Fiber Distributed Data Interface

Tereny Zadnieprza (położone po lewej stronie Dniepru, Ukraina lewobrzeżna), właściwa ojczyzna Kozaczyzny, do 1569 r. stanowiły część Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tymże roku zostały inkorporowane do Korony Polskiej jako województwo kijowskie. Zamieszkujący te tereny Kozacy odegrali ogromną rolę w dziejach Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, zwłaszcza w wieku XVII, gdy znacząco przyczynili się do jej osłabienia i obnażenia słabych punktów szlacheckiego państwa.

Kozacy rekrutowali się jednak nie tylko z terenu Kijowszczyzny, ale także Bracławszczyzny, Czernichowszczyzny, Podola, Wołynia oraz innych ziem i krajów ościennych. Kolebką i centrum Kozaczyzny zaporoskiej usytuowane było w dolnym biegu Dniepru, w kraju za dnieprowymi progami skalnymi (ukr. porohy) zwanym Zaporożem, Niżem, także Dzikimi Polami. Genezę Kozaczyzny łączy się zwykle z sezonowymi migracjami tzw. dobyczników (uchodników), którzy wiosną ruszali w dół Dniepru na Zaporoże, kuszeni przez niezwykłe bogactwa naturalne tego niezaludnionego, dziewiczego kraju, nad którym władza państwowa miała charakter czysto formalny. Nieuchronnie musiało dojść do spotkania dobyczników z grasującymi na tych terenach Tatarami. Potyczki z koczownikami przerodziły się z czasem w stałą i zaciętą walkę, której wynik był coraz mniej przewidywalny. Wobec zagrożenia tatarskiego rozpoczął się proces łączenia dobyczników w grupki, grupy, następnie zaś w całe oddziały, zwane watahami. Wreszcie Kozacy przeszli do ofensywy, coraz śmielej wdzierając się na obszary, tradycyjnie kontrolowane przez tatarskie ordy. Na przestrzeni XVI w. Kozaczyzna przybrała charakter „znakomitej, agresywnej i bojowej organizacji wojskowej, złożonej z ludzi szaleńczo wprost odważnych i świetnie znających rzemiosło wojenne, swego rodzaju piratów stepu”, rządzących się własnymi zasadami, kultywujących własne obyczaje i swoisty zaporoski etos.

W kraju za porohami, na trudno dostępnych dnieprowych wyspach, Kozacy budowali ufortyfikowane obozy zwane siczami – miejsca, gdzie odbywały się rady kozackie, gdzie przyjmowano gości z zewnątrz i gdzie pewna część „rycerskiego bractwa” pozostawała na zimę (reszta o tej porze roku powracała do ukraińskich chutorów, wsi i miasteczek, część mieszkała tam stale – często we własnych posiadłościach ziemskich, część służyła w prywatnych pocztach magnackich). Pierwsza znana Sicz powstała w II połowie XVI w. na wyspie Chortyca. W kolejnych dziesięcioleciach kilkukrotnie zmieniano jej położenie. Społeczność kozacka stanowiła żywioł z trudem podporządkowujący się jakiejkolwiek władzy i nie mieszczący się w ramach podziałów stanowych, na których oparty był system ustrojowy dawnej Rzeczypospolitej. Kozacy uważali się za część państwa i rządzącego nim „narodu politycznego”, tego statusu konsekwentnie odmawiała im jednak szlachta.

Skład społeczny i etniczny Kozaczyzny był od początku bardzo zróżnicowany. Jej szeregi zasilali różnej maści zbiegowie i awanturnicy z terytorium Korony, Litwy, ale także Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Mołdawii, Wołoszczyzny, Krymu, a także mieszkańcy ukraińskich miast, miasteczek i gródków. Nie brakowało tutaj zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, poszukiwaczy przygód, ale i wyjętej spod prawa szlachty, a czasami nawet – w początkowej fazie dziejów Kozaczyzny – magnatów (np. Samuel Zborowski), dla których słynące z bogactw naturalnych Naddnieprze stanowiło wygodny azyl. Z czasem „kozakowanie” stało się swoistym stylem życia, będącym synonimem wolności, ale i nieposłuszeństwa. Bogaci Zaporożcy tworzyli tzw. starszyznę, a obyczajami, ubiorem, aspiracjami, także rozległymi posiadłościami ziemskimi, nie różnili się znacząco od średniej i bogatej szlachty. Kozacka biedota, której imponowały ideały swobodnego życia poza kontrolą władzy państwowej, tworzyła tzw. czerń, element zapalny i trudny do okiełznania.

Kozacy uważali się przede wszystkim za żołnierzy, „wojsko zaporoskie”, do 1648 r. deklarujące konsekwentnie wierność królowi polskiemu (także w czasie buntów, które podnosili przeciwko Rzeczypospolitej i kresowym magnatom). Żołnierskie rzemiosło było ich głównym zajęciem, jednocześnie legitymizowało dążenia zmierzające do uzyskania coraz szerszych praw i wolności. Kozacy tworzyli znakomite formacje piechoty, dobrze wyszkolone, zdeterminowane i zaprawione w licznych bojach. Słabiej sprawdzali się jako jazda.

Wilhelm Beauplan napisał:

Największe zdolności i umiejętności przejawiają, walcząc w taborze, za osłoną wozów, ponieważ świetnie strzelają z rusznic, które są ich podstawowym uzbrojeniem, i znakomicie bronią swych stanowisk. Na morzu też nie spisują się najgorzej, nie są jednak nadzwyczajni w siodle. Przypominam sobie, a sam to widziałem, jak zaledwie 200 polskich konnych rozgromiło 2000 ich najlepszych ludzi. Jest niezaprzeczalną prawdą, że pod osłoną taboru 100 Kozaków wcale się nie boi ani tysiąca Polaków, ani nawet tysięcy Tatarów, i gdyby równie waleczni byli na koniu, jak są jako piechurzy, sądzę, iż byliby niezwyciężeni.

Zasłynęli także z morskich wypraw zbrojnych o charakterze łupieskim, zwanych „chadzkami”, po