economist.</ref>.

Пасьля 1990 году Нямеччына і [[Расея]] поруч працавалі над стварэньнем «стратэгічнага партнэрства», у якім разьвіцьцё энэргетыкі было адным з найважнейшых фактараў. У выніку супрацы Нямеччына імпартавала большую частку [[прыродны газ|прыроднага газу]] і сырой [[нафта|нафты]] з Расеі<ref>[https://web.archive.org/web/20170814094438/http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/Ch8Doc13English.pdf «Volume 10. One Germany in Europe, 1989—2009 Germany and Russia»]. German Institute for International and Security Affairs.</ref><ref>Noël, Pierre (2009). [https://web.archive.org/web/20091122110120/http://www.eprg.group.cam.ac.uk/wp-content/uploads/2009/06/binder13.pdf «A Market Between Us: Reducing the Political Cost of Europe’s Dependence on Russian Gas»]. EPRG Working Paper.</ref>. Палітыка разьвіцьця краіны функцыянуе як асобны сэктар у рамках ейнай замежнай палітыкі. Нямецкі ўрад разглядае палітыку разьвіцьця як сумесную адказнасьць міжнароднай супольнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20110310120541/http://www.bmz.de/en/index.html «Aims of German development policy»]. Federal Ministry for Economic Cooperation and Development.</ref>. У 2019 годзе Нямеччына была другім у сьвеце донарам дапамогі пасьля ЗША<ref>Green, Andrew (8.08.2019). [https://web.archive.org/web/20190808125018/https://www.devex.com/news/germany-foreign-aid-and-the-elusive-0-7-95389 «Germany, foreign aid, and the elusive 0.7%»]. Devex.</ref>. У 2020 годзе краіна рабіла найбуйнейшы ўнёсак у бюджэт Эўрапейскага Зьвязу (20%)<ref>[https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/eu-budget/long-term-eu-budget/2014-2020/spending-and-revenue_en «EU spending and revenue 2014—2020»]. European Commission.</ref> і была трэцім паводле велічыні ўкладальнікам у бюджэт [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], то бок 8% ад агульных сродкаў<ref>[https://digitallibrary.un.org/record/695634?ln=en «Assessment of Member States’ contributions to the United Nations regular budget for the year 2011»]. United Nations.</ref>.

==== Дачыненьні зь Беларусьсю ====
[[Файл:Менск Захарава 26.JPG|значак|зьлева|Будынак амбасады Нямеччыны ў Менску на вуліцы Захарава, 26.]]
Дыпляматычныя дачыненьні ўрады ўсталявалі 13 сакавіка 1992 году. У 1992 і 1995 гадох міністры замежных справаў Нямеччыны прыяжджалі ў [[Беларусь]]<ref name="Ціхаміраў">{{Артыкул|аўтар=[[Аляксандар Ціхаміраў]]|спасылка=http://www.pagonia.org/index.php?option=com_content&task=view&id=25455&Itemid=20|загаловак=Беларусь можа ўвайсці ў Еўропу праз нямецкія вароты|выданьне=[[Пагоня (1992)|Пагоня]]|год=2009}}</ref>.

У красавіку 2002 году старшыня ўраду Беларусі [[Генадзь Навіцкі]] наведаў Нямеччыну. У 2003 годзе нямецкія прадстаўнікі ў [[Парлямэнцкая асамблея АБСЭ|Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ]] падтрымалі прапанову аб наданьні правамоцнага статусу ў ім [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальнаму сходу Рэспублікі Беларусь]]<ref name="Ціхаміраў"/>.

У кастрычніку 2007 году ў [[Менск]]у пабываў прэм’ер-міністар нямецкай зямлі [[Брандэнбург]] Матыяс Пляцэк, у лістападзе таго ж году — намесьнік міністра замежных справаў Нямеччыны Гернат Эрлер. У лютым 2008 году ў Бэрліне адбылася нефармальная сустрэча міністра замежных справаў Беларусі [[Сяргей Мартынаў|Сяргея Мартынава]] з прадстаўнікамі нямецкага МЗС. Нямецкі ўрад станоўча ўспрыняў нежаданьне беларускага кіраўніцтва прызнаць незалежнасьць Паўднёвай Асэтыі і Абхазіі пасьля [[Вайна ў Паўднёвай Асэтыі (2008)|расейска-грузінскай вайны]]. 10—12 лютага 2009 году Сяргей Мартынаў ажыцьцявіў афіцыйны візыт у Нямеччыну, дзе сустрэўся зь нямецкім міністрам замежных справаў [[Франк Вальтэр-Штайнмаер|Франкам-Вальтэрам Штайнмаерам]], прэм’ер-міністрам зямлі Брандэнбург Матыясам Плятцэкам і кіраўніцтвам Усходняга камітэту нямецкай эканомікі. У выніку сустрэчы аднавіліся паездкі беларускіх дзяцей з раёнаў, пацярпелых ад наступстваў [[Чарнобыльская катастрофа|катастрофы на Чарнобыльскай АЭС]], на аздараўленьне ў Нямеччыну<ref name="Ціхаміраў"/>.

=== Узброеныя сілы ===
[[Файл:20151016-ESP A.MARKUS CJOPCOMMTF-13 (22163933728).jpg|значак|Нямецкія вайскоўцы.]]
Узброеныя сілы Нямеччыны, вядомыя як [[Узброеныя сілы Нямеччыны|Бундэсвэр]], складаюцца з сухаземных сілаў, вайскова-марскія сілаў, вайскова-паветраных сілаў ([[люфтвафэ]]) і службы кібэр- і інфармацыйнай бясьпекі<ref>[https://www.bmvg.de/de/aktuelles/bundeswehr-der-zeitenwende-kriegstuechtig-sein-um-abzuschrecken-5765386 «Bundeswehr der Zeitenwende: Kriegstüchtig sein, um abschrecken zu können»]. BMVG.</ref>. У абсалютных лічбах нямецкія вайсковыя выдаткі ў 2023 годзе былі сёмымі паводле велічыні ў сьвеце<ref>Tian, Nan; da Silva, Diego Lopes; Liang, Xiao; Scarazzato, Lorenzo (2024). [https://www.sipri.org/sites/default/files/2024-04/2404_fs_milex_2023.pdf «Trends in Military Expenditure 2023»]. SIPRI.org. — С. 2.</ref>. У адказ на [[Расейска-ўкраінская вайна|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] ў 2022 годзе канцлер краіны [[Оляф Шольц]] абвесьціў, што вайсковыя выдаткі Нямеччыны будуць павялічаныя звыш мэты [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]] ў 2%, побач з аднаразовым вылучэньнем у войска ў 2022 годзе 100 млрд эўра, што амаль удвая перавысіла вайсковы бюджэт у 53 млрд эўра на 2021 году<ref>[https://web.archive.org/web/20220227113954/https://www.dw.com/en/germany-commits-100-billion-to-defense-spending/a-60933724 «Germany commits €100 billion to defense spending»]. Deutsche Welle.</ref><ref>Schuetze, Christopher F. (27.02.2022). [https://web.archive.org/web/20220227133236/https://www.nytimes.com/2022/02/27/world/europe/germany-military-budget-russia-ukraine.html «Russia’s invasion prompts Germany to beef up military funding»]. The New York Times.</ref>. У 2023 годзе вайсковыя выдаткі былі роўныя 73,1 млрд даляраў, што адпавядала 1,64% ВУП краіны. Гэта было значна ніжэй за мэту НАТО ў 2%. У 2024 годзе ўлады Нямеччыны паведамлялі аб вылучэньні 97,7 мільярдаў даляраў на НАТО, што адпавядала 2,12% ВУП<ref>[https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2024/6/pdf/240617-def-exp-2024-en.pdf#page=8 «Defence Expenditure of NATO Countries (2014—2024)»]. NATO.</ref>.

[[Файл:Spürpanzer Fuchs.jpg|значак|зьлева|Нямецкі БТР ''[[Fuchs]]''.]]
На травень 2024 году Бундэсвэр налічваў {{Лік|180215}} дзейных жаўнераў і {{Лік|80761}} цывільных асобаў<ref>[https://web.archive.org/web/20200301201451/https://www.bundeswehr.de/de/ueber-die-bundeswehr/zahlen-daten-fakten/personalzahlen-bundeswehr «Personalzahlen»]. Bundeswehr.</ref>. Рэзэрвісты ўзброеных сілаў бяруць удзел у абарончых вучэньнях і часам дыслякуюцца па-за мяжой<ref>[https://web.archive.org/web/20110604001134/http://www.bundeswehr.de/portal/a/bwde/!ut/p/c4/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP3I5EyrpHK9pPKUVL3ikqLUzJLsosTUtJJUvbzU0vTU4pLEnJLSvHRUuYKcxDygoH5BtqMiAMTJdF8!/ «Ausblick: Die Bundeswehr der Zukunft»]. Bundeswehr.</ref>. Да 2011 году вайсковая служба была абавязковай для мужчынаў у веку 18 гадоў, але яна была афіцыйна прыпыненая і заменена добраахвотнай службай<ref>Connolly, Kate (22.11.2010). [https://web.archive.org/web/20130917223043/http://www.theguardian.com/world/2010/nov/22/germany-abolish-compulsory-military-service «Germany to abolish compulsory military service»]. The Guardian.</ref><ref>Pidd, Helen (16.03.2011). [https://web.archive.org/web/20130922000942/http://www.theguardian.com/world/2011/mar/16/conscription-germany-army «Marching orders for conscription in Germany, but what will take its place?»]. The Guardian.</ref>. З 2001 году жанчыны могуць выконваць усе службовыя абавязкі без абмежаваньняў<ref>[https://web.archive.org/web/20110429090325/http://www.bundeswehr.de/portal/a/bwde/!ut/p/c4/FcwxEoUgDAXAE0l6O0_x1YZ5QMSMEp2In-urs_3STC_FXzKqHIqdRpqi9KG50BK7qxpL3Qy8VHbZbk07MqtbDDerF_WJzYdGv286DbmAJj26iLgynaUMD6qutPs!/ «Frauen in der Bundeswehr»]. Bundeswehr.</ref>. Паводле зьвестак [[Стакгольмскі міжнародны інстытут дасьледаваньня праблемаў міру|Стакгольмскага міжнароднага інстытуту дасьледаваньня праблемаў міру]], Нямеччына была пятым паводле велічыні экспартэрам асноўных узбраеньняў у сьвеце з 2019 па 2023 гады<ref>Wezeman, Pieter D.; Djokic, Katarina; George, Mathew; Hussain, Zain; Wezeman, Siemon T. (2024). [https://www.sipri.org/sites/default/files/2024-03/fs_2403_at_2023.pdf «Trends in international Arms Transfer 2023»]. SIPRI.org. — С. 2.</ref>.

У мірны час Бундэсвэрам кіруе міністар абароны. Пры стане ваеннай абароны канцлер мусіць стаць на чале нямецкага войска<ref>[https://web.archive.org/web/20170528210503/http://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/gg/gesamt.pdf «Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Artikel 65a,87,115b»]. Bundesministerium der Justiz.</ref>. Роля Бундэсвэра апісаная ў [[Канстытуцыя Нямеччыны|Канстытуцыі Нямеччыны]] як выключна абарончая. Але пасьля пастановы Фэдэральнага канстытуцыйнага суда ў 1994 годзе тэрмін «абарона» быў вызначаны ня толькі дзеля аховы межаў краіны, але і дзеля рэагаваньня на крызісы і прадухіленьне канфліктаў, або ў больш шырокім сэнсе як аховы бясьпекі Нямеччыны ў любым пункце ў сьвеце. На 2017 год блізу 3,5 тысячаў нямецкіх вайскоўцаў былі разьмешчаныя ў замежных краінах у складзе міжнародных міратворчых сілаў.

== Насельніцтва ==
Насельніцтва Фэдэратыўнай Рэспублікі Нямеччына ацэньвалася ў 2019 годзе 83 мільёны жыхароў<ref>{{Спасылка|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|загаловак=Population on 1 January|выдавец=Eurostat|мова=en}}</ref>. Нямеччына — самая населеная краіна [[Эўразьвяз]]у. Нараджальнасьць у Нямеччыне ніжэй за ўзровень узнаўленьня насельніцтва. Ужо з 1972 году нараджальнасьць у Нямеччыне ніжэй за сьмяротнасьць. У 2015 годзе на 1000 жыхароў нарадзіліся 9,0, а памерлі 11,3<ref>{{Спасылка|url=https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/Indikatoren/LangeReihen/Bevoelkerung/lrbev04.html|загаловак=Bevölkerung|выдавец=Statistisches Bundesamt (Destatis)|мова=de|копія=https://web.archive.org/web/20161221154814/https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/Indikatoren/LangeReihen/Bevoelkerung/lrbev04.html|дата копіі=21 сьнежня 2016}}</ref>. Натуральнае памяншэньне насельніцтва за 2015 год — 2,3 %.

Колькасьць сельскага насельніцтва меней за 10 %, амаль 90 % насельніцтва Нямеччыны пражывае ў гарадах і прылеглых да іх урбанізаваных раёнах. Колькасьць насельніцтва буйных гарадоў (паводле ацэнкі 2018 году): [[Бэрлін]] — 3644,8 тыс. чал; [[Гамбург]] — 1841,2 тыс. чал; [[Мюнхэн]] — 1471,5 тыс. чал; [[Кёльн]] — 1085,7 тыс. чал; [[Франкфурт-на-Майне]] — 753,1 тыс. чал.<ref>{{спасылка|url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/05-staedte.xlsx?__blob=publicationFile|загаловак=Städte (Alle Gemeinden mit Stadtrecht) nach Fläche, Bevölkerung und Bevölkerungsdichte am 31.12.2018.}}</ref>.

=== Этнічны склад ===
Пераважная большасьць — [[немцы]] (92%). У землях [[Брандэнбург]] і [[Саксонія]] пражываюць [[лужычане]] (100 тыс.), у паўночных раёнах зямлі Шлезьвіг-Гальштайн — датчане (50 тыс.). У краіне налічваецца 7,4 млн замежных грамадзян, зь якіх больш за 2 млн — туркі, 1,5 мільёна выхадцаў з эўрапейскіх краінаў, якія не зьяўляюцца чальцамі [[Эўрапейскі Зьвяз|ЭЗ]], 1,3 млн — выхадцы з рэспублік былой [[Югаславія|Югаславіі]], 0,6 млн — італьянцы.

=== Мовы ===
[[Файл:Knowledge German EU map.png|міні|220пкс|зьлева|[[Нямецкая мова]] зьяўляецца афіцыйнай мовай краіны, акрамя таго яна пашырана ў краінах ЭЗ]]
Афіцыйнай [[літаратурная мова|літаратурнай мовай]] і мовай справаводзтва зьяўляецца [[нямецкая мова]]. Нароўні з гэтым насельніцтва выкарыстоўвае ніжне-, сярэдне- і верхнянемецкія дыялекты (10 асноўных), на якіх кажуць таксама жыхары прымежных раёнаў суседніх дзяржаваў; самі дыялекты часьцей за ўсё настолькі адрозьніваюцца ад літаратурнай мовы, што акрамя іх носьбітаў іх разумеюць толькі адмыслоўцы. Да прызнаных моваў нацыянальных меншасьцяў адносяцца [[дацкая мова|дацкая]], [[фрыская мова|фрыская]] й [[лужыцкія мовы|лужыцкія]], а таксама ў якасьці рэгіянальнай мовы — ніжнесаксонская (ніжненямецкая) мова, якая з 1994 году прызнана [[Эўрапейскі Зьвяз|ЭЗ]].

=== Веравызнаньне ===
[[Файл:Kölner Dom nachts 2013.jpg|значак|Каталічная [[Кёльнская катэдра]].]]
У 1517 годзе на тэрыторыі сучаснай Нямеччыны пачалася [[Рэфармацыя]]. Гэта падзяліла краіну на дзьве часткі, як то [[пратэстанцтва|пратэстанцкую]] і [[каталіцтва|каталіцкую]], што таксама бачна сёньня ў рэлігійнай структуры краіны. Ейны пачатак заклаў [[Мартын Лютэр]] у [[Вітэнбэрг]]у. Да 1529 году некаторыя нямецкія княствы і гарады, а таксама Тэўтонская [[Прусія]] (фактычна, як першая краіна ў сьвеце; тады пад уладай [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]), успрыняла вучэньне Лютэра і сталі пратэстанцкімі краінамі. У наступным стагодзьдзі рэлігійныя адрозьненьні сталі чыньнікам, сярод іншага, сялянскай вайны, канфліктаў з імпэратарам, а таксама лякальных сутыкненьняў паміж рэлігійнымі суполкамі. У 1552 годзе перад абліччам княжацкага паўстаньня і спадарожнага ім францускага ўварваньня імпэратар быў вымушаны юрыдычна прызнаць [[лютэранства]].

[[Файл:HolyRomanEmpire 1618.png|значак|зьлева|Рэлігійная фрагмэнтацыя [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] ў 1618 годзе.]]
[[Аўгсбурскі мір|Аўгсбурскім мірам]] 1555 году быў укаранёны прынцып, згодна зь якім каталіцтва або лютэранства можа дзеіць у кожнай нямецкай дзяржаве ў залежнасьці ад волі ейнага кіраўніка<ref>[https://www.lwl.org/westfaelische-geschichte/portal/Internet/finde/langDatensatz.php?urlID=739&url_tabelle=tab_quelle «Augsburger Reichsabschied»]. Westfälische Geschichte.</ref>. У 1563 годзе курфюрст [[Пфальц]]у [[Фрыдрых III Вітэльсбах]] быў адным зь першых кіраўнікоў, якія навярнуліся ў [[кальвінізм]], што зрабіла ягоную дзяржаву палітычна ізаляванай больш чым на паўстагодзьдзя. Пазьней да кальвінізм прыядналіся [[Гэсэн-Касель]], усходняя [[Фрызія]] і некаторыя княствы [[Ангальт]]у. У 1618 годзе, то бок праз сто гадоў пасьля прамоваў Лютэра, пачалася [[Трыццацігадовая вайна]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131015070403/http://historia.pgi.pl/wojna-trzydziestoletnia.php «Wojna trzydziestoletnia»]. Historia PGI.</ref>. Гэта была самая крывавая рэлігійная вайна, якая цалкам спустошыла Нямеччыну, забраўшы жыцьці каля 40% тагачаснага насельніцтва. Згодна з [[Вэстфальскі мір|Вэстфальскім мірам]] 1648 году, які завяршыў вайну, нямецкія кіраўнікі маглі цяпер таксама фармальна перайсьці ў кальвінізм. З 1817 году пратэстанцкія цэрквы аб’ядналіся ў цэрквы Эвангельскай уніі, спалучаючы лютэранства і кальвінізм.

[[Файл:Dom Berlin abends.JPG|значак|Эвангелічна-лютэранская [[Бэрлінская катэдра]].]]
Сёньня воля сумленьня і воля веравызнаньня гарантаваная нямецкай канстытуцыяй. Большасьць немцаў — [[хрысьціянства|хрысьціяне]], пры гэтым [[каталіцтва|каталікі]] складаюць 32,4 %, [[лютэранства|лютэране]] — 32,0 %, [[праваслаўе|праваслаўныя]] — 1,14 %. На поўначы, усходзе і ў цэнтры краіны дамінуе пратэстантсва, а на поўдні і захадзе — каталіцтва. Невялікая частка вернікаў прыналежыць да хрысьціянскіх дэнамінацыяў — баптысты, мэтадысты, сьведкі Яговы ды іншыя.

Другой рэлігіяй Нямеччыны ёсьць [[іслам]], які мае ў краіне 4,3 мільёнаў вернікаў (5,1%)<ref>[https://fowid.de/meldung/religionszugehoerigkeiten-2018 «Religionszugehörigkeiten 2018»]. Forschungsgruppe Weltanschauungen.</ref>. Пры гэтым пераважная большасьць мусульманаў ёсьць [[сунізм|сунітамі]]. Колькасьць [[будызм|будыстаў]] сягае 250 тысячаў пасьлядоўнікаў, пры гэтым блізу 50% нямецкіх будыстаў ёсьць імігрантамі з Азіі. Нямеччына мае трэцюю паводле колькасьці [[юдаізм|юдэйскую]] суполку ў Эўропе пасьля Францыі і Вялікабрытаніі<ref>[https://www.csmonitor.com/2006/1110/p25s02-woeu.html «In Nazi cradle, Germany marks Jewish renaissance»]. The Christian Science Monitor.</ref>. Колькасьць юдэяў ацэньваецца ў прыблізна 200 тысячаў чалавек ці 0,3% ад агульнай колькасьці насельніцтва. [[Індуізм]] вызнаюць блізу 90 тысячаў вернікаў (0,1%). Астатнія рэлігійныя суполкі краіны налічваюць менш за 50 тысячаў вернікаў. Немцы, якія не дэкляруюць прыналежнасьці ані да якой рэлігіі, складаюць 37,8% насельніцтва. Яны пераважна сканцэнтраваныя на тэрыторыі былой [[Нямецкая Дэмакратычная Рэспубліка|Нямецкай Дэмакратычнай Рэспублікі]] і ў буйных гарадах. [[Узьяднаньне Нямеччыны]] ў 1990 годзе значна павялічыла долю атэістаў сярод насельніцтва, што тлумачыцца дзяржаўным атэізмам ў былой сацыялістычнай краіне.

== Эканоміка ==
[[Файл:Frankfurt EZB-Neubau.20130909.jpg|270пкс|міні|зьлева|[[Франкфурт-на-Майне]] зьяўляецца фінансавай сталіцай Нямеччыны]]
Эканоміку Нямеччыны можна ахарактэрызаваць як [[звышіндустрыялізацыя|звышіндустрыяльную]], пра што сьведчыць вялікая роля прамысловасьці ў эканоміцы краіны. Каля 1/3 часткі прамысловай прадукцыі складае [[аўтамабілебудаваньне]] ([[Даймлер-Бэнц]], [[БМВ]], [[МАН]]). [[Сельская гаспадарка]] забясьпечвае каля 80 % патрэбаў краіны. Асноўная роля адводзіцца [[Жывёлагадоўля|жывёлагадоўлі]]. Валюта Нямеччыны — [[эўра]].

=== Сельская гаспадарка ===
[[Файл:Les champs en Mecklemburg.JPG|значак|Поле ў [[Мэкленбург — Пярэдняя Памяранія|Мэкленбург]]у.]]
Сельская гаспадарка Нямеччыны вылучаецца высокай інтэнсіўнасьцю, высокай мэханізацыяй і хімізацыяй. Аднак вырошчваньню замінаюць бедныя глебы і неспрыяльны клімат<ref>«Leksykon Świata». Publicat. — ISBN 978-83-245-1719-0.</ref>. За апошнія гады значна скарацілася колькасьць сельгаспрадпрыемстваў, аднак гэта ў першую чаргу павязана з узбуйненьнем гаспадарак. На 2024 годзе колькасьць гаспадарак складала 276 тысячаў<ref name="agriculture">[https://agriculture.ec.europa.eu/system/files/2024-01/csp-at-a-glance-germany_en.pdf «At a glance: Germany’s CAP Strategic Plan»]. European Commission.</ref>. Скарачаецца і колькасьць занятых у сельскай гаспадарцы. Калі ў 2007 годзе колькасьць працоўных у галіне складала 1,3 мільёна чалавек, у 2024 годзе іхняя колькасьць была 900 тысячаў<ref name="deutschland">[https://www.deutschland.de/en/topic/environment/agriculture-in-germany-ten-facts «Ten facts about agriculture»]. Deutschland.</ref>. Землі, якія выкарыстоўваюцца дзеля сельскай гаспадаркі, складаюць больш за палову ад агульнай плошчы Нямеччыны<ref name="agriculture"/><ref name="deutschland"/>. У 2021 годзе Нямеччына была трэцім паводле велічыні імпартэрам і экспартэрам сельскагаспадарчай прадукцыі ў сьвеце пасьля Кітаю і ЗША<ref>[https://www.trade.gov/country-commercial-guides/germany-agricultural-sector Overview]. The International Trade Administration.</ref>.

У Нямеччыне ў 2021 годзе было назьбірана 42 мільёны тонаў [[збожжа]], у тым ліку кукурузных кіяхоў<ref name="destatis">[https://www.destatis.de/EN/Themes/Economic-Sectors-Enterprises/Agriculture-Forestry-Fisheries/Field-Crops-Grassland/cereals-harvested-2021.html «42 million tonnes of cereals harvested in 2021»]. Statistisches Bundesamt.</ref>. Іхняя ўраджайнасьць вельмі высокая і складала 70 дт/га, што ёсьць адным з самых высокіх паказьнікаў у сьвеце. Адной з найважнейшых збожжавых культураў, якія вырошчваюцца ў краіне, ёсьць [[пшаніца]], збор якой складае 21,1 млн тонаў<ref name="destatis"/>. Пераважна яе вырошчваюць у [[Баварскае нагор’е|Баварскім нагор’і]], у [[Турынгія|Турынгіі]] і [[Мэкленбург — Пярэдняя Памяранія|Мэкленбургу]]. Нямеччына ёсьць чацьвертым вытворцам [[ячмень|ячменю]] ў сьвеце пасьля Расеі, Аўстраліі і Францыі, маючы ўраджай у 10,4 млн тонаў<ref name="destatis"/>. Паводле вытворчасьці [[жыта]] Нямеччына займае трэці радок у сьвеце пасьля Расеі і Польшчы. Яго ў вялікай колькасьці вырошчваюць у [[Брандэнбург]]у. Пры гэтым пасевы кукурузы невялікія. [[Бульба]] вырошчваецца перадусім на поўначы краіны. Ураджай гэтай культуры ў 2021 годзе склаў 11,3 млн тонаў, пры гэтым ураджайнасьць сягала 437,9 дт/га<ref name="destatis"/>. Нямеччына таксама ёсьць чацьвертым у сьвеце вытворцам [[цукровы бурак|цукровых буракоў]]. Іх вырошчваюць на Баварскім узвышшы і ў [[Шварцвальд]]зе, а таксама ў Турынгіі, Брандэнбургу і [[Паўночны Райн — Вэстфалія|Вэстфаліі]].

==== Вінаробчая прамысловасьць ====
[[Файл:20120728Kiedricher Graefenberg1.jpg|значак|зьлева|Бутэлька нямецкага віна.]]
Хоць Нямеччына вядомая як «піўная краіна», з 2001 году ейныя жыхары набываюць [[віно|віна]] больш, чым [[піва]]. У 2005 годзе, паводле зьвестак [[Нямецкі інстытут віна|Нямецкага інстытуту віна]], аб’ём віна, які спажываецца ў абсалютных лічбах, склаў каля 16 млн гекталітраў, а ў структуры спажываных вінаў асноўную частку (каля 40 %) займаюць напоі вытворчасьці самой Нямеччыны, каля 13% займаюць віна Францыі, нямногім меней — віна Гішпаніі.

На вінаградніках краіны штогадова вырабляецца ня менш за 8 млн гекталітраў вінных напояў, прычым вытворцы імкнуцца павысіць іхнюю якасьць. У 2005 годзе 57% вінаў было рэалізавана празь сеткі адносна танных супэрмаркетаў, але сярэдні кошт прададзенага віна склаў 2,8 эўра за літар, што, напрыклад, удвая даражэй за Вялікабрытанію, Нідэрлянды і Швэцыю.

Бум на спажываньне віна, якія цягнецца з пачатку гэтага стагодзьдзя, прывёў да таго, што інвэстыцыі ў вінаробчае адгалінаваньне, у ягоны якасны рост, склалі большую частку выдаткаў вытворцаў, якія імкнуцца задаволіць і колькасны, і якасны рост попыту на віно ў краіне. У прыватнасьці, непарыўна пашыраюцца пасадкі пад вытворчасьць чырвонага віна. Гэтак у пачатку 1980-х гадоў на вінаробства вылучалася каля 10% ад усёй плошчы, а ў 2005 годзе дзель вінаграднікаў дзеля вытворчасьці чырвонага віна склала ўжо ня менш за 35%.

У 2005 годзе пасадкі вінаграду гатунку [[рысьлінг]], які ёсьць асновай віннага экспарту Нямеччыны, займаюць каля 20% з 100 тысячаў га нямецкіх вінаграднікаў. Першым паводле аб’ёму нямецкага імпарту ёсьць брытанскі рынак, на другім месцы — рынак ЗША, які ў 2006 годзе спажыў нямецкага віна на суму 100 млн даляраў. Дзель Японіі пачала скрачацца, у сувязі з чым нямецкія вінаградары прыкладваюць намаганьні дзеля аднаўленьня сваіх пазыцыяў у гэтай краіне. Напрыклад, адна зь фірмаў пачала вырошчваць у Нямеччыне традыцыйную японскую лазу косю, каб пазьней экспартаваць зробленае віно ў Японію.

=== Інфраструктурныя галіны ===

==== Транспарт ====
Аснову транспартнай сыстэмы складае чыгунка, якая перавозіць у год каля 2 млрд пасажыраў. Яе працягласьць — больш за 39 тыс. км. Некаторыя дарогі прыстасаваныя для руху высокахуткасных цягнікоў Intercity-Express. На пачатак 2018 г. у Нямеччыне былі зарэгістраваныя 47 млн пасажырскіх аўтамабіляў (у тым ліку легкавых)<ref>{{Спасылка|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Passenger_cars_in_the_EU#Overview|загаловак=Passenger cars in the EU|мова=en|выдавец=Eurostat|назва праекту=Statistics Explained|дата публікацыі=красавік 2020}}</ref>. Аўтадарогі ўсіх клясаў складаюць больш за 230 тым. км., аўтабаны — каля 12 тыс. км. Гандлёвы флёт ФРГ налічвае 2200 сучасных марскіх суднаў.

==== Энэргетыка ====
Нямеччына зьяўялецца пятым па велічыні ў сьвеце спажыўцом энэргіі. У 2019 годзе Нямеччына была буйнейшым у Эўропе спажыўцом электрычнасьці 612,4 тэрват-гадзінаў<ref>{{Спасылка|url=https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2020-full-report.pdf|загаловак=Statistical Review of World Energy 2020|мова=en|выдавец=British Petroleum|дата публікацыі=17 чэрвеня 2020}}</ref>. Урадавая палітыка мае пад сабой захаваньне неаднаўляльных крыніцаў і выкарыстаньне энэргіі з аднаўляльных крыніцаў, такіх як сонечная энэргія, энэргія ветру, біямаса, [[гідраэлектрастанцыя|гідраэнэргетыка]] і [[геатэрмальная энэргія]]. Таксама разьвіваюцца энэргазьберагальныя тэхналёгіі. Урад Нямеччыны плянуе, што да 2050 году палова патрэбы ў электраэнэргіі будзе пакрывацца аз кошт энэргіі з аднаўляльных крыніцаў.

=== Турызм ===
[[Файл:Berlin-Brandenburg Gate overview.jpg|значак|[[Брандэнбурская брама]] лічыцца адной з славутасьцяў [[Бэрлін]]у.]]
На 2022 год Нямеччына ёсьць восьмай краінай паводле колькасьці замежных наведвальнікаў<ref>[https://web.archive.org/web/20230802171252/https://webunwto.s3.eu-west-1.amazonaws.com/s3fs-public/2023-05/UNWTO_Barom23_02_May_EXCERPT_final.pdf?VersionId=gGmuSXlwfM1yoemsRrBI9ZJf.Vmc9gYD «International Tourism — 2023 starts on a strong note with the Middle East recovering 2019 levels in the first quarter»]. World Tourism Barometer. 21 (2).</ref>. Нутраныя і міжнародныя падарожжы ды турызм поруч уносяць беспасярэдні ўнёсак у ВУП Нямеччыны больш чым на 105,3 мільярдаў эўра. Улучна з ускоснымі і індукаванымі ўзьдзеяньнямі, галіна падтрымлівае 4,2 мільёнаў працоўных месцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20200708124326/https://www.bmwi.de/Redaktion/EN/Publikationen/wirtschaftsfaktor-tourismus-in-deutschland-lang.pdf?__blob=publicationFile&v=3 «Tourism as a driver of economic growth in Germany»]. Federal Ministry for Economic Affairs and Energy.</ref>.

[[Файл:Castle Neuschwanstein.jpg|значак|зьлева|Баварскі замак [[Нойшванштайн]].]]
Найбольшай цікавасьцю сярод турыстаў карыстаецца [[Баварыя]], у якой у 2023 годзе ночылі 100 мільёнаў разоў<ref name="deutschertourismusverband">[https://www.deutschertourismusverband.de/fileadmin/user_upload/Footer/Presse/Zahlen-Daten-Fakten_2024.pdf «Zahlen Daten Fakten. Das Tourismusjahr 2023 im Rückblick»]{{Недаступная спасылка|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Deutscher Tourismusverband.</ref>. Далей паводле папулярнасьці крочаць [[Бадэн-Вюртэмбэрг]], [[Паўночны Райн — Вэстфалія]], [[Ніжняя Саксонія]], [[Шлезьвіг-Гальштайн]] і [[Гэсэн]]<ref name="deutschertourismusverband"/>. Горад, які часьцей за ўсё наведваюць турысты, — [[Бэрлін]]<ref name="deutschertourismusverband"/>. Адной з найбольш вядомых ягоных славутасьцяў ёсьць [[Брандэнбурская брама]], якая была ўзбудаваная ў канцы XVIII стагодзьдзя. Брама была пабудаваная ў стылі клясыцызму і на сёньня ўважаецца сымбалем [[Узьяднаньне Нямеччыны|узьяднаньня Нямеччыны]] ў 1990 годзе<ref>[https://www.visitberlin.de/en/brandenburg-gate «Brandenburg Gate»]. Visit Berlin.</ref>. Таксама цікавасьць турыстаў выклікаюць рэшткі [[Бэрлінскі мур|Бэрлінскага муру]], які калісьці падзяляў горад на усходнюю і заходнюю часткі за часам [[Халодная вайна|халоднай вайны]]. У велізарным парку [[Тыргартэн]] месьціцца [[Калёна Перамогі (Бэрлін)|Калёна Перамогі]], якая была ўсталяваная ў гонар перамогі [[Прусія|Прусіі]] ў вайне супраць [[Данія|Даніі]] ў 1864 годзе. Яна мае 35 тон вагі і сягае 8,3 мэтраў, а на ейнай вяршыні ўсталяваная бронзавая фігура багіні перамогі [[Ніка (міталёгія)|Нікі]]<ref>[https://www.visitberlin.de/en/siegessaule Siegessäule]. Visit Berlin.</ref>.

Нямеччына мае шмат замкаў і палацаў, многія зь якіх за апошнія дзесяцігодзьдзі былі адрамантаваныя. Адзін з самых вядомых аб’ектаў — комплекс палацаў і садоў у [[Патсдам]]е. На больш чым 500 гектарах разьмешчана блізу 150 гістарычных будынкаў, пабудаваных пераважна паміж 1730 і 1916 гадамі<ref>[https://www.germany.travel/en/cities-culture/potsdam.html «Potsdam: a land of gardens, palaces and lakes»]. German National Tourist Board.</ref>. У [[Саксонія|Саксоніі]], недалёка ад [[Дрэздэн]]у, таксама маецца вялізная колькасьць замкаў і палацаў. У цэнтры сталіцы дзяржавы знаходзіцца знакаміты архітэктурны комплекс [[Цьвінгер]], а ў самім горадзе раскідана шмат іншых будынкаў, напрыклад, палац [[Пільніц]], палац [[Морыцбург (замак у Саксоніі)|Морыцбург]], замак [[Майсэн]] і крэпасьць [[Кёнігштайн (крэпасьць)|Кёнігштайн]]. У Баварыі можна пабачыць знакаміты замак [[Нойшванштайн]], а таксама замак [[Бурггаўзэн (замак)|Бурггаўзэн]], даўжыня якога складае больш за кілямэтар. У ваколіцах [[Гановэр]]у месьцяцца палац у [[Бюкебург]]у, замак [[Замак у Мальбарку|Марыенбург]], палац у [[Корвэй]] і ў [[Цэле (Нямеччына)|Цэле]]. На поўначы краіны замкаў менш, і найбольш вядомыя зь іх гэта замак Плён, замак і парк [[Ойтын]], замак [[Швэрынскі замак|Швэрын]]. Колькасьць музэяў Нямеччыны складае блізу 4000<ref>[https://www.germany.travel/en/cities-culture/museums.html «Museums — marvel and experiment»]. German National Tourist Board.</ref>.

Акрамя замкаў і музэяў у краіне пабудаваная вялікая колькасьць паркаў забаваў. Найбуйнейшым зь іх уважаецца [[Эўропа-парк]], плошчай якога роўная 90 гектарам. Іншымі вядомымі паркамі ёсьць Легалэнд у [[Гюнцбург]]у, Фантазіялэнд у [[Бруль (Бадэн-Вюртэмбэрг)|Брулі]], Гайдэ-парк у [[Зольтаў]] і Ганза-парк у [[Зыкерксдорф]]у. Акрамя таго, у Нямеччыне было створана некалькі сотняў заапаркаў, найбуйнейшыя зь якіх знаходзяцца ў Бэрліне, [[Мюнхэн]]е, [[Гамбург]]у, [[Штутгарт|Штутгарце]], [[Кёльн]]е, [[Ляйпцыг]]у, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурце-на-Майне]] і [[Нюрнбэрг]]у<ref>[https://web.archive.org/web/20130805085151/http://www.deutschland-im-web.de/attraktionen/tierparks/ «Tier- und Wildparks — Natur und viel zu sehen»]. Deutschland-im-web.</ref>.

== Культура ==
[[Файл:Striezelmarkt 2009 00950.jpg|значак|[[Калядны кірмаш]] у [[Дрэздэн]]е.]]
Культура Нямеччыны ўключае ў сябе культуру як сучаснай Фэдэратыўнай Рэспублікі Нямеччыны, гэтак і народаў, якія складаюць сучасную Нямеччыну да ейнага аб’яднаньня, як то [[Прусія]], [[Баварыя]], [[Саксонія]] і іншыя. Больш шырокая трактоўка нямецкай культуры ўключае ў сябе таксама культуру [[Аўстрыя|Аўстрыі]], якая зьяўляецца палітычна незалежнай ад Нямеччыны, але населеная немцамі і належыць да той жа культуры. Нямецкая (германская) культура вядомая з V стагодзьдзя да н. э. Культура нямецкіх дзяржаваў была сфармаваная галоўнымі інтэлектуальнымі і папулярнымі плынямі ў Эўропе, як рэлігійнымі, гэтак і сьвецкімі, а ейныя навукоўцы, пісьменьнікі і філёзафы адыгралі значную ролю ў разьвіцьці заходняй думкі<ref>[https://web.archive.org/web/20150602194632/http://www.bbc.com/news/world-europe-17299607 «Germany country profile»]. BBC News.</ref>.

Для сучаснай Нямеччыны характэрна разнастайнасьць культуры. Тут няма цэнтралізацыі культурнага жыцьця і культурных каштоўнасьцяў у адным ці некалькіх гарадах — яны раззасяроджаныя літаральна па ўсё краіне: у шэрагу зь вядомым [[Бэрлін]]ам, [[Мюнхэн]]ам, [[Ваймар]]ам, [[Дрэздэн]]ам ці [[Кёльн]]ам маецца мноства невялікіх, ня гэтак шырока вядомых, але культурна значных месцаў. У 1999 годзе налічвалася 4570 музэяў, прычым іхная колькасьць толькі расьце. У год на іх прыпадае амаль 100 млн наведаньняў. Найбольш вядомыя музэі — [[Дрэздэнская карцінная галерэя]], Старая і Новая пінакатэкі ў Мюнхэне, Нямецкі музэй у Мюнхэне, Гістарычны музэй у Бэрліне ды шматлікія іншыя. Нямала таксама музэяў-палацаў (найбольш вядомы — Сан-Сусі ў [[Патсдам]]е) і музэяў-замкаў. Нямеччына — радзіма мноства выбітных вынаходнікаў, як то [[Ёган Гутэнбэрг]], [[Карл Бэнц]], [[Фэрдынанд Цэпэлін]].

=== Музыка ===
Як і ў іншых краінах Эўропы, на землях сучаснай Нямеччыны пашырэньне [[хрысьціянства]] дало велізарны штуршок рэлігійнай музыцы, якая спачатку разьвівалася пераважна ў манастырах. Асновай стаў [[грыгарыянскі сьпеў]], а стыль шматгалоснага [[арганум]]а быў вядомы з IX стагодзьдзя. Найстарэйшай вядомай песьняй зь нямецкім тэкстам уважаецца твор ''«Хрыстос уваскрэс»'' ({{мова-de|Christ ist erstanden|скарочана}}), які датуецца 1000 годам<ref name="Gwizdalanka">Gwizdalanka, D. (2005). «Historia Muzyki 1». Kraków.</ref>.

[[Файл:Codex Manesse Sängerkrieg auf der Wartburg.jpg|значак|зьлева|Турнір сьпевакоў у замку Вартбург у XII стагодзьдзі (мініятура XIV стагодзьдзя).]]
З XII да канца XIV стагодзьдзя сьвецкая музыка пашыралася [[мінэзынгеры|мінэзынгерамі]], якія першапачаткова зьявіліся пры двары імпэратара [[Фрыдрых I Барбароса|Фрыдрыха Барбаросы]]. Найбольш вядомымі мінэзынгерамі былі [[Вальтэр фон дэр Фогельвайдэ]], [[Вольфрам фон Эшэнбах]], [[Найдгарт фон Роенталь]], [[Гайнрых Фраўэнлёб]] і [[Освальд фон Волькенштайн]]. Найбольш вядомай падзеяй у гэтай традыцыі быў турнір мінэзынгераў, які адбыўся ў [[Вартбург (замак)|Вартбургу]] у XII стагодзьдзі, пра які ў сваёй опэры ''[[Тангэўзэр (опэра)|«Тангэўзэр»]]'' згадваў [[Рыхард Вагнэр]]. У заможных гарадах, асабліва на поўдні і захадзе сучаснай краіны, ствараліся музычныя гільдыі майстарзынгераў. Вядомым майстарсьпеваком быў шавец [[Ганс Закс]]<ref name="Gwizdalanka"/>.

[[Рэфармацыя]] адыграла велізарную ролю ў разьвіцьці нямецкай музыкі і стварэньні выключна багатай музычнай культуры. Гэтым яно абавязана [[Мартын Лютэр|Мартыну Лютэру]], які, адмаўляючыся ад жывапісу і скульптуры, лічыў музыку галоўным сродкам выяўленьня рэлігійных пачуцьцяў. Таму ён кіраваўся прынцыпам: «хто сьпявае, той двойчы моліцца». Лютэр добра ведаў тагачасную музыку, сьпяваў, граў і нават складаў творы. Пры стварэньні рэлігійнага рэпэртуару прыхільнікі Рэфармацыі ў першую чаргу ставілі вядомыя, часта нават вельмі папулярныя мэлёдыі на новыя тэксты. Аўтарам некаторых новых сьпеваў, як тэкстаў, гэтак і мэлёдыяў да іх, таксама быў сам Лютэр. Рэфарматарскія песьні друкаваліся ў зборніках, бо вялікую ролю ў папулярызацыі лютэранскага сьпеву адыграла [[друк]]арства, якое заквітнела ў той час. Гэтак, у 1524 годзе ў [[Эрфурт|Эрфурце]] быў выдадзены зборнік з 26 аднагалосых песень з рэлігійнымі тэкстамі дзеля хатняга ўжытку, а ў [[Вітэнбэрг]]у пабачыў сьвет гімн з чатырох частак, складзены [[Яганэс Вальтэр|Яганэсам Вальтэрам]]<ref name="Gwizdalanka"/>.

[[Файл:Beethoven.jpg|значак|Выбітны нямецкі кампазытар [[Людвіг ван Бэтговэн]].]]
Нямецкая клясычная музыка ўлучае ў сябе творы некаторых з самых вядомых кампазытараў сьвету. [[Дытэрых Букстэгудэ]], [[Ёган Сэбастыян Бах]] і [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] былі ўплывовымі кампазытарамі эпохі [[барока]]. [[Людвіг ван Бэтговэн]] быў вырашальнай фігурай у пераходзе ад клясычнай да рамантычнай эпохамі. [[Карл Марыя фон Вэбэр]], [[Фэлікс Мэндэльсон]], [[Робэрт Шуман]] і [[Яганэс Брамс]] былі значнымі кампазытарамі эпохі [[рамантызм]]у. [[Рыхард Вагнэр]] славіўся сваімі опэрамі, а [[Рыхард Штраўс]] быў вядучым кампазытарам эпохі позьняга рамантызму і раньняга [[Новы час|Новага часу]]. [[Карлгайнц Штокгаўзэн]] і [[Вольфганг Рым]] былі важнымі кампазытарамі XX і пачатку XXI стагодзьдзяў<ref>Kmetz, John; Finscher, Ludwig; Schubert, Giselher; Schepping, Wilhelm; Bohlman, Philip V. (20.01.2001). «Germany, Federal Republic of». Grove Music Online. — [[doi:10.1093/gmo/9781561592630.article.40055]].</ref>.

У 2013 годзе Нямеччына была другім паводле велічыні музычным рынкам у Эўропе і чацьвертым у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20130818080109/http://www.riaj.or.jp/e/issue/pdf/RIAJ2013E.pdf «The Recorded Music Industry in Japan»]. Recording Industry Association of Japan. 2013. — С. 24.</ref>. Нямецкая папулярная музыка XX і XXI стагодзьдзяў улучае такія плыні, як то [[Новая нямецкая хваля]], [[поп-музыка|поп]], острок, [[гэві-мэтал]]/[[рок-музыка|рок]], [[панк]], [[поп-рок]], індзі, фольк-музыка, [[шлягер-поп]] і нямецкі гіп-гоп. Нямецкая электронная музыка зрабіла глябальны ўплыў, а піянэрамі гэтага стылю сталі нямецкія гурты [[Kraftwerk]] і [[Tangerine Dream]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130404040323/http://www.dw.de//kraftwerk-maintain-their-legacy-as-electro-pioneers//a-6497092 «Kraftwerk maintain their legacy as electro-pioneers»]. Deutsche Welle.</ref>.

=== Жывапіс і архітэктура ===
[[Файл:Caspar David Friedrich - Wanderer above the sea of fog.jpg|значак|зьлева|«''[[Вандроўца па-над морам смугі]]''» працы [[Каспар Давід Фрыдрых|Каспара Давіда Фрыдрыха]] 1818 году.]]
Нямецкія жывапісцы ўчынілі важкі ўнёсак у заходняе мастацтва. [[Альбрэхт Дурэр]], [[Ганс Гольбайн Малодшы|Ганс Гольбайн-малодшы]], [[Матыяс Грунэвальд]] і [[Люкас Кранах Старэйшы|Люкас Кранах-старэйшы]] былі важнымі нямецкімі мастакамі эпохі [[Адраджэньне|Адраджэньня]], [[Ёган Баптыст Цымэрман]] праславіўся пад час эпохі барока, а [[Каспар Давід Фрыдрых]] і [[Карл Шпіцвэг]] былі мастакамі рамантызму, [[Макс Лібэрман]] — [[імпрэсіянізм]]у і [[Макс Эрнст]] — [[сюррэалізм]]у. Некалькі нямецкіх мастацкіх гуртоў утварыліся ў XX стагоддзі, гэтак мастацкія гурты [[Мост (мастацкі гурт)|Мост]] і [[Блакітны вершнік (мастацкі гурт)|Блакітны вершнік]] паўплывалі на разьвіцьцё экспрэсіянізму ў Мюнхэне і Бэрліне. [[Новая рэчыўнасьць]] узьнікла ў адказ на экспрэсіянізм часоў [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскай рэспублікі]]. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] шырокія плыні ў нямецкім мастацтве ўлучалі [[нэаэкспрэсіянізм]] і [[Новая Ляйпцыская школа|Новую Ляйпцыскую школу]]<ref name="Jenkinson">David Jenkinson; Günther Binding; Doris Kutschbach; Ulrich Knapp; Howard Caygill; Achim Preiss; Helmut Börsch-Supan; Thomas Kliemann; April Eisman; Klaus Niehr; Jeffrey Chipps Smith; Ulrich Leben; Heidrun Zinnkann; Angelika Steinmetz; Walter Spiegl; G. Reinheckel; Hannelore Müller; Gerhard Bott; Peter Hornsby; Anna Beatriz Chadour; Erika Speel; A. Kenneth Snowman; Brigitte Dinger; Annamaria Giusti; Harald Olbrich; Christian Herchenröder; David Alan Robertson; Dominic R. Stone; Eduard Isphording; Heinrich Dilly (10.12.2018). «Germany, Federal Republic of». Grove Art Online. — [[doi:10.1093/gao/9781884446054.article.T031531]]. ISBN 978-1-884446-05-4.</ref>.

Архітэктурны ўнёсак Нямеччыны ўлучае [[Каралінская архітэктура|Каралінскі]] і [[Атонская архітэктура|Атонскі стылі]], якія былі папярэднікамі [[раманскі стыль|раманскага стылю]]. [[Цагляная готыка]] — самабытны сярэднявечны стыль, які зьявіўся і разьвіўся ў Нямеччыне. Таксама ў мастацтве эпохі Адраджэньня і барока разьвіваліся рэгіянальныя і тыпова нямецкія элемэнты, як то [[Вэзэрскі рэнэсанс]]<ref name="Jenkinson"/>. Народная архітэктура ў Нямеччыне часта ідэнтыфікуецца паводле традыцыі драўлянага каркасу і адрозьніваецца ў залежнасьці ад рэгіёну і цясьлярскіх стыляў<ref>Stiewe, Heinrich (2007). «Fachwerkhäuser in Deutschland: Konstruktion, Gestalt und Nutzung vom Mittelalter bis heute». Primus Verlag. — ISBN 978-3-89678-589-3.</ref>. Калі індустрыялізацыя атрымала распаўсюд ва Эўропе, у Нямеччыне набылі разьвіцьцё [[клясыцызм]] і своеасаблівы стыль гістарызму, які часам называюць [[грундэрства]]м. Архітэктура экспрэсіянізму разьвілася ў 1910-я гады ў Нямеччыне і паўплывала на [[ар-дэко]] і іншыя сучасныя стылі. Краіна займела асабліва важную значнасьць у раньнім мадэрнісцкім руху, бо тут працавала згуртаваньне [[Вэркбунд]], ініцыяванага [[Гэрман Мутэзіюс|Гэрманам Мутэзіюсам]], а таксама паўстаў руху [[Баўгаўз]], заснаванага [[Вальтэр Гропіюс|Вальтэрам Гропіюсам]]<ref name="Jenkinson"/>. [[Людвіг Міс ван дэр Роэ]] стаў адным з самых вядомых сусьветных архітэктараў другой паловы XX стагодзьдзя<ref>[https://archive.org/details/dictionaryofarch00curl_0 «A Dictionary of Architecture and Landscape Architecture»]. Oxford University Press. 2006. — С. 880. — ISBN 978-0-19-860678-9.</ref>. Сярод вядомых сучасных архітэктараў вылучаюцца ляўрэаты [[Прыцкераўская прэмія|Прыцкераўскай прэміі]] [[Готфрыд Бём]] і [[Фрай Ота]]<ref>Jodidio, Philip (2008). «100 Contemporary Architects» (1 ed.). Taschen. — ISBN 978-3-8365-0091-3.</ref>.

=== Літаратура і філязофія ===
[[Файл:Grimm.jpg|значак|[[Браты Грым]].]]
Пачаткі нямецкай літаратуры можна прасачыць у [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] і творах такіх пісьменьнікаў, як то Вальтэр фон дэр Фогельвайдэ і Вольфрам фон Эшэнбах. ''[[Песьня пра Нібэлюнгаў|«Песьня пра Нібэлюнгаў»]]'', аўтар якой невядомы, ёсьць адным з найважнейшых твораў раньняй нямецкай літаратуры. Гэты твор быў напісаны на сярэдневерхненямецкай мове, цяпер незразумелай сучасным немцам.

Да вядомых нямецкіх аўтараў [[Ёган Вольфганг фон Гётэ]], [[Фрыдрых Шылер]], [[Готгальд Эфраім Лесінг]] і [[Тэадар Фантанэ]]. Выдадзеныя [[браты Грым|братамі Грым]] зборнікі народных казак папулярызавалі нямецкі [[фальклёр]] па-за межамі Нямеччыны<ref>Dégh, Linda (1979). «Grimm’s Household Tales and its Place in the Household»]. Western Folklore. 38 (2): 99—101. — [[doi:10.2307/1498562]].</ref>. Грымы таксама назьбіралі і кадыфікавалі рэгіянальныя дыялекты нямецкай мовы. Засноўваючы сваю працу на гістарычных прынцыпах, іхны [[Слоўнік нямецкай мовы братоў Грым|слоўнік нямецкай мовы]] быў пачаты ў 1838 годзе, а першыя тамы выдадзеныя ў 1854 годзе<ref>[https://web.archive.org/web/20151015142342/http://150-grimm.bbaw.de/start.htm «History of the Deutsches Wörterbuch»]. Humboldt-Universität.</ref>. Сярод уплывовых аўтараў XX стагодзьдзя вылучаюцца [[Гергарт Гаўптман]], [[Томас Ман]], [[Гэрман Гэсэ]], [[Гайнрых Бёль]] і [[Гюнтэр Грас]]<ref>Espmark, Kjell (2001). [https://web.archive.org/web/20110426075458/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/articles/espmark/index.html «The Nobel Prize in Literature»]. Nobelprize.org.</ref>. Нямецкі кніжны рынак ёсьць трэцім паводле велічыні ў сьвеце пасьля рынкаў ЗША і Кітаю<ref>[https://web.archive.org/web/20160711214707/http://www.internationalpublishers.org/images/reports/2014/IPA-annual-report-2014.pdf «Annual Report»]. International Publishers Association. — С. 13.</ref>. Шырока вядомы Франкфурцкі кніжны кірмаш, традыцыі якога падтрымліваюцца больш за 500 гадоў<ref>Weidhaas, Peter; Gossage, Carolyn; Wright, Wendy A. (2007). [https://archive.org/details/historyoffrankfu0000weid «A History of the Frankfurt Book Fair»]. Dundurn Press. — С. 11. — ISBN 978-1-55002-744-0.</ref>. Ляйпцыскі кніжны кірмаш таксама захоўвае важнае месца ў Эўропе<ref>Chase, Jefferson (13.03.2015). [https://web.archive.org/web/20150425203420/http://www.dw.de/leipzig-book-fair-cultural-sideshow-with-a-serious-side/a-18313879 «Leipzig Book Fair: Cultural sideshow with a serious side»]. Deutsche Welle.</ref>.

Нямецкая філязофія мае гістарычную значнасьць. Важкім ёсьць унёсак [[Готфрыд Ляйбніц|Готфрыда Ляйбніца]] ў [[рацыяналізм]], вылучаецца асьветніцкая філязофія [[Імануіл Кант|Імануіла Канта]], а таксама паўплываў на станаўленьне клясычнага нямецкага ідэалізму [[Ёган Готліб Фіхтэ]], [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель|Георг Вільгэльм Фрыдрых Гэгель]] і [[Фрыдрых Вільгэльм Ёзэф Шэлінг]]. Важным складнікам у мэтафізычны пэсымізм былі працы [[Артур Шапэнгаўэр|Артура Шапэнгаўэра]], а [[Карл Маркс]] і [[Фрыдрых Энгельс]] сфармулявалі [[камунізм|камуністычную тэорыю]]. Унёсак у разьвіцьцё [[пэрспэктывізм]]у зрабіў [[Фрыдрых Ніцшэ]], а [[Готляб Фрэге]] ў зьяўленьне аналітычнай філязофіі. Таксама варта адзначыць працы [[Мартын Гайдэгер|Мартына Гайдэгера]] пра [[быцьцё]], гістарычную філязофію [[Освальд Шпэнглер|Освальда Шпэнглера]]. Значны ўплыў мае [[Франкфурцкая школа]]<ref>Searle, John (1987). «Introduction». The Blackwell Companion to Philosophy. Wiley-Blackwell.</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар         = Fulbrook, Mary
|частка        = 
|загаловак     = A Concise History of Germany
|арыгінал      = 
|спасылка      = https://archive.org/details/isbn_9780521368360
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = Cambridge University Press
|год           = 1991
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 978-0-521-36836-0
|ref           = Fulbrook
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.germany.ru/ Нямеччына па-расейску]
* [http://www.de-web.ru/info/tatsachen.html Усё аб Нямеччыне]

{{Землі Нямеччыны}}
{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АЭСР}}
{{АБСЭ}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]